ગુજરાતી ટૂંકી વાર્તાનો ઇતિહાસ : વહેણો અને વળાંકો/મધુ રાય
– મધુ રાયની અગ્રંથસ્થ વાર્તાઓ
અભિમન્યુ આચાર્ય
કૉલમકાર મધુસૂદન ઠાકર ઉર્ફે મધુ રાયને રેગ્યુલર વાંચતા લોકોને એમ હશે કે મધુ રાય કૉલમો સિવાય કંઈ લખતા નથી. રોંગ! નહિ નહિ તો છેલ્લા દોઢ-બે દાયકાથી મધુ રાય રેગ્યુલરલી વાર્તાઓ લખે છે. વી હેવ પ્રૂફ! મારી પાસે મધુ રાયની છવ્વીસ અગ્રંથસ્થ વાર્તાઓ આવી છે. આ છવ્વીસ વાર્તાઓ અલગ અલગ સામયિકોમાં પ્રગટ થઈ છે, પણ કોઈ પુસ્તકમાં હજી સુધી એકસાથે આવી નથી. એવું કહેવાય છે કે દરેક લેખક ત્રણ તબક્કામાંથી પસાર થાય છે : મુગ્ધ તબક્કો, સૂર્ય મધ્યાહ્ને તપતો હોય એવો મિડલફેઝ, અને છેલ્લો તબક્કો જ્યારે લેખક તેની ફોર્મર સેલ્ફનો પડછાયો માત્ર બનીને રહી જાય છે. પણ મધુ રાયનો દરેક વાર્તાસંગ્રહ વાંચતી વખતે મને એવું લાગ્યું છે જાણે આ લેખક આ ત્રણે તબક્કાઓમાં એકસાથે રાચે છે. તેમના અત્યાર સુધીમાં પ્રગટ ચાર વાર્તાસંગ્રહો – ‘બાંશી નામની એક છોકરી’, ‘રૂપકથા’, ‘કાલસર્પ’, અને ‘કઉતુક’ (જોકે ‘કઉતુક’માં ઘણી વાર્તાઓ આગળના સંગ્રહોમાંથી રિપીટ થયેલી છે) – બધામાં ઉત્કૃષ્ટ વાર્તાઓની સાથે જ ઉતાવળે લખાયેલી, અર્ધી-પર્ધી પકવેલી વાર્તાઓ પણ છે અને શક્યતાઓથી ભરપૂર વાર્તાઓ પણ છે. આ છવ્વીસ અગ્રંથસ્થ વાર્તાઓમાં પણ આ ત્રણે પ્રકારની વાર્તાઓ જોવા મળે છે. આફરીન પોકારી જઈએ એવી, ‘થોડું સુધારીને લખી હોત તો ઓર મજા આવત’ એવી, અને બેસવા જઈએ ને કોઈએ નીચેથી ખુરશી ખેંચી લીધી હોય એવી ય. છવ્વીસે છવ્વીસ વાર્તાઓની વાત કરવી તો શક્ય નથી. સ્થળ-સમયનો સંકોચ, એટ સેટરા. પણ આ વાર્તાઓનું વર્ગીકરણ કરીને દરેક વર્ગની પ્રતિનિધિ વાર્તાઓ વિશે જરૂર વાત કરી શકાય. આ વાર્તાઓને પાંચ વિભાગમાં વહેંચીએ :
૧) હરિયાજૂથની વાર્તાઓ – ૬
૨) કેશવ ઠાકર જૂથની વાર્તાઓ – ૩
૩) ઓટો-ફિક્શન પ્રકારની વાર્તાઓ – ૨
૪) વાર્તા વિશેની વાર્તાઓ – પ
૫) ‘રેગ્યુલર’ વાર્તાઓ – ૧૦
હરિયાજૂથની વાર્તાઓ
મધુ રાયના જૂના વાચકો હરિયાને જાણે છે. જે નવા વાચકો છે એમને પરિચય આપી દઈએ : હરિયો મધુ રાયનું સર્જેલું એક ભલું-ભોળું પાત્ર છે. ફર્સ્ટ ટાઇમ આપણે તેને ‘રૂપકથા’ સંગ્રહમાં મળેલા. હરિયો ગુજરાતી લિટરેચરની કેનનમાં ‘કાન’ અને ‘ઇંટોના સાત રંગ’ થકી જાણીતો છે. હરિયાજૂથની વાર્તાઓ જરાય અઘરી નહિ. ન ભાષા, ન કહેણી, ન પાત્રો, ન વિષયવસ્તુ. ઘીથી લથબથ શીરાની જેમ ગળા નીચે ઊતરી જાય. પાછી આ વાર્તાઓ ફની ય ખરી. હસવું તો ચડે જ, પણ વાંચતાં વાંચતાં આપણને એવું થયા કરે કે હરિયો કેવો ભોળો છે, કેવો સતયુગનો માણસ છે. અને સાથે સાથે તેની ચિંતા સતાવ્યા કરે, કે આ દુનિયા બિચારાને ઠગી ન લે. હરિયાજૂથની વાર્તાઓમાં અમુક રીકરીંગ પાત્રો છે. એક તો છે ભગવાન. યસ, હરિયા જેવા સાફ દિલના માણસો સાથે ભગવાન ડાયરેક્ટ વાત કરતા રહે છે. મધુ રાયની વાર્તાસૃષ્ટિ જાણે આપણને કહેતી હોય – હરિયા જેવું સાફ દિલ રાખો, તો ભગવાન તમારી સાથે ય વાત કરશે. ખેર, તો એક ભગવાન છે. બીજી છે હરિયાની વહુ. ત્રીજું છે પુષ્પક વિમાન, જેમાં બેસીને હરિયો દેશોમાં અને દુનિયાઓમાં અને યુગોમાં સફર કર્યા કરે છે. તો કેવી છે આ છ હરિયાજૂથની અગ્રંથસ્થ વાર્તાઓ? ઓનેસ્ટલી, મને તો બહુ ન જામી. આ છ વાર્તાઓમાં સૌથી વધારે એવું લાગે છે જાણે મધુ રાયની વાર્તાસૃષ્ટિ તેમની ફોર્મર સેલ્ફનો પડછાયો બનીને રહી ગઈ છે. આ છ વાર્તાઓમાં છે ‘હરિભાઈનું હાર્ટ’, ‘અલીબાબાટ, ‘છગન મગન તારા છાપરે લગન’, ‘ટેબલ એપલ પેની’, ‘પેસમેકર’, અને ‘વશ્તુ શુ છે ની કે’. નહિ ગમેલી વાર્તાઓથી લેખની શરૂઆત કરવાનો ઇરાદો એટલો જ કે છેવટે ગમતી વાર્તાઓની વાત નિરાંતે કરી શકાય. જમણવારમાં જેમ નહિ ભાવતી વસ્તુ પહેલાં ખાઈને એને ‘આઉટ ઑફ ધ વે’ કરી દઈએ એમ જ, જેથી લાડુ ને લાપસી નિરાંતે આરોગી શકાય. ‘હરિભાઈનું હાર્ટ’ વાર્તામાં હરિયાને હમેશની જેમ પ્રશ્ન થાય છે, અને ભગવાન એ પ્રશ્ન સોલ્વ કરવાના બહાને હરિયાને વધુ ગોટે ચઢાવે છે. હરિયાનો પ્રશ્ન છે કે, ‘અધ્યાત્મ શું છે, અને માણસ મરી જાય પછી એનું શું થાય?’ ભગવાન એને સમજાવે છે કે, “માણસ પોતાનો સંસાર ચલાવવા સ્વર્ગ ને નરક, વિજ્ઞાન ને અધ્યાત્મ, વગેરે બધું ચલાવ્યા કરે છે. પોતાની સમજણ પ્રમાણે ‘સાચું’ ને ‘ખોટું’, ‘સારું’ ને ‘ખરાબ’ રમ્યા કરે છે. પણ આ બધાથી પર થવું એ જ અધ્યાત્મ છે.” અને આ પ્રકારની સમજણ મળી એ પણ હરિયાને ઘડી કાઢેલી મનઘડંત સમજણ સિવાય કશું નથી. ઈન શોર્ટ, જે જવાબ મળ્યો છે એ પણ ‘એબ્સલ્યૂટ ટ્રુથ’ છે એવું હરિયાએ માનવું નહિ. જેમ વાર્તાના અંતે હરિયાના હાથમાં કશું આવતું નથી, એમ વાચકના હાથમાં પણ ‘બધું ભગવાનની લીલા છે અને માણસનું મન આ લીલા સમજવા માટે બહુ નાનું છે’ આવા એક ચિંતનાત્મક મેસેજ સિવાય ખાસ આવતું નથી. સેમ-ટુ-સેમ વસ્તુ હરિયાજૂથની બીજી વાર્તા ‘છગન મગન તારા છાપરે લગન’માં પણ થાય છે. પુષ્પક વિમાનમાં બેસીને હરિયો ભારતથી ઑસ્ટ્રેલિયા પહોંચી જાય છે, અને વર્તમાનમાંથી ભવિષ્યમાં, ત્યાંથી ફરી વર્તમાનમાં, અને ઈવન અણુથી ય નાના પરમાણુની સૂર્યમાળામાં આંટો મારી આવે છે. આટઆટલી ઉડાનો કરે છે હરિયો, અંતે બસ એટલું જ સમજવા કે દુનિયા બહુ વિરાટ છે, અને નાના એવા પરમાણુની ય પોતાની સૂર્યમાળા હોય છે, અને વિરાટમાં વિરાટ એવી ગેલેક્સીઓની પણ હોય છે, અને માણસનું પૃથ્વી પર હોવું એ પરમાત્માની અકળ લીલાનો એક પરમાણુ જેટલો જ નાનકડો ભાગ છે, નથીંગ મોર. આ બધી ઉડાનોમાં પહેલી વાર ચાટપાપડી ખાઈએ ત્યારે મજા પડે એવી ચટાકાસભર મજા જરૂર આવે છે. પણ એનું નાવીન્ય ઓસરી જાય પછી શું, એવો પ્રશ્ન જરૂર થાય. વિજ્ઞાન અને સાયન્સ-ફિક્શન જેમની વાર્તાઓમાં રેગ્યુલરલી દેખા દે છે એવા મધુ રાય આપણા એકલૌતા લિટરરી લેખક છે. તેમની ‘કલ્પતરુ’ નવલકથા સમય કરતાં આગળ હતી, અને તેનું ખરું મૂલ્યાંકન હજી નથી થયું એવું લાગ્યા કરે છે. આ આડવાત એટલા માટે કે અણુ અને પરમાણુ અને ગેલેક્સીની વાર્તાઓ બાદ સાયન્સ ફિક્શનની બીજી એક વિધા – સબટાઇપ – છે મેડિકલ પ્રોસીજર થકી થતા વિજ્ઞાનના નવા આવિષ્કારો, અને મધુ રાયે એની પણ વાર્તા કરી છે. ‘ટેબલ એપલ પેની’માં આવા એક મેડિકલ પ્રોસીજર દ્વારા થતા આવિષ્કારની વાત છે. હરિયાને ઉંમરને કારણે વારંવાર ભૂલવાની ટેવ છે. Split DNAની નવી વૈજ્ઞાનિક પદ્ધતિ થકી શરીરમાં બધું બદલી શકાય છે. હરિયો તેની સ્મૃતિ બદલવાનું નક્કી કરે છે. હરિયાની વહુને પણ મેડિકલ પ્રોસીજર માટે એ લઈ આવે છે. પણ હરિયો એ વાતથી આંચકો ખાય છે કે હરિયાની વહુ સ્મૃતિ નહિ, પણ પોતાનો ચહેરો બદલે છે. વાર્તા આટલેથી જ અટકી જાય છે. પણ આ વાર્તા રસપ્રદ ત્યારે બનત જ્યારે મધુ રાય વાતને અહીંથી આગળ લઈ ગયા હોત. ચહેરો બદલાયો પછી પતિ-પત્નીના સંબંધોમાં શું ફરક આવ્યો? ફરી સતેજ થયેલી સ્મૃતિની હરિયાના અંગત જીવનમાં શું અસરો થઈ? આ બધા પ્રશ્નો સાથે વાર્તાએ બાથ ભીડી હોત તો આ વાર્તા માત્ર નાની એવી ‘પ્રીમાઇસ’થી આગળ વધી શકી હોત. હરિયાજૂથની આ છ વાર્તાઓમાંથી મને અંગત રીતે ગમેલી વાર્તા છે ‘પેસમેકર’. ઉંમરને કારણે હરિયો હૃદયમાં પેસમેકર મુકાવે છે. પણ એની વિચિત્ર અસરો એને મૂંઝવે છે. પેસમેકર મુકાવ્યા પછી હરિયાને જાતીય વિચારો સતાવે છે, એ પણ સતત. અને ગિલ્ટમાં ને ગિલ્ટમાં એ પરવરદિગાર સાથે વાત કરે છે. ભગવાન હરિયાને અશ્યોર કરે છે કે ઇટ્સ ઓકે. વિચારો આવે એમાં કશું ખોટું નથી, એ તો ‘બટ નેચરલ’ છે. જ્યાં સુધી મનમાં ઉદ્ભવતા દરેક વિચાર પર એક્ટ ન કરીએ ત્યાં સુધી વાંધો નહિ. આ વાર્તા ગમી એટલા માટે કારણ કે આ વાર્તામાં હરિયાની મૂંઝવણ કોઈ એબ્સ્ટ્રેક્ટ સવાલ સાથે જોડાયેલી નથી (અધ્યાત્મ એટલે શું?), પણ પોતાની બહુ જ અંગત એવી જાતીય મૂંઝવણ છે. વળી વૃદ્ધ લોકો જાતીય ડિઝાયર અનુભવે એ વાતને સમાજમાં ટબૂ (Taboo) ગણવામાં આવે છે. પણ આ વાર્તા થકી મધુ રાય એવા સામાજિક બંધિયારપણાને પડકારે છે, અને વૃદ્ધ લોકોની જાતીય ઇચ્છાઓને નોર્મલાઇઝ કરે છે. હરિયાજૂથની આ છ વાર્તાઓમાં ભાષાનું મિશ્રણ સૌથી વધારે ધ્યાન ખેંચે છે. દેશ્ય શબ્દો સાથે શિષ્ટ ગુજરાતી શબ્દો સાથે અંગ્રેજી શબ્દોનું આવું ‘સીમલેસ’ મિશ્રણ અનન્ય છે. મને સૌથી વધારે ગમેલી બાબત એ છે કે મધુ રાય છૂટથી અને આત્મવિશ્વાસથી અંગ્રેજી ‘સ્લેંગ’ સુપેરે વાપરી જાણે છે. દાખલા તરીકે, હરિભાઈનું હાર્ટ વાર્તાનું આ વાક્ય જુઓ : ‘માણસ મરી ગ્યા પછી એનો આતમા ક્યાં જાય એની ડિટેલ પ્રસનલી મૂઆ વગર ગધની કેમ હેન્ડી થાય?’ ગુજરાતી સાથે અંગ્રેજી મિક્સ કરતાં આપણા ઘણા લેખકો ‘હેન્ડી’ જેવો અંગ્રેજી શબ્દ છૂટથી નથી વાપરી શકતા, કારણ કે ‘હેન્ડી’ બોલચાલમાં વપરાતો અંગ્રેજી શબ્દ છે. આપણા લેખકોને અંગ્રેજી વાંચતાં લખતાં ફાવે છે, અને જે અંગ્રેજી તેઓ જાણે છે તે પુસ્તકોનું અંગ્રેજી છે. પણ લોકો દ્વારા બોલાતું, પ્રમાણમાં અશિષ્ટ, ગલીઓમાં વપરાતું અંગ્રેજી કેવું હોય? અને એવા અંગ્રેજીને ગુજરાતી સાથે મિક્સ કેમ કરાય એ જાણવું હોય તો મધુ રાયની આ વાર્તાઓ ‘હેન્ડી’ થાય એમ છે. ચિનુ દાદા મને એક વાર કહેતા’તા, કે મધુ રાયની દસેય આંગળીઓમાંથી ગદ્ય વહે છે. હી વોઝ રાઇટ ધેન, હી ઈઝ રાઇટ નાઓ.
કેશવ ઠાકર જૂથની વાર્તાઓ
મધુ રાયની સૃષ્ટિ જેઓ જાણે છે તેઓ જાણે છે કેશવ ઠાકર કોણ છે. પણ જેઓ નથી જાણતા તેમને પરિચય કરાવી દઈએ. કેશવ ઠાકર પણ હરિયાની જેમ જ મધુ રાયનો ઓલ્ટર ઇગો છે (મધુસૂદન, હરિ, કેશવ, યુ સી?). આપણે પહેલી વાર કેશવ ઠાકરને મધુ રાયના પ્રાતઃસ્મરણીય નાટક ‘કોઈ પણ એક ફૂલનું નામ બોલો તો’માં મળેલા. પછી આપણે તેમને ક્લબમાં મળ્યા હતા. અને પછી ‘મુખસુખ’ નામની રાત્રે અગિયાર પછી વાંચવા જેવી પલ્પ થ્રીલરમાં મળેલા. અને હવે આ વાર્તાઓમાં. હરિયો અને કેશવ ઠાકર સિક્કાની બે બાજુ છે. માણસના મનમાં ઉદ્ભવતા સારા વિચારો, ભલી-ભોળી મૂંઝવણો, પ્રશ્નો, માનવસ્વભાવની ચારુતાને જાણે હરિયા જૂથની વાર્તાઓમાં વાચા મળે છે. હરિયાજૂથની વાર્તાઓનું દરેક પાત્ર આપણને ગમે છે, આપણાં અંગત હોય એવું ભાસે છે, તેમના શોર્ટકમિંગ્ઝ પણ આપણને મીઠાં લાગે છે. કેશવ ઠાકરની સૃષ્ટિ તેનાથી ઊંધી છે. આમાં માનવમનના ગેબી, અટપટા, અધમ, કુત્સિત ભાવોને વાચા મળે છે. ‘ડેડ બોડી’ વાર્તામાં કેશવ ઠાકર ચારુબેન નામના એક લેન્ડલોર્ડને ત્યાં ભાડે રહે છે. ચારુબેન વાતોડિયણ છે, અને તેમને સતત એ વાતની જિજ્ઞાસા છે કે આ કેશવ ઠાકરનો પરિવાર ક્યાં છે, તેને બાળકો-વાળકો છે કે કેમ. પણ સીધેસીધું આવું ન પુછાય, ઇમ્પોલાઇટ ગણાય, એટલે પોતાની, બીજા કોઈની, ગામની, ટીવી સિરીયલ્સની વાતો થકી, વાયા વાયા ચારુબેન જાણે કેશવ ઠાકરની ફેમિલી હિસ્ટરી જાણવા મથે છે. એક વાર ચારુબેન આવી એક વાત લઈને આવે છે, એક બાળકનું ડેડબોડી મળ્યાની. ચારુબેન જણાવે છે કે એ ડેડબોડી કોનું છે એનો તાળો મળે છે કારણ કે એ બાળકની માતાનું હૃદય પીગળે છે. વાત કરતાં કરતાં ચારુબેન પણ તેમની દીકરી વિશે વિચારી રડવા લાગે છે. આખી વાત થકી કેશવ ઠાકરના મનનાં વાસેલાં કમાડ ઊઘડે છે. કથક આપણને કેશવ ઠાકરની ફેમિલી હિસ્ટરીમાં લઈ જાય છે. કેશવ ઠાકરની ય એક પત્ની હતી, જેને બાળક આવવાનું હતું. પણ પત્ની પોતાની બેનપણીને ત્યાં થઈને ઘેર આવે છે ત્યારે જણાવે છે કે તેનું મિસકેરેજ થઈ ગયું છે. ઠાકરને આખી વાત સમજાતી નથી, કારણ કે ડોક્ટરના જણાવ્યા મુજબ પત્ની અને આવી રહેલું બાળક બંને ‘હેલ્ધી’ હોય છે. કેશવ ઠાકરને મનમાં એવો ડાઉટ છે કે તેની પત્નીએ જાણીબૂઝીને મિસકેરેજ કરાવ્યું. તેનાં કારણો શું હશે? બાળક કોઈ બીજાનું હશે? તેને માતા નહિ બનવું હોય? આ બધા પ્રશ્નોના જવાબ મળતા નથી. પણ આપણને એક બારી મળે છે ઠાકરના મનમાં ડોકિયું કરવાની. તેને જે પીડી રહ્યું છે એની. તેને પત્ની કે બાળકો કેમ નથી એ સમજાય છે. આ વાર્તાની ટ્રીક એ છે કે આપણને લાગે વાર્તા ચારુબેનની છે. પણ છેવટે વાર્તા બને છે ઠાકરની. આ વાર્તામાં લગ્નજીવન વિશે બહુ સરસ નિરીક્ષણો પણ મળે છે. નીચેનો ફકરો જુઓ : “કોઈ વાર નહાતાં નહાતાં ઠાકરને વિચાર આવતો કે તેને કે તેની વાઇફને બીજે સબન્ધની વાત સાચી નહોતી કે માનો કે ખોટીયે નહોતી કેમ કે લગ્નજીવનમાં સાચું ને ખોટું તે વસ્તુ હોતી જ નથી, ચાર ચાર રખાતું રાખીને બી માણસ પત્નીને પ્રેમથી સંતોષી શકે છે ને પાડોશીના છોકરાને કે કાકાજીસસરાને કે જેઠિયાને કે સપોઝ આગલા પ્રેમીબ્રેમીને છૂટક લાભ આપીને બી બાઇડિયું પોતાના ભાયડાવને રાજી રાખી શકે છે. ઠાકરને થયું કે લગ્નજીવનમાં ભંગાણ કોઈક કાર એક્સિડેન્ટ જેવું હોય છે. થાય છે, થઈ જાય છે, થયું. બસ થઈ ગયું. ‘ફોલ્ટ’ની પંચાત જ ખોટી. કોનો ફોલ્ટ? સંજોગનો ફોલ્ટ. ચોરીના ચાર ફેરા ફર્યા નથી કે ફોલ્ટના ફાંસલામાં ડોકું નાખ્યું નથી, યુ સી. ઘણી વાર તેને થતું કે ભંગાણનું કારણ એક નથી હોતું, કારણ ઘણાં હોય છે, ને તે કારણ કે કારણો ચોક્ખી બાળબોધ લિપિમાં લખાયેલાં નથી હોતાં, લીટા, ગૂંચળાં, રંગીન ધાબાં જેવા પેઇન્ટિગ્સની જેમ અમૂર્ત અને એબ્સ્ટ્રેક્ટ હોય છે.” મને લાગે છે કે, ઈન જનરલ, કેશવ ઠાકર જૂથની વાર્તાઓ વધુ ગંભીર, વધુ સંકુલ, વધુ ઊંડી છે. આવાં નિરીક્ષણો થઈ શકે એવી સ્પેસ આ વાર્તાઓ કરી આપે છે. બીજી એક વાર્તા છે ‘હિન્દ સિનેમા’. આ વાર્તામાં મધુ રાયે નાનપણમાં થતા બુલીઈંગની કેવી ઊંડી અને લાઇફલોન્ગ અસરો હોય છે એની વાત કરી છે. સ્કૂલમાં અને ઘરમાં અને ગલીઓમાં આપણે સૌએ બુલીઈંગનો ઓછાવત્તા અંશે અનુભવ કર્યો જ હશે. કોઈ તગડો છોકરો અકારણ ટપલીઓ મારીને રોજ હેરાન કરે, કોઈ પૈસાદાર છોકરો પૈસાના જોરે દબાવે, વગેરે. ઘણા સાઇકોલોજીસ્ટ કહે છે કે બુલી કરનાર દરેક માણસ પ્રેમ ઝંખે છે, અને પ્રેમના અભાવને કારણે તે બીજાને પીડા આપે છે, હેરાન કરે છે. પોતે દુઃખી છે તો બીજા પણ દુઃખી થાય તેવી ખેવના કરે છે. આ કારણે ઘણી વાર જે બુલી થયા હોય એ બાળકોમાં આત્મવિશ્વાસનો અભાવ હોય છે. તેઓ દુનિયાથી સતત ડરતાં ફરે છે, અંતર્મુખી બની જાય છે. કેશવ ઠાકર એવો જ એક માણસ છે. નર્વસ, અંતર્મુખી, સતત કોઈ અજાણ્યા ડર હેઠળ જીવતો, માણસો પર કદી ભરોસો ન કરી શકતો. ‘હિન્દ સિનેમા’ શરૂ થાય છે એક સાઇકોલોજીસ્ટની ઑફિસમાં. કેશવ ઠાકર રોજ સપનામાં હાથને જોર જોરથી આંચકા આપે છે, અને તેને બાળપણમાં જ્યાં દિવસો ગુજારેલા એ અગાસી દેખાયા કરે છે, તેના પરથી પડી જવાનું સપનું વારંવાર આવે છે. કેશવ ઠાકરને સતત એવો ડર છે કે પોતે ગાંડો છે. પછી ઠાકર સાઇકોલોજીસ્ટને અગાસી-રીલેટેડ કિસ્સો કહે છે. નાનપણમાં ઠાકરને સિનેમા જોવાનો બહુ શોખ હતો. પણ નાનુ નામનો એક છોકરો ઠાકરને ખૂબ પજવતો. ઠાકર પાસે સિનેમા જોવા જવાના પૈસા નહોતા. એટલે નાનુ તેને અલગ અલગ ફિલ્મો જોઈને સ્ટોરી કહેતો. એ સ્ટોરી સાંભળવાના લોભ ખાતર ઠાકર નાનુની બધી જ શેખી સહન કરતો. નાનુ તેની પાસે કારણ વગર અગણિત વાર ‘સોરી’ કહેવડાવતો, ક્યારેક ગડદાપાટુ કરતો, વગેરે. એક વાર ઠાકરની ફીરકી લેવા માટે નાનુ તેને ખોટું ખોટું કહે છે કે સિનેમાવાળા ‘પાસ’ હોય તો ટિકિટ વગર ફિલ્મ જોવા દે છે. પછી નાનુ ઠાકરને હાથે લખેલો ‘પાસ’ આપે છે, એવું વિચારીને કે ઠાકર સિનેમા જોવા જશે તો ફજેતી થશે. ઠાકર તેના મિત્ર સાથે ફિલ્મ જોવા જાય છે, ‘પાસ’ આપે છે, પણ સિનેમાના માલિકને નાના છોકરાઓ પર દયા આવે છે એટલે એ મફતમાં ફિલ્મ જોવા દે છે. આ વાત જ્યારે નાનુને ખબર પડે છે ત્યારે એ ગુસ્સાથી લાલચોળ થઈને ઠાકરને મારવા લાગે છે, કારણ કે કોઈ અજાણ્યા માણસની ભલમનસાઈને લીધે તેનો દાવ ઊંધો પડેલો. ઠાકર માટે આ વિજયની ક્ષણ છે. અને અગાસી પર નાનુ તેને મારતો હોય છે ત્યારે ઠાકર ખડખડાટ હાસ્ય કરે છે. સાઇકોલોજીસ્ટ ઠાકરને જણાવે છે કે ઊંઘમાં ઠાકર જે હાથને આંચકા આપે છે એ અગાસી પરથી પડવાના આંચકા નથી, પણ ઠાકર ખડખડાટ હસે છે ત્યારે તાળીઓ પાડી પાડીને હસે છે એના આંચકા છે. વાર્તા અહીં પૂરી થાય છે. ઠાકરની સ્થિતિ થકી વાર્તા નાનપણમાં બનેલા કિસ્સાઓની લોંગલાસ્ટિંગ અસરો નોંધે છે. નાનપણમાં તેને હેરાન કરતા છોકરા પર અનાયાસ મેળવેલો એક વિજય પણ કેવો સતત યાદ આવ્યા કરે છે, જે પુરવાર કરે છે કે, માનવમનનાં ઊંડાણ અટપટાં હોય છે. વાતો થકી વાત કઢાવવા મથતાં મેનીપ્યુલેટીવ ચારુબેન હોય, કે ઈન્સીક્યોર બુલી નાનુ હોય, કે એ બધાની વચ્ચે ફસાયેલો, અપૂર્ણ અને અભાવગ્રસ્ત કેશવ ઠાકર હોય – મધુ રાય આ સૌ પાત્રોને આપણી સામે બખૂબી ખોલી આપે છે. તેમની નાની નાની આદતોથી, તેમની વાતચીતની લઢણોથી, તેમની અટપટી બોલીથી. કેશવ ઠાકરની વાર્તાઓ ટૂંકી વાર્તામાં પાત્રો કેવી રીતે ઊભાં કરવાં જોઈએ એનો માસ્ટરક્લાસ છે.
ઓટોફિક્શન પ્રકારની વાર્તાઓ
મધુ રાય વાર્તાસ્વરૂપની સીમાઓ વિકસાવવા માટે જાણીતા છે. માત્ર ધ્વનિ દ્વારા ઉદ્ભવતા ભાવોની વાર્તાઓ તેમણે હાર્મોનિકા રૂપે લખેલી, તો આપણે જોયું એમ હરિયાજૂથની વાર્તાઓમાં ફેન્ટેસી અને સાયન્સ ફિક્શનની વાર્તાઓ છે. ‘સરલ અને શમ્પા’ને કાફકાની ‘મેટામોર્ફોસીસ’ની સાથે રાખીને જોઈ શકાય, એવી અમાપ શક્યતાઓ એ વાર્તામાં છે. નવું કરવાની સતત ખેવના રાખતા વાર્તાકાર મધુ રાય ઓટોફિક્શન પણ લખી જાણે છે. પણ આ ‘ઓટોફિક્શન’ શી બલા છે? મૂળે તો આ શબ્દ ૧૯૭૭માં સર્જે દુબ્રોવ્સકી (Serge Dubrovsky) એ ઘડી કાઢેલો – આત્મકથનાત્મક છતાં ફિક્શનલ લખાણો માટે. પણ આને આપણે આત્મકથનાત્મક વાર્તા કે નવલકથાથી અલગ કેવી રીતે પાડીએ? ફ્રેંચ, અંગ્રેજી, અને જર્મન ભાષાના વિવેચનમાં આ શબ્દ વિશે, અને તેની વ્યાખ્યાઓ વિશે વાદ-વિવાદ ૧૯૭૭થી ચાલતા આવ્યા છે અને હજી ચાલ્યા કરે છે. પણ કોઈ ચોક્કસ નિષ્કર્ષ પર હજી સુધી પહોંચી નથી શકાયું.૧ કોઈ પણ લખાણ, એક રીતે જોઈએ તો, આત્મકથનાત્મક હોવાનું જ. એમાં પછી લેખક કલ્પનાના રંગો ભરે એ અલગ વાત છે. એ અર્થમાં દરેક લખાણ ઓટોફિક્શન ન ગણાવું જોઈએ? ના. કારણ કે ક્રિસ્તેન લોરેન્ત્ઝેન નામના વિવેચક થોડો વધારે ફોડ પાડીને ઓટોફિક્શનને રેગ્યુલર ફિક્શનથી અલગ પાડે છે. તેમના મતે ઓટોફિકશનમાં કથક કે મુખ્ય પાત્રનું નામ, ઉંમર વગેરે બધું જ લેખકને મળતું આવે, એટલું જ નહિ જીવનની બીજી મહત્ત્વની વિગતો ય મળતી આવે. તે ઉપરાંત કથામાં તે કથાની સર્જન પ્રક્રિયાની પણ વાત વત્તે-ઓછે અંશે હોય.૨ ક્રિસ્તેન લોરેન્ત્ઝેનની વ્યાખ્યા પ્રમાણે જોઈએ તો આ છવીસમાંથી મધુ રાયની બે વાર્તાઓ – ‘જેવું કંઈક’ અને ‘વોઈસઓવર’-ને ઓટોફિક્શનલ વાર્તાઓ ગણી શકાય. ગુજરાતીમાં આ પહેલી વાર થયું છે એવું નથી. આ પહેલાં માય ડિયર જયુની વાર્તા “મને ટાણા લઈ જાઓ’, જિજ્ઞેશ બ્રહ્મભટ્ટની ‘જિગલો’ વાર્તાસંગ્રહની વાર્તાઓ ‘ટોળાં’, ‘નદી અને હું’, ‘પીછો’, ‘રાક્ષસ’ તેમજ અજય સરવૈયાની ‘ફેક્ટ ઍન્ડ ફિક્શન’ સંગ્રહની અમુક વાર્તાઓને ઓટોફિક્શન વાર્તાઓ ગણી શકાય. મધુ રાયની ‘જેવું કંઈક’ વાર્તા ‘બાંશી નામની એક છોકરી’ વાર્તાના વાચકો/ચાહકોને તરત પમાશે. કારણ કે ‘જેવું કંઈક’ એ જાણે એ વાર્તાની સિક્વલરૂપે લખાયેલી છે. વર્ષો પછી મધુ રાય પોતાની સહપાઠી અને પચાસ વર્ષ જૂની મિત્ર બાંશીને ફેસબુક પર શોધે છે, એ મળે પણ છે. બંને વચ્ચે સંવાદ થાય છે, વાત થાય છે, તેઓ મળે છે. પહેલાં પણ લેખકને બાંશીનું અજબ આકર્ષણ હોય છે, અને આજે પણ એ બરકરાર છે. છૂટા પડતી વેળાએ બાંશી ખેદપૂર્વક લેખકને લખે છે : “તે વખતે પણ મને તારી આંખોમાં પીડા દેખાયેલી અને આજે પણ તારા હસવાના અવાજમાં જિંદગીની અડચણોનો ખરબચડાટ સંભળાય છે. ન તે વખતે હું કશી સહાય કરી શકી ન હવે હું કાંઈ કરી શકું તેમ છું. તેનો એક ખેદ છે.” પણ લેખક આ વાત સમજી શકતા નથી, કારણ કે તેઓ ખુશ છે. પોતાની લાઇફથી, બાંશીથી, જે રીતે તેણે બાંશીરૂપી રહીને લેખકને સહાય પૂરી પાડેલી તેનાથી. વાર્તાના અંતે મધુ રાય લખે છે : “બસ આ છે બાંશી નામની એક છોકરી નામની સ્ટોરીની સ્ટોરી. શોર્ટ સ્ટોરી નથી, અલબત્ત, તમે ચાહો તેવી સ્ટોરી નથી. પણ કાંઈક છે, યાહ? સમથિંગ લાઇક એ સ્ટોરી?” બસ, વાર્તા જેવું કંઈક છે આ. એવું જ ‘વોઇસઓવર’ વાર્તાનું. એમાં મધુ રાયે તેમની જીવનસ્ટોરી સ્ક્રીનપ્લેના માળખામાં લખી છે. જોકે સ્ક્રીનપ્લેનું માળખું ઝાઝો સમય જાળવી શક્યા નથી, પણ જીવનસ્ટોરી મજાની છે. કારણ કે આ બંને વાર્તાઓ વાર્તાઓ જેવી કંઈક છે પણ સ્ટ્રીક્ટ સેન્સમાં વાર્તાઓ નથી, મને એ વાર્તાઓનું મૂલ્યાંકન કેમનું કરવું એ સમજાતું નથી. એટલે આટલેથી જ અટકું છું. મારી ભાષાના વિદ્વાન વિવેચકો આ લખાણોને મૂલવી આપશે કદાચ, ક્યારેક.
વાર્તા વિશેની વાર્તાઓ
આ અગ્રંથસ્થ વાર્તાઓ વાંચતાં જે એક બાબત ઊડીને આંખે વળગે છે એ છે મધુ રાયનું સર્જનપ્રક્રિયા વિશેનું ઓબ્સેશન. એટ લીસ્ટ પાંચ વાર્તાઓ છે જેમાં ‘વાર્તા’ કે ‘કથા’ કેન્દ્રમાં છે. ‘નોલો કોન્તેનદેરે’, ‘વત્તાનિશાની’, ‘રાજધાની એક્સપ્રેસ’, ‘સ્ટોરી ગોડેસ’, તેમજ ‘રી-રાઈટ’ – આ બધી જ વાર્તાઓમાં પાત્રો યા તો વાર્તા કરે છે અથવા તો વાર્તા લખે છે. એ રીતે જોતાં આ વાર્તાઓ થકી મધુ રાય આપણને કહે છે કે વાર્તાઓ એ કંઈ ખાલી લેખકોનો ધંધો નથી. ડેઇલી લાઇફમાં, રોજેરોજ, અલગ અલગ રીતે દરેક માણસ કોઈ ને કોઈ પ્રકારના ફિક્શનમાં રાચતો જ હોય છે. વાર્તા એટલે શું અથવા વાર્તા શું હોવી જોઈએ એની અલગ અલગ વ્યાખ્યાઓ પણ આપણને આ વાર્તાઓમાંથી મળે છે. દાખલા તરીકે, ‘વાર્તા એટલે વીજળીનો કરંટ (નોલો કોન્તેનદેરે), “તમે ત્રણેએ એક એક વાત કરી. સરસ, રોમાંચક. કદાચ હૃદયસ્પર્શી. પણ તે ત્રણે હતી વ્હોટ? ત્રણે હતાં વૃત્તાંત. કિસ્સા. વાર્તા નહોતી. વાર્તા બનતાં બનતાં જાણે બેટરી ડાઉન થઈ જાય તેમ વાર્તા બનતાં બનતાં રહી જતી હતી. મારે તમને એક વાર્તા કહેવી છે, રીયલ વાર્તા, મીન્સ કે ફિક્શન, કથા, કહાની, કપોળકલ્પિત, સાચી નહીં પણ ‘ઉપજાવેલી’ (સ્ટોરી ગોડેસ), ‘આકાશે કહ્યું કે એમ વાર્તા ન બનાય, બન્યે વાર્તા ન બનાય. વાર્તા હોઈએ તો વાર્તા હોઈએ. વાદળી હોઈએ તો વાદળી હોઈએ” (વત્તાનિશાની). ‘નોલો કોન્તેનદેરે’ વાર્તા એક વકીલ વિશે છે. કોર્ટ અને કાયદો પરમ સત્ય સુધી પહોંચી ન્યાય કરવા માટે સર્જાયેલો છે. પણ આ વાર્તામાં એક વકીલ અને તેને રોજ મળતા કેસો થકી મધુ રાય એ ‘સત્ય’ને પડકારે છે, અને કાયદાની નજરમાં રહેલું ‘સત્ય’ પણ કેટલું ફિક્શનલ હોય છે એ દર્શાવે છે. ‘સ્ટોરી ગોડેસ’ વાર્તામાં ત્રણ અજાણ્યા માણસો ગોર્ડન મર્ચન્ટ, હરમન વ્હાઈટ અને સોમચંદ પટેલ (આ સોમચંદ એટલે ‘શાહ, શુક્લા અને સોમચંદ’વાળો જ સોમચંદ કે?) ઍરપોર્ટના વેઇટીંગ એરિયામાં મળે છે, અને સમય પસાર કરવા તેમણે જોયેલો કે અનુભવેલો એક એક કિસ્સો કહે છે. પછી ઍરપોર્ટના ટી.વી.માં રહેલી સ્ટોરી ગોડેસ – કથાઓની દેવી – તે ત્રણેયને એક એકદમ કાલ્પનિક, ચોવીસ કેરેટની વાર્તા કરે છે. અરેબિયન નાઇટ્સ પ્રકારનું આ વાર્તાનું માળખું છે. બસ એક પછી એક વાર્તા બન્યા કરે છે, અને એ બધી વાર્તાઓને સમાવતી એક ઍરપોર્ટ પરની પરિસ્થિતિ છે. ક્યાંક એ પરિસ્થિતિની પણ કોઈ વાર્તા બની હોત તો અંદરની બધી જ વાર્તાઓને સરસ જસ્ટિફીકેશન મળત. એવું બનતાં બનતાં રહી ગયું, એટલે આ વાર્તા પણ સારી બનતાં બનતાં રહી ગઈ. ‘રી-રાઈટ’ એક પર્વર્ટ એવા હીરક ગણાત્રા નામના લેખકની કથા છે. જાસૂસી નવલકથા લખતા આ લેખકને પ્રેરણા કેવી રીતે મળે છે એની કથની છે. સાથે સાથે ગણાત્રા જે લખી રહ્યા છે એ કથા પણ કહેવાય છે. પેરેલેલ સ્ટોરીટેલીંગ કહો, કે સન્નિધિકરણ કહો, કે જક્સ્ટાપોઝીશન કહો, એ ટેટિ્નકમાં મધુ રાય એક્સપર્ટ છે. વાર્તારસનો ભંગ થયા વગર તે આપણને બંને વાર્તાઓ વચ્ચે ઝોલાં ખવડાવ્યા કરે છે. એવું જ ‘વત્તાનિશાની’ વાર્તાનું, જેમાં શુભ્રા દત્ત નામની લેખિકા એક વાર્તા લખી રહી છે. ડીલન નામના પાત્ર સાથે તેનું અફેર જેવું કંઈક છે. આખી વાર્તા દરમિયાન બંને વચ્ચે નૈકટ્યની ઘણી ક્ષણો આવે છે, પણ ડીલન કશું કરતો નથી, કરી શકતો નથી. વાર્તા ઊઘડે એમ સમજાય છે કે ડીલન તો શુભ્રાએ લખેલું પાત્ર છે, અને એટલે જ એ કશું કરી શકતો નથી. કારણ કે શુભ્રા એને કંટ્રોલ કરે છે. આ સમજાતાં જ ડીલન સામો થાય છે, અને શુભ્રા લેપટોપ બંધ કરી દે છે જેથી ડીલન નામનું તેનું સર્જેલું પાત્ર તેની સામું ન થઈ શકે, અને હંમેશાં તેના કંટ્રોલમાં રહે. શરૂ થાય છે ત્યારે એક્સ્ટ્રા-મેરિટલ અફેરની વાર્તા લાગે છે, પણ અંત આવતાં આવતાં વાર્તા લેખક અને તેનાં પાત્રો વચ્ચેના પાવર-પ્લેની બની જાય છે. વાચક તરીકે થોડું છેતરાયા જેવું જરૂર લાગે.
રેગ્યુલર વાર્તાઓ
આ સિવાય પરંપરાગત કે ‘રેગ્યુલર’ કહી શકાય એવી પણ દસ વાર્તાઓ છે : ‘આકવા વિદા’, ‘જનેરિક’, ‘ઇલજામ’, ‘ઉસને એસા ક્યા કહા’, ‘હેવન હોમ’, ‘મિસ્ટર મૈસૂર’, “મારે તારું મોં ચાખવું છે’, ‘હાઈજેકર’, ‘સ્વરલિપિ કાચ’, ‘શોભન કાદર મેપાણી’. આમાં ‘શોભન કાદર મેપાણી’ , ‘આકવા વિદા’ અને ‘જનેરિક’ અલગ અલગ કારણોસર નોંધપાત્ર વાર્તાઓ છે. ‘શોભન કાદર મેપાણી” આ છવ્વીસ વાર્તાઓમાં જ નહિ, પણ મધુ રાયની સમગ્ર વાર્તાસૃષ્ટિમાં ખૂબ અલગ પડતી વાર્તા છે. મધુ રાયની વાર્તાસૃષ્ટિમાં આગળ જોયું એમ સ્ત્રી-પુરુષ વચ્ચેના સેક્સ્યુલ પોલિટિક્સની વાત, સર્જનપ્રક્રિયાની વાત, કલ્પનાની ઉડાનો, મનોવૈજ્ઞાનિક વિશ્લેષણો વગેરે વારંવાર દેખા દે છે. ‘શોભન કાદર મેપાણી’ તેનાથી સામે છેડે જઈને રાજકીય-સામાજિક મુદ્દો ઉઠાવે છે. વળી જ્યાં મોટાભાગની વાર્તાઓ નાનકડા સમયખંડમાં સમાપ્ત થાય છે, ત્યારે આ વાર્તામાં અર્ધી સદી ઉપરનો અને ત્રણ પેઢીનો ઇતિહાસ સમાવાયો છે. ઐતિહાસિક બનાવોને લીધે આવેલા ધાર્મિક ટકરાવથી એક પરિવારમાં થયેલી ઉથલપાથલની વાર્તા. આ વાર્તામાં આઝાદી પછીના ભારત દેશની સ્થિતિ, બાબરી મસ્જિદધ્વંસ તેમજ ૧૯૯૩નાં ધાર્મિક હુલ્લડો, ૨૦૦૨નાં ગોધરાના હુલ્લડોથી લઈને ૨૦૦૮ સુધીનો સમયખંડ દર્શાવાયો છે, અને રાજકીય પક્ષોની ચડસાચડસી થકી વિદેશમાં અને ભારતમાં રહેતા બે પરિવારોમાં આવેલા બદલાવની આ આસ્વાદ્ય વાર્તા છે. ‘આકવાવિદા’ની નોંધપાત્ર બાબત એ છે કે તેનું એક પણ પાત્ર ગુજરાતી, અરે ગુજરાતી છોડો, ભારતીય પણ નથી. જેનિફર નામની અમેરિકન નાયિકાને તેનો વર દગો આપે છે, અને તેની ઑફિસની બૉસ જેનિફર ‘મૂવ ઓન’ થાય એ માટે તેને વેકેશન કરવા બારબેડોસ મોકલે છે, એમ વિચારીને કે જેનિફર બારબેડોસના લોકલ યુવાનો સાથે સંબંધ બાંધશે અને તેની પર્સનલ ટ્રેજેડીમાંથી બહાર આવશે. જેનિફર નવા દેશમાં આવે છે જ્યાં મોટાભાગની વસતી અશ્વેત લોકોની છે, અને જ્યાં ગરીબી પણ છે. ગરીબ લોકો માટે કશુંક કરી છૂટવાની ભાવનાથી, તેમને કામ મળે એ ભાવનાથી જેનિફર કોલીન નામના એક અશ્વેત યુવકને મદદ કરે છે, અને મદદ માટે જાણે ‘થૅન્ક યુ’ કહેતો હોય એમ કોલીન તેને મસાજ કરી આપે છે. મસાજ દરમિયાન બંને વચ્ચે શારીરિક આકર્ષણ ઊભું થાય છે અને શરીરસંબંધ બંધાય છે. એ સંબંધમાં જેનિફરનો ખોવાયેલો આત્મવિશ્વાસ પાછો આવે છે, કારણ કે તેનો પતિ જોનાથન તેની સાથે શારીરિક સંબંધ બાંધતો ત્યારે આક્રમક રહેતો, પણ કોલીન ઉંમર અને અનુભવ બંનેમાં નાનો હોવાથી જેનિફર તેના પર હાવી થઈ શકે છે. વાર્તાનો અંત કરુણ અને ચોટદાર છે. જેનિફરની મહેરબાનીને કોલીન નામનો યુવાન કંઈક બીજું જ ધારી લે છે, અને બીજા દિવસે તેના બીજા બે અશ્વેત, તગડા મિત્રોને લઈને આવે છે અને જેનિફરને કહે છે કે તેના મિત્રો પણ તેની સાથે ‘જલસા’ કરવા માંગે છે. જોનાથન સાથેના સંબંધમાં જેનિફરની નિશ્ચેષ્ટ પ્રક્રિયા તેની કમજોરીની ચાડી ખાય છે. પણ જ્યારે કોલીન સાથે જેનિફર આત્મવિશ્વાસપૂર્વક શરીર સંબંધ બાંધે છે, ત્યારે તેના એ આત્મવિશ્વાસને એક પ્રકારના વેશ્યાભાવ તરીકે જોવામાં આવે છે. આ વાર્તા બારબેડોસમાં આકાર લે છે, અને તેનાં પાત્રો અશ્વેત છે તેમજ અમેરિકન છે, અને તેમની વચ્ચેના સેક્સ્યુઅલ પોલિટિક્સની આ વાર્તા છે જે ગુજરાતીમાં લખાયેલી છે. ‘તળ ભેદતી ગુજરાતી વાર્તા’થી આ વાર્તા જોજનો દૂર છે, અને એ તેનું જમા પાસું છે. જ્યાં એક તરફ પ્રાદેશિક ભાષામાં લખાતી વાર્તાઓ પાસેથી પ્રાદેશિક વિષયવસ્તુની, પ્રાદેશિક બોલીની આશા રખાતી હોય છે અને એક પ્રકારના ‘લોકલ’ એસ્થેટિક્સને વધાવવામાં આવે છે, એવા સમયે મધુ રાય ખરા અર્થમાં ગ્લોબલ વાર્તા લઈને આવે છે, અને એ રીતે ગુજરાતી વાર્તાની સીમાઓ ઓર વિકસાવે છે. આ વાર્તામાં વંશીય ભેદભાવ, કે જેને આપણે રેસિઝમ કહીએ છીએ, એનો અણસાર આપે એવાં અશ્વેત પાત્રોનાં થોડાં નિરૂપણ છે. અશ્વેત પાત્રોના સર્જનમાં મધુ રાય થોડા સ્ટીરીઓટાઇપથી દોરવાઈને થાપ ખાઈ ગયા હોય એવું જરૂર લાગે. બે-ચાર નમૂના જોઈએ : ‘અને હવે બારબેડોસના લોકલ લઠ્ઠાઓ સાથે જલસો? છિઃ. એ કાળા લોકલ લોકો બ્રશ કરતા હશે? નહાતા હશે રોજ?’, ‘કદી ન સમજાયેલી, કદી ન અનુભવેલી તૃપ્તિ તેને આ કાળા લોકલ પઠ્ઠા સાથે અનુભવવા મળેલી.’ ‘કોલીનની સાથે તેના જેવા ગંધાતા બીજા બે જણ છે.’ ‘ગ્લોબલ’ પ્રશ્નો સાથે બાથ ભીડતી બીજી એક વાર્તા છે ‘જનેરિક’. અમેરિકામાં સ્થાયી થવા માટે ગ્રીનકાર્ડ મેળવવું જરૂરી છે, અને ગ્રીનકાર્ડ મેળવવા માટે ચાલતા ગોરખધંધાની આ વાર્તા છે. ગેરકાયદેસર રીતે તો દેશમાં રહી જ શકાય, પણ જો કાયદેસર રીતે અને ઝડપથી ગ્રીનકાર્ડ મેળવવું હોય તો તેનો એક સરળ રસ્તો એ છે કે કોઈ ગ્રીનકાર્ડ હોલ્ડર સાથે પરણી જવું, અને પછી એક વાર ગ્રીનકાર્ડ મળી જાય એટલે છૂટાછેડા આપી દેવા. ઘણાંય વર્ષોથી આવા ‘કોન્ટ્રેક્ટ’ અને જૂઠાં લગ્નો થતાં આવ્યાં છે અને થયા કરે છે. ‘જનેરિક’ વાર્તામાં નિરંજન નામનો એક પ્રોફેસર છે જે તેની કિમી નામની એક વિદ્યાર્થિર્ની તરફ ખેંચાય છે. કિમી ઈમીગ્રંટ છે, અને તેની પાસે ગ્રીનકાર્ડ નથી. નિરંજનને કિમી તરફ જાતીય ખેંચાણ છે, જ્યારે કિમીને નિરંજનને લીધે ગ્રીનકાર્ડ મળી શકે તેમ છે. બંને પરણે છે. અને ખૂબ સુખથી લગ્નજીવન ભોગવે છે. નિરંજન લગ્નને લઈને એટલો સિરીયસ નથી કારણ કે તેને લાગે છે કે આ સુખ, આ લગ્ન, બધું જ એક સમજણપૂર્વકનો કોન્ટ્રેક્ટ છે. જ્યારે બીજી તરફ કિમી તન અને મનથી સમર્પિત છે. તે એટલી બધી સુખી છે કે તેને મરવાના વિચારો આવે છે કારણ કે જો આ સુખમાં થોડો પણ ઘટાડો થશે તો કિમી જીરવી નહિ શકે. અને એક દિવસ નિરંજન કિમીને કહે છે કે તે બીજા લગ્ન કરવા જઈ રહ્યો છે જેથી કોઈ એક બીજી સ્ત્રીને ગ્રીનકાર્ડ મેળવવામાં મદદ કરી શકે. કિમીથી આ આઘાત જીરવાતો નથી, અને એ બાલ્કની પરથી કૂદીને જીવ આપી દે છે. આ વાર્તા પહેલી વાર મારા ચિત્રકાર-વાર્તાકાર મિત્ર જિજ્ઞેશ બ્રહ્મભટ્ટને ત્યાં વાંચેલી, વર્ષો પહેલાં. ત્યારે જિજ્ઞેશભાઈએ કહેલું કે આ વાર્તાનું છેલ્લું દૃશ્ય ખૂબ આકર્ષક છે. ઘણું જ ચિત્રાત્મક છે. જુઓ : ‘બાવીસમા ફ્લોર ઉપરથી કિમીનો ગાઉન હવામાં પાંખોની જેમ ફેલાયેલો છે, ચકરાવા લે છે, વાળ ઊડે છે, કિમીના હાથ હોરિઝોન્ટલ બેઅલે નૃત્ય કરતા હોય એમ હવામાં નયનરમ્ય આકૃતિઓ દોરે છે.’ હી વોઝ રાઇટ ધેન, હી ઇઝ રાઇટ નાઓ. ‘જનેરિક’ આ છવ્વીસ વાર્તાઓમાંથી મારી પ્રિય છે, અને મધુ રાયની વન ઑફ ધ બેસ્ટ છે. આ છવ્વીસ વાર્તાઓમાંથી પસાર થઈએ ત્યારે બીજી બે વસ્તુઓ પર ધ્યાન જાય છે. મધુ રાયનાં વાક્યોનો લય, તેમજ જાતીય આવેગો, ઇચ્છાઓ, અને ક્રીડાઓનું ઇરોટિક અને માર્દવભર્યું નિરૂપણ. બંનેના દાખલા જોઈએ. મધુ રાયની ગદ્યના લય પર મજબૂત પકડ છે. તે લય તેમને અનુપ્રાસના વિનિયોગ દ્વારા મળે છે. જેમ કે, ‘તેની ડાબી પાંપણે પતંગિયાંની પાંખની જેમ ઝબકી મારેલી’ (આકવાવિદા), ‘સરસર સરસર સમયની સેન્ડના સરકવાની સાથે સાથે ગણાત્રો હીરોડમ-માંથી લસરતો લસરતો જઈ પડશે ઊંધા માથે એક્સ્ટ્રા આર્ટિસ્ટોના ઢેરમાં...’ (રી-રાઇટ), ‘એક સહેમી સાંજે, એક સમી સાંજે, સોનેરી પટ્ટાવાળી રેશમી સાડી સાથે શુભ્રા તેને મળેલી ને ફરીને મોન્ટરિયાલના બેસ્ટમાં બેસ્ટ ફ્રેન્ચ રેસ્ટોરાંમાં ઉપાડી લાવેલી.’ (વત્તાનિશાની). મધુ રાયની મોટાભાગની વાર્તામાં એક પ્રકારનો સેક્સ્યુઅલ કરંટ વહે છે. ‘રી-રાઇટ’ વાર્તા તો એટલી બોલ્ડ છે કે નાજુક હૃદયના વાચકો દૂર જ રહે તો સારું. તેમનું જાતીય આવેગો અને ક્રીડાઓનું નિરૂપણ ધ્યાનાકર્ષક છે, અને ઇરોટિક લખાણ કેવું હોવું જોઈએ તેનો સરસ નમૂનો પૂરો પાડે છે. દાખલા તરીકે : ‘ગણાત્રાએ રીનાની ભમ્મર ઉપર જીભ ફેરવવા માંડેલી. પાંપણોને પોતાના હોઠની વચ્ચે સહેલાવી રીનાના ડોળા ઉપર જીભનો લેપ કરીને અચાનક તે બદતમીજ બાઈના હોઠ જકડી લીધેલા.’ (રી-રાઇટ), ‘કોલીનના આંગળા તેના ખભે અડકતાં જ એના ચિત્તમાં વિદ્યુતનો સંચાર થયેલો. તેના હાથ જેનિફરના શરીરની ક્લાન્ત માંસપેશીઓને સજીવન કરતા હતા અને જીવતા હોવાના હરખની જડીબુટ્ટી રગડતા હતા.’ (આકવાવિદા), ‘પણ તેનું સાચું કે ખોટું નામ લેતાં સુપર્ણાના બદનમાં એક સર્પિણી જાણે સળવળી ઊઠે છે. આખા દિવસની દરેક મિનિટ બલકે દરેક મિનિ-સેકન્ડ મિહિરના નામની ઇલેક્ટ્રિસીટી પીતી પીતી સુપર્ણાને જાણે સાચેસાચ ‘જીવતી’ રાખે છે.” (મારે તારું મ્હોં ચાખવું છે). ઈન સમ, મધુ રાયની આ છવ્વીસ વાર્તાઓમાં વિધવિધ વિષયોમાં વિહાર કરવાની તક મળે છે, ભાષાની અવનવી લઢણો સમજાય-પમાય છે, અનેક વિચિત્ર અને રીલેટેબલ પાત્રો મળે છે, ક્યારેક મજા આવે છે અને ક્યારેક મજા નથી આવતી. પણ આ આખી સૃષ્ટિમાંથી પસાર થઈએ ત્યારે એવો વિચાર જરૂર આવે કે આટઆટલું વિષયવૈવિધ્ય, વાર્તા કહેવાની આટલી અવનવી રીતો, આ બધું કેવી રીતે શક્ય છે? મારા જેવા નવા વાર્તાકારો આમાંથી શું શીખી શકે? આ સૃષ્ટિ રચાવાનું કારણ શું? મધુ રાયની વાર્તાકળાની યશકલગી જેવી વિનિંગ ક્વોલિટી શું છે? આનો જવાબ એ જ છે, જે હરિયાએ ‘હરિભાઈનું હાર્ટ’ વાર્તામાં તેની વહુએ ‘અધ્યાત્મ શું છે’ એવું પૂછેલું ત્યારે આપેલો : ‘વસ્તુતઃ એ એક ટેક્નિક છે, ડિયર!’
પાદનોંધ :
અભિમન્યુ આચાર્ય
(એમ.એ., પીએચ.ડી.)
વાર્તાકાર, નાટ્યકાર
કેનેડા
મો. +૧(૪૩૭)૬૮૮-૭૧૫૫
Email : acharyaabhimanyu79@gmail.com