વસુધા/કર્ણ
સરિતા મલકાતી વ્હે ઝીલતી ભાનુભર્ગને,
ઝૂલે છે નીરમાં એનાં અનેરું મનુપદ્મ કો.
વિશ્વનાં સકલ પદ્મનો પિતા
વૃન્તની ચ્યુત બનેલ એક કો
પદ્મને – વિકસિયા નિજાંશુથી,
ત્યાં તણાતું અસહાય જોઈ ર્હે.
જગત્પિતાના કમનીય સૂનુને
અંકે ધરી, એ શિશુનીય માતથી
સુભાગી ઝાઝી નિજને ગણી નદી
લજાઈ આછું મરકી વહી રહી.
તાતના વિપુલ તેજવૈભવો
તોય કાષ્ઠપુટમાં પુરાઈને,
પામી અંધ તમનો શું વારસો
બાળ જીવનપ્રવાહમાં સરે!
અસુત સૂત તણા કરને વિશે
સરિત લેઈ ગઈ નવબાળને,
પદમશાં દૃગ ખોલી નિહાળતો
શિશુ શિશૂત્સુક બે દૃગપદ્મને.
ન ભેર વાગી, નહિ બંદીઓ સ્તવ્યા,
પુરોહિતો મંત્ર લઈ ન ઊમટ્યા
વધાવવા એ શિશુજન્મ, માત્ર ત્યાં
હર્ષાશ્રુ રાધા નયનો થકી ખર્યા.
અંધારે આરભી એવું જીવવું સુત સૂર્યનો
પ્રકાશી પૌરુષે ઊઠ્યો ઝાઝેરો શત સૂર્યથી.
ભારોભાર ભર્યો વીર્યે સૂર્ય દિવાધિદેવના
કૌન્તેયો મહીં તે શ્રેષ્ઠ જન્મેલા ઇન્દ્ર આદિથી.
વિધિએ તુજ કાજ નિર્મિયું
થઈ પ્યાદું જીવવું ભવાહવે,
પણ તેં વિધિથી વધી જઈ
રચી ગાથા અભિજાત ગૌરવે.
દૈવપ્રાપ્ત અકુલીનતા તણા
શ્યામ તાર મહીં ભાત પૂરીને
પૌરુષે ઝળકતાં સુકાર્યની
શો અપૂર્વ કિનખાબ તેં વણ્યો!
રાજ્ય? રાજપદ તેં ક્ષણેકમાં
પક્વ આમ્રફલશું ચૂંટી લીધું,
કૌરવોની અસહાયતા તણા
ચાપમાં પણછ થૈ ચડી ગયો.
અંગના અધિપ! ઉચ્ચ વિક્રમે
રાજમંડળ મહીં વિરાજતો,
રાજલક્ષ્મી વરી, કીર્તિલક્ષ્મીયે,
એક ના વરી તને જ દ્રૌપદી.
દ્રૌપદી સમ કૃપા ગુરુનીયે
ના તને વરી પ્રચણ્ડ ક્ષત્રને,
સૂતપુત્ર વરશે ન દ્રૌપદી,
ના કૃપા ગુરુની છન્નક્ષત્રને,
એમ એ ન થયું લગ્ન વાંછિત,
કર્ણશીશ ક્યમ આ કલંક હા?
ક્યાંક મૂલ મહીં ગૂઢ જે છલ,
તે સદાય નિજ અર્પતું ફલ.
કૌરવી કુલકાન્તારે તુંયે માતંગ વન્યશો
વસ્યો, દૌર્જન્યની છાંયે ઢંકાતો મદઝૂલતો.
તિમિરને કદી ના સહનારનો
સુત ઘડી તિમિરે જ રહ્યો ડૂબી,
વસનહીન થતી સતી દ્રૌપદી
નીરખતાં નહિ આંખ ઢળી તવ.
વળી સુદીન સુયોધન સંગમાં
વન વિશે વિજયી ન શક્યો થઈ,
કુટિલ કૌરવનીતિની નીકમાં
પ્રબળ પૌરુષ તારું ગયું વહી.
કુરુસુતો તણી દુર્ગુણતા તણાં
જલથી સિંચિત જીવન તાહરું,
વિમલ પદ્મપિતા તણું બીજ હા
વિકસી કૌચ બની ક્ષણ રે રહ્યું.
સકળ એ લઘુતા કુરુચિત્તની
લઘુક ભૂમિ પરે વધી ગંજ થૈ,
લઘુક એ તણખો ઈરખા તણો
થઈ દાવાનલ ભૂમિ દહી વળ્યો.
કૃષ્ણના મુખથી તારા કુલની તેં કથા સુણી,
અગ્નિમાં ઓગળેલાને વ્યર્થ શી વારિની કણી.
કર્ણ! કેશ શિરથી જ પીંખતાં
કૃષ્ણનાં વચન તું સુણી રહ્યો.
‘આજ એહ ઘટના કહો જ કાં,
જાણકાર યદિ આપ આદિથી?
સંભવે કથન સત્ય આપનું,
તોય કૌરવ શું ભાગ્ય માહરું
જન્મથી જ જકડી દીધું તમે.
જાવ, ના ડગ લીધું હવે ફરે.’
કૃષ્ણ ચૂપ થઈ, રાશ અશ્વની
ખેંચીને શિબિર પાંડવો તણે
પ્હોંચિયા, અફર યુદ્ધની સ્થિતિ
જાણી વ્યૂહરચના વિશે મચ્યા.
કિન્તુ એ વિજયના વિમર્શમાં
કર્ણ એક દુરજેય ટૂંકશો,
તાતદત્ત કવચે ચ કુંડલે
રાજતો નજરમાં રમી રહ્યો.
એ અવધ્ય અવિજેય યોધ જો
થાય મુક્ત નિજ ત્રાણથી સ્વયં,
તો જ એહ પર આશ જીતની:
ચિત્ત કૃષ્ણ તણું એમ ચિંતતું.
દાનની જાહ્નવી તીરે વિરાજ્યો વસુષેણ ત્યાં,
પૃથ્વીમાં યાચકો કેરું યાચનાતીર્થ પુણ્ય થૈ.
કાને આવે: ‘દેહિ ભિક્ષાં, વરેણ્ય!’
ધ્યાને ડૂબ્યાં કર્ણનેત્રો ખૂલે છે.
‘શું ઇચ્છો છો?’ પ્રશ્ન ત્યાં ઉત્તરાતો:
‘તારાં યાચું કુંડળો ને તનુત્ર.’
‘ના ના દેતો.’ ભાનુની દિવ્ય વાણી
વારે છે ત્યાં: ‘ઇન્દ્ર એ છન્ન રૂપ
યાચે તારું મૃત્યુ ને પાણ્ડવોની
આ સંગ્રામે જીત; ના મૂઢ થાતો!’
‘હો એ ઇન્દ્ર, મૃત્યુ હો વા સ્વયં હિ,
યાચ્યું એ પામશે એનું ધ્રુવં હિ.’
‘તો યાચી લે શક્તિ એની અમોઘ.
બેટા, યુદ્ધ જીતવા શું સ્પૃહા ના?’
‘મારી મારા ધર્મ મધ્યે સ્પૃહા હો.’
બોલી તેણે અંગથી એ ઉખેડી
તાતે દીધાં રક્ષણો, આપી દીધાં
દૈન્યે ડૂબ્યા ઇન્દ્રના હસ્ત માંહે.
એમ કર્ણ કરી વધ્ય એ ગયો
તોય એહ કરમાં અમોઘ તે
શક્તિને અફર દેઈ, પાર્થથી
કર્ણને અતિબલી કરી ગયો.
અને ત્યાં યાચવા રક્ષા કુંતા પુત્રો તણી પળી,
વદને ધારીને ઘેરી દીનતા કેરી વાદળી.
‘કર્ણ!’ ‘કોણ? જનની સુપુત્ર તે
પાંચ પાંડવ તણી?’ ‘હું તે જ હા!’
‘ધન્ય હું, ક્યમ કૃપા લહું જ આ?’
‘પુત્ર! તારું સુખ યાચવા ચહું.’
‘પુત્ર?’ કર્ણ ચમકી વદે અને
કુન્તીના મુખ થકી સુણી રહે
જન્મની નિજ કથા પુન: તથા
કૈં પ્રલોભન સુરમ્ય રાજ્યનાં.
‘પાટવીપદ ચ પાંચ ભાઈની
ભક્તિ, દ્રૌપદી તણો જ પ્રેમ ને
રાજ્યનું તિલક પામતાં જય,
કીર્તિ જીવન અલભ્ય અક્ષય.’
રોષનાં વચનને સરી જતાં
રોકી કર્ણ રહી સૌમ્ય ઉચ્ચર્યો:
‘વાત આજ, અતિ મોડી તોય તે
આપના મુખથી જાણી ધન્ય છું.’
જાણું છું કંઈક કાલથી કથા
આ મનુષ્ય-ઉર-ભીરુતા તણી,
કિન્તુ માત થઈ ધર્મનાં તમે
કાં અધર્મ જ કરાવવા પળ્યાં?
હું હવે શું થઉં પુત્ર પાણ્ડુનો?
હું અમિત્ર થઉં કૌરવો તણો?
વૃક્ષ પૌરુષનું મારું જ્યાં ખીલ્યું,
માહરાં ફળ જશે જ ત્યાં ખરી.
તોય જાવ નહિ મારું અન્યને;
પાંચ પાણ્ડુસુતમાંથી માત્ર છે
પાર્થ એક બસ લક્ષ્ય માહરું,
એહને હણીશ કે હણાઈશ.
ને તમે જનની પાંચ પુત્રની
ના કદાપિ મટશો જ; અર્જુન
જો મરે, હું તમ પુત્ર થૈશ; વા
હું મર્યે, તમ અખંડ પાંચ છે.
જાવ માત, અહીં ધર્મક્ષેત્રમાં
ધર્મ્ય કાર્ય સહુને મળ્યું નિજ:
જન્મ મૃત્યુ અહીં હાર જીત વા
ગૌણ, ધર્મ વિધિદત્ત ઉત્તમ.’
ને કઠોર નિજ ધર્મ ભાવતો,
તોય માત-ઉર-વ્યગ્રતા-વ્યથા
જાણી અંતરવલોણું સંયમી
કર્ણ તત્પર કરી રહ્યો જ જ્યાં.
ધર્મક્ષેત્રે કુરુક્ષેત્રે મંડાયું ત્યાં અપૂર્વ કો
ધર્મને રક્ષવા દુષ્ટો હણવા યુદ્ધ ભારત.
ધર્મને બહુ પિછાણતા છતાં
કૌરવો ન ગ્રહી ધર્મને શક્યા,
માનવીહૃદયમાં વસેલ બે
વૃત્તિઓ જ ઊતરી શું યુદ્ધમાં!
એકએક થકી ઉચ્ચ વિક્રમી
વીર પક્ષ ઉભયે ઝૂઝી રહ્યા,
એક અગ્નિઉરના સ્ફુલિંગ હા,
અન્યથી અધિક દીપવા મથ્યા.
એ મહાહવ મહીં દિને દિને
ભીષ્મદ્રોણ થકી પૂર્ણ રક્ષિત,
સૈન્ય કૌરવ તણું થતું ગયું
ક્ષીણ, જેમ જલ અબ્ધિઓટનાં.
તે પિતામહ સુવૃદ્ધ ભીષ્મને
ભક્તિપૂર્વક રચેલ બાણના
તીક્ષ્ણ વીર શયને સુવાડીને
પૌત્રકર્મ કર્યું યોગ્ય અર્જુને.
ને પછી સુગુરુ દ્રોણની મહા
અસ્ત્રવૃષ્ટિ સમરે અનન્ય થૈ,
ધર્મ-શબ્દ બળથી જ એમનું
ધૃષ્ટદ્યુમ્ન શિર છેદી હા શક્યો.
એ સુઘોર દિન પૂર્વ રાત્રિએ
કર્ણનું અતુલ શસ્ત્ર – ઇન્દ્રની
શક્તિ કૌશલ થકી ખપાવી ગ્યો
પ્રાણને ખપવીને ઘટોત્કચ.
યુદ્ધની ઘોર ભૂમિમાં સોળમો દિન ત્યાં ઊગ્યો.
સારથ્યે શલ્યના કર્ણ વિજિગીષુ રણે ચડ્યો.
કુંડળો કવચ પાસ ના હવે,
ઇન્દ્ર-શક્તિ પણ હા હરાઈ’તી,
ને શિરે ભમત શાપ બાજશા
બે હતા દ્વિજ અને ગુરુ તણા.
સંમુખે વળી રથે જ શલ્યના
મોંથી શલ્ય સમી વૃષ્ટિ શબ્દની
ક્યારનીય રહી વીંધી મર્મને
શત્રુના શર થકીય કારમી.
તોય વિક્રમ ઉપાસ્યું જન્મથી
કેમ તે રગરગેથી ઓસરે?
મારું અર્જુન, મરાઉં વા સ્વયં,
એકમાત્ર સ્વર કર્ણ ત્યાં રટે.
ધર્મ-ભીમ-સહદેવ આદિ પે
શસ્ત્રપાત તણી વ્યર્થ કાં ક્રિયા?
ટાળી માર્ગ થકી એ સહુયને
કર્ણ અર્જુન ભણી રહ્યો ધપી.
શ્વેત અશ્વ રથ પાર્થના તહીં
કૃષ્ણ-કૌશલ થકી સુચારિત,
કર્ણના હય સમક્ષ યુદ્ધમાં
ઘેરું ઘોર હહણી તહીં ખડા.
શલ્યના મુખથી શલ્ય: ‘લે અલ્યા
સૂતપુત્ર! અહીં પાણ્ડુપુત્ર આ
આવી સંમુખ ખડો મહારથી,
જોઉં શક્તિ તુજમાં કઈ વસી?’
તીવ્ર એક કરી પાત દૃષ્ટિનો
શલ્ય પે, વચનથી ન, બાણથી
કર્ણ ઉત્તર દિયે જ કારમો,
દ્યૌ-ધરા નિજ શરોથી ઢાંકતો.
યુદ્ધમાં પુત્રનાં કર્મ ઝાઝેરાં ઝળશે હજી,
ચિંતી પોઢેલ ભાનુનાં ચક્ષુ પાછાં ખૂલે ત્યહીં.
કર્ણ કુદ્ધ થઈને કૃતાન્તશો
કૈં અમોઘ શર સાંધતો ગયો,
પાર્થ ત્યાંય શર વીર શત્રુના
કૃષ્ણ સ્હાય થકી વારતો ગયો.
અંતે, સુગોપ્યું બહુ પાર્થ મારવા
ને પૂજી સોનારજમાં સુવાડીને
અમોઘ જેને કીધ તેહ કાઢીને,
આકર્ણ જ્યા કર્ષી બલાઢ્ય કર્ણે
વ્હેતું મૂક્યું શર યમકરશું પાર્થ કેરી દિશામાં.
દિશા અને ત્યાં નભ થ્યાં ઝળાંઝળાં.
ઉલ્કા ખરી ઘોર અનેક આભથી;
તે પાર્થના કાતિલ શત્રુ નાગને
કંઠે ધરી અર્જુન મેર હા ધસ્યું.
અશ્વો ઝુકાવી જ અતીવ કૌશલે
સર્વજ્ઞ કૃષ્ણે શર વ્યર્થ એ કર્યું,
અર્જુનનું શીશ ચહંત બાણ એ
કિરીટ લૈ માત્ર ગયું કિરીટીનો.
ને નાગ ભોંઠો પડી, કર્ણ પાસ જૈ
છતો થઈ, પાર્થ વિનાશવાને
સહાય દેવા તલસ્યો, પરંતુ
કર્ણે કહ્યું ‘રે હટ, તારી સ્હાયથી
શું પાર્થને કર્ણ રણે જ મારશે?’
ને ઉગ્ર આંખે ગુરુ ‘રામથી મળ્યાં
શસ્ત્રો સ્મર્યાં – જે ઘણુંયે મથ્યાં હતાં
નક્ષત્રી પૃથ્વી કરવા અનેકશ: –
સંહારવા આ નર ક્ષત્રિયોત્તમ.
ચડાવિયું જયા પર બાણને જ્યાં
વિદ્યા સરી સર્વ સ્મૃતિથી બાણની,
ને હા હતૌજસ્ થઈ વીર કર્ણ
સુરિક્ત કો ભાણ્ડ મહાનશો ખડો.
ને શાપ બીજો દ્વિજનોય ત્યાં ચડ્યો,
અશક્તને જેમ ચડંત પ્રજ્વર,
ધરા ગ્રસી ત્યાં રથચક્રને રહી,
કો વ્યાલી જાણે ગ્રસતી જ પક્ષીને.
આધાર એ જીવનનો – ધરિત્રી
ગ્રસંત તેનું રથચક્ર – તેહને
આધારવા કર્ણ અધીર ઊતર્યો,
ત્યાં પાર્થ-ચાપે શર ઉગ્ર રે ચડ્યું!
‘રે રાખ! આ ધર્મ ન યુદ્ધ કેરો!’
પોકારતો કર્ણ, ધરાથી ચક્ર
ખેંચી રહે છે બલથી, અને ધરા
ગ્રસ્યે જતી; કૃષ્ણની વાણ એનું
રહ્યુંસહ્યું ધૈર્ય ગ્રસીય રે ગઈ!
‘રે ધર્મભક્ત! ક્યહીં ભક્તિ ધર્મની
એકાંતિકા તેં કરી છે કદીક કે?
કહે, કૌરવોને સહુ કૂટ કર્મમાં
તુંયે હતો શું નહિ પ્રેરનાર?’
બે શત્રુ સામે ત્યહીં કર્ણ ઝૂઝતો
ધરા અને પાર્થની અસ્ત્રવૃષ્ટિ શું:
ધરા ગ્રસંતી હતી ચક્ર, કર્ણની
વિદ્યા ગ્રસી ગૈ શર સર્વ પાર્થના,
કરંતી તેને ક્ષણ સંશયાકુલ.
‘હવે વિલંબાવ ન મૃત્યુ કર્ણનું,’
કૃષ્ણે કહ્યું; અર્જુનના નિષંગથી
છૂટેલ અસ્ત્રે શિર કર્ણનું ત્યાં
ઉતારી લીધું, જ્યમ પુષ્પ વૃન્તથી.
એવી વિધે પાણ્ડવશત્રુ ઊર્જિત
ધરા ઢળ્યો, સત્તરમા દિને, ને
હજીય આશા જયની કરંતા
તે કૌરવો કાજ બન્યો જ દુર્દિન!
રવિની અરુણા આભા તે દિને અસ્ત પામતાં
પૂર્વે સૌ દિનથી ઝાઝા રડી રક્તાશ્રુના ઝરા
કર્ણના વધકારુણ્યે પીગળ્યું વ્યોમ, ના ધરા.
અજાણ્યો જન્મ, ને મૃત્યુ એવુંયે અસહાય, હા!
શસ્ત્રહીન ગતિહીન દશામાં ધરણી ઢળ્યો.
શ્યામળાં બિન્દુ બે વચ્ચે લીટી શું તીવ્ર તેજની
તારી આયુ:કથા, કર્ણ! દૈવી કો ભર્ગથી ભરી.
પ્રભાના વ્યોમસંચારે અભ્રો કાળાંય આથડી
વચમાં આવરે તેની નિર્મળી પાવક દ્યુતિ,
તેમ કૈં તાહરાં કર્મો કૃષ્ણ જે કૃષ્ણ ઉચ્ચર્યાં,
હશે, એ કૂટ કાલે ત્યાં કોને મેશ નથી અડી?
એવું કશું, કર્ણ, હતું જ તત્ત્વ કે
જે અર્થ તેં કૃષ્ણની કાકલૂદી
ઉવેખીને પાણ્ડવ થૈ જવાની
ધારી રહ્યો નામ તું સૂતપુત્રનું?
એવું, કશું, કર્ણ, હતું જ તત્ત્વ કે
તું જાણતો ઇન્દ્ર, છતાંય તે દીધાં
ઉતારીને કુંડળ દાનમાં કવચ,
અવધ્યતાને ત્યજી વધ્યતા ગ્રહી?
એવું કશું, કર્ણ, હતું જ તત્ત્વ કે
કુન્તી તણી આર્જવવંત આરજૂ
નકારી તેં પાણ્ડવપૂજ્ય થૈ રહી
નૃપાલનાયે બનવા નૃપાલની?
એવું કશું, કર્ણ, હતું જ તત્ત્વ કે
બે શાપ માથે ભમતા હતા છતાં,
ને જીતવા પાર્થ સ્પૃહા ઘણી છતાં,
તે નાગને તેં તરછોડી કાઢ્યો,
આવ્યો સ્વયં જે તવ સ્હાય અર્થે?
એ તત્ત્વ તારો જય છે ચિરંતન,
ઔદાર્ય એ, એ અભિજાત ચેતના,
એ પૌરુષે જે દૃઢબદ્ધ શક્તિ,
એ મૂક કો તત્ત્વની ગૂઢ અર્ચના,
એ તાહરી તર્પક પુણ્ય ગાથા.
વિધિની જગધારણાર્થ એ
પ્રકટેલા કુરુપાણ્ડુ યુદ્ધમાં
લઘુ તોયે અતિ ઘટ્ટ વજ્રનું
ચણિયારું અનિવાર્ય તું થયો.
તોળાયાં તું પરે મોટાં દ્વારો તોતિંગ યુદ્ધનાં
તૂટીને છેવટે તેં એ તોડ્યો સંગ્રામ સર્વથા.
જય; હે જયના સ્રષ્ટા! પૂજ્ય હે પાણ્ડવો તણા!
અંજલિ શ્રાદ્ધની છેલ્લે તને છે ધર્મથી મળી!
જય, હે ભાનુના ભર્ગ તણા વર્ચસ્વી વારસ!
તારી યશ:કથા તીણા ત્યાગના ટાંકણા થકી
કોરેલી અંતરે ધારી રહેશે કાલ-આરસ!
૫ જુલાઈ, ૧૯૩૮