નર્મદ-દર્શન/‘મારી હકીકત’ — સકલ પુરુષની બીજકલા: Difference between revisions

નવોત્થાનકાળની સાથે જ વ્યક્તિવિશેષનો યુગ – age of personality – આરંભાય છે. નર્મદ જાણતો હતો કે મુંબઈ સમેત ગુજરાતના ‘અરુણું પરભાત’નો સૂર્ય તે પોતે હતો. ગાંધીજી પણ માનતા હતા કે તેમના પ્રયોગો સમાજને ઉપકારક થાય તેવા છે.<ref>૧. સત્યના પ્રયોગો અથવા આત્મકથા, (૧૧મી આવૃત્તિ), પ્રસ્તાવના, પૃ. ૪.</ref>૧ ઇન્દુલાલ તેમના સમયના ગુજરાતના સર્વાંગી ઘડતરનાં પચાસ વર્ષના એક પ્રેરક અને સંમાર્જક હતા. તેમણે પણ અનુગામી પેઢીને પ્રેરણારૂપ બને તે હેતુથી ગુજરાતના સંસ્કારજીવનની કથાને મિષે ‘આત્મકથા’ લખી.ર<ref>૨. આત્મકથા, ભા. ૧ (બીજી આ.), પ્રસ્તાવના, પૃ. ૪.</ref>

આ પ્રકારની આત્મકથાઓ, અને જીવનકથાઓ પણ, પ્રત્યક્ષતયા અને પરોક્ષતયા પ્રજાની ઉત્થાનકથા પણ બનતી હોય છે. તેમાં સમસામયિકતા (synchronic) અને કાલક્રમિકતા (diachronic) પરસ્પર એવી અનુસ્યૂત કે સંપ્લુત થઈ હોય છે કે જેથી તે, જેમ્સ ક્લિફર્ડ (James Clifford) નોંધે છે તેમ ઇતિહાસ કે સમાજવિજ્ઞાનનાં પ્રકરણો બની ન રહેતાં, માનવવંશકથા (ethnobiography)ના અધ્યાયો બને છે.૩<ref>૩. ‘Hanging up Looking Glasses at Odd Corners - Ethnobiographical Prospects’ : Studies in Biography Edited by Daniel Aaron, pp. ૪૧-૫૬.</ref> નર્મદ, ગાંધીજી, ઇન્દુલાલ, સુખલાલજી આદિની આત્મકથાઓ આ પરિપ્રેક્ષ્યમાં મૂલવવા પાત્ર છે.

આત્મકથાનું સત્ય સાપેક્ષ, આત્મલક્ષી અને કેટલાંક દૃષ્ટાંતોમાં conditioned બનેલું હોય છે. ઇતિહાસના સત્યથીય તે કેટલુંક વેગળું રહે છે. ‘મારી હકીકત’ એ નર્મદની હકીકત છે, ડાહીગૌરીની કે દલપતરામની નથી. આ સત્ય ન્યાયાધીશી પણ હોતું નથી. આત્મકથાલેખક જીવનની એવી ઘટનાઓ પસંદ કરે છે, જેમાંથી તેના આંતરિક વ્યક્તિત્વની એક સમન્વિત પ્રતિમા રચાય. આ ચયનમાં કલ્પનાશીલતા (imaginativeness) હોય છે જે કૃતિને સર્જનકલ્પ બનાવે છે. આ કારણે નૉર્થ્રૉપ ફ્રાય (Northrop Frye) આત્મકથાને ગદ્યાત્મક કથાસાહિત્યનો – prose fictionનો જ એક પ્રકાર, confession form, ગણે છે. તેના મતે તો રૂસો(Rousseau)થી જ આત્મકથાનાં સ્વરૂપગત લક્ષણોએ દેખા દીધી હતી. જે સર્જક પોતાના વિચારો અને સિદ્ધાંતોને પાત્રના સમાજગત સંદર્ભમાં ઓગાળી દઈ ન શકે તે મિલ (Mill) કહે છે તેવા ‘એક પાત્રના માનસ-ઇતિહાસ’ (mental history of a single character)નું સર્જન કરે છે. આત્મકથા અને કૌતુકકથા તત્ત્વતઃ અંતર્મુખી (introvert) અને વ્યક્તિકેન્દ્રી (personal) હોય છે, તેમ બંનેના નાયકો પણ અન્વેક્ષણીય (inscrutable) હોય છે. આ કારણે નૉર્થ્રૉપ ફ્રાય આત્મકથાને કૌતુકકથા સાથે વર્ગીકૃત કરે છે.૪<ref>૪. Anatomy of Criticism : Theory of Generes, pp. ૩૦૭, ૩૦૮.</ref> આમેય આત્મકથાને નવલકથા સાથે મૂકવાનું વલણ જૂનું છે. જ્યૉર્જ બૉરો (George Borrow)ની બે નવલકથાઓ, ‘લાવેન્ગ્રો’ (Lavengro) અને ‘ધ રોમાની રાઇ’ (The Romany Rye) આત્મકથનાત્મક નવલકથા – autobiographical novel – ગણાઈ છે. થિયોડોર વૉટ્‌સ-ડન્ટને (Theodore Watts-Dunton) લેખકના જીવનની અને ‘લાવેન્ગ્રો’ની ઘટનાઓ વચ્ચે ઊડીને આંખે વળગે તેવાં અનેક સામ્યો જોયાં અને લેખકનું તે તરફ ધ્યાન દોર્યું ત્યારે બૉરોએ પ્રતિપ્રશ્ન કર્યો : ‘આખરે આત્મકથા છે શું? તે એક વ્યક્તિના જીવનની ઘટનાઓની નોંધ માત્ર છે કે વ્યક્તિના પોતાના જીવનનું, તેના આત્માનું ચિત્ર પણ છે?’૫<ref>૫. Life of Borrow : Herbert Jenkins, p. ૩૯૬.</ref> મુનશીની નવલકથાઓ અને તેમની આત્મકથા શ્રેણી૬<ref>૬. અડધે રસ્તે, સીધાં ચઢાણ, સ્વપ્નસિદ્ધિની શોધમાં.</ref> વચ્ચે, મુખ્યત્વે ‘તપસ્વિની’ અને ‘સ્વપ્નસિદ્ધિની શોધમાં’ વચ્ચે આવું આંતરસામ્ય ચીંધવામાં આવે તો મુનશી પણ આવો જ ઉત્તર આપે!

આત્મકથા અને નવલકથા વસ્તુ અને/અથવા રીતિના વિષયમાં કેટલીક વાર એટલી નજીક આવે છે કે તેમાંની કેટલીક fictional autobiography બને છે તો કેટલીક autobiographical fiction બને છે. મુનશી, ચન્દ્રવદન,૭<ref>૭. ‘ગઠરિયાં શ્રેણી’</ref> વિજયરાય૮<ref>૮. વિનાયકની આત્મકથા.</ref> જેવા કૌતુકરંગી ચરિત્રનાયકોની આત્મકથાઓ નિરૂપણરીતિએ fictional autobiography બની છે તો ઉષા શેઠની નવલકથા ‘મૃત્યુ મરી ગયું’ autobiographical fiction બની છે.

સર્જકતા અને સત્ય પરસ્પર વિરોધી નથી હોતાં. આત્યંતિક સત્ય કે નિતાન્ત સર્જકતા કેવળ ધ્યર્થ રૂપે હેાય છે, વ્યવહારમાં આમ કે તેમ સમાધાન થતું હોય છે. સત્યગુણે અને સાહિત્યગુણે અનવદ્ય આત્મકથાઓમાં આપણે ગાંધીજી, સુખલાલજી,૯<ref>૯. મારું જીવનવૃત્ત.</ref> નાનાભાઈ ભટ્ટ૧૦<ref>૧૦. ઘડતર અને ચણતર.</ref> અને પ્રભુદાસ ગાંધીની૧૧<ref>૧૧. જીવનનું પરોઢ,</ref> આત્મકથાઓને નિઃસંકોચ ગણાવી શકીએ. પ્રભુદાસ ગાંધીની આત્મકથામાં તો ભાષાશૈલી ઉપરાંત કાવ્યકલ્પ વર્ણનોનો પણ સાહિત્યગુણ છે. તે સિવાયની ત્રણે આત્મકથાઓ કથનરીતિનો ઉત્તમ ઉન્મેષ છે. મુનશીની આત્મકથાશ્રેણીમાં સત્યને આત્મલક્ષી વળાંક લેવો પડ્યો છે. તેમાં નિખાલસતાનો ઓપ છે તે, વાસ્તવિક ચિત્ર આપવા કરતાં તો, પેલી નબળાઈઓ, ક્ષતિઓ છતાં, પોતે કેવી સિદ્ધિઓ અને પ્રસિદ્ધિઓ અંકે કરી શક્યા તેની મહામહિમતા દર્શાવવા માટેનો છે. આને કારણે સર્જન-કલ્પ શૈલીનો ઉન્મેષ તેમાં પ્રગલ્ભતાથી પ્રગટ્યો છે. ચન્દ્રવદનની ‘ગઠરિયાં’ શ્રેણીમાં નિર્દંભતા, નિખાલસતા, સંવેદ્યતા, સ્વપ્નદર્શિતા, કંઈક મનસ્વિતા, વક્રદર્શિતા, સંકટોને હસી નાખવાની અને જીવનને નિર્લેપતાથી જોવાની સુરતી પ્રકૃતિ, તેમાંથી નીપજતી હાસ્યવૃત્તિ છે – તે સર્વને સંસ્કાર મળ્યો છે વિશ્વસંદર્ભનો. આને પરિણામે તેમાં જે સત્ય પ્રગટ્યું તે કૌતુકરંગ્યું બન્યું છે.

મુનશી, ચન્દ્રવદન અને વિજયરાય આન્દ્રે મોર્વા (Andre Maurois)૧૨<ref>૧૨. Aspects of Biography, pp. ૧૭૮, ૧૭૯, ૧૮૦.</ref> કહે છે તેવા homo fictus ચરિત્રનાયકો છે. તેમની આત્મકથાઓમાં ઘટના અને રીતિ બંને સર્જકતા ધારણ કરે છે તેથી તેમાં સત્ય કલાસાપેક્ષ બને છે. ગાંધીજી, સુખલાલજી, મણિલાલ, નાનાભાઈ, ધૂમકેતુ homo sapien ચરિત્રનાયકો. તેથી તેમની આત્મકથાઓમાં કલા સત્યસાપેક્ષ બને છે. નર્મદ, ઇન્દુલાલ અને પ્રભુદાસ ગાંધીમાં બંનેના ગુણોનો સમન્વય, તેથી તેઓ homo biographicus ચરિત્રનાયકો. તેમની આત્મકથામાં આથી સત્ય અને કલા પરસ્પર સાપેક્ષ બને છે.

નર્મદ, મણિલાલ, ગાંધીજી, ઇન્દુલાલ તેમ સુખલાલજીની આત્મકથાઓ fictional autobiography ન બની તેનું એક મહત્ત્વનું કારણ એ કે તેમની પ્રતિભા નિતાન્ત સર્જકની નહિ, લોકસંગ્રાહકની અને શાસ્ત્રકારની હતી. નર્મદ પણ પહેલો વિચારક, કવિ તે પછી. કૌતુકરાગી ચરિત્રનાયકોની આત્મકથામાં સત્ય ઊણું તો નહિ, રંગાવૃત (camouflaged) અવશ્ય હોય છે. વાચકને તેમાં પોતાનાં મનોવલણો અનુસાર અથવા પોતે માનેલા સંદર્ભો અન્વયે અર્થ વાંચવાની મોકળાશ હોય છે. ચન્દ્રવદને આલેખેલી બ્રેડા સાથેની ઘટનામાં કેટલાકે મૈત્રીસંવેદનને સ્થાને પ્રેમનો સંવેગ વાંચ્યો. ચન્દ્રવદનની લાગણી તેથી ઘવાઈ પણ ખરી. તેમણે રોષ પણ ઠાલવ્યો.૧૩<ref>૧૩. ‘શ્રી ચન્દ્રવદન મહેતાની સાહિત્યિક મુલાકાત’, યશવન્ત ત્રિવેદી : ફા. ગુ. સ. ત્રૈમાસિક : એપ્રિલ-જૂન ૧૯૮૩.</ref> સત્યને રીતિમૂલક સર્જકતાથી પ્રગટ કરવામાં, વાચકની કલ્પનાશીલતા ઊફરી જવાનો સંભવ ખરો. નર્મદ, મણિલાલ, ગાંધીજી, ઇન્દુલાલ, સુખલાલજી જેવાની કથામાં આમ ન બને કારણ, તેમનું સત્ય રંગાવૃત તો નહિ જ. નર્મદ, મણિલાલ અને ઇન્દુલાલનું સત્ય આત્મનિષ્ઠ ખરું પણ કૌતુકરંગ્યું નહિ. ગાંધીજી કે સુખલાલજીના સંદર્ભમાં તે લોકનિષ્ઠ બનવાનું વલણ ધરાવે છે.

‘મારી હકીકત’ પોતે લખવાનાં અનેક કારણોમાં નર્મદે પ્રથમ ગણાવ્યું છે – ‘પોતાની હકીકત પોતે લખવી એેવો ચાલ આપણામાં નવો દાખલ કરવો.૧૪<ref>૧૪. મારી હકીકત, પૃ. ૧.</ref> નર્મદને બંસીલાલ શાયર જેવાની આ પહેલાં લખાયેલી ગણતર આત્મકથાઓ નજરઅંદાજ થઈ છે. સંભવ છે કે તે આ સમયમાં પણ જાણીતી નહિ હોય, તેની સમક્ષ તો રૂસો કે ગિબન (Gibbon) જેવાની ગદ્યાત્મક આત્મકથાઓ છે. તે સત્ય સિવાય કશું ન કહેવાની પ્રતિજ્ઞા કરે છે ત્યારે તે ગિબનના સંકલ્પનો૧૫<ref>૧૫. ‘Truth, naked, unblushing truth, the first virtue of more serious history, must be sole recommendation of this personal narrative. Memoirs of My Life and Writings : Edward Gibbon (Ed. Lord Sheffield), p. ૧.</ref> પુનરુચ્ચાર કરે છે.

‘મારી હકીકત’ની ગણતર નકલો છપાવી, તે સૌથી નિકટના મિત્રોને આપી, તેનું પ્રકાશન તો પોતાના મૃત્યુ પછી જ કરવાની સૂચના આપવામાં પણ તે ગિબનનું અનુકરણ કરે છે.૧૬<ref>૧૬. ‘... If these sheets are communicated to some discreet and indulgent friends, they will be secreted from the public eye till the author shall be removed beyond the reach of criticism or ridicule.‘ (Ibid.)</ref>

ગિબને તો માત્ર મુસદ્દા જ તૈયાર કર્યા હતા. નર્મદે તો ‘મારી હકીકત’ની પાંચેક નકલો છપાવીને મિત્રોને આપી રાખી હતી. પરંતુ તેમાંય તે એકલો નથી. તેના એક જ વર્ષ પહેલાં લૉર્ડ બ્રૉટને (Lord Broughton) પણ પોતાની આત્મકથા – ‘રિકલેક્શન્સ ઑફ આ લૉન્ગ લાઇફ‘ (Recollections of a Long Life)ના પાંચ ભાગ ખાનગીમાં છપાવી રાખ્યા હતા, જે તેની પુત્રીએ કેટલાંક પરિશિષ્ટો સાથે ૧૯૦૯માં પ્રકાશિત કર્યા હતા.૧૭<ref>૧૭. English Biography : Waldo H. Dunn, pp. ૨૦૬, ૨૦૭.</ref>

સ્વ-ચરિત્રકથનમાં અસાધારણ નિખાલસતાને કારણે પશ્ચિમની ઓગણીસમી સદીના અંત સુધીની મોટા ભાગની આત્મકથાઓ સર એજરટન બ્રિજીસ(Sir Egerton Brydges)ના અવલોકન૧૮<ref>૧૮. ‘Many have written autobiography; but few have had the courage to let them appear during their own lives. Autobiography, Vol. ii, p. ૨૧૧.</ref> અનુસાર, મરણોપરાન્ત પ્રકાશિત થઈ છે. આ અવલોકન તે સદીની બે મહત્ત્વની આત્મકથાઓ, નર્મદની ‘મારી હકીકત’ અને મણિલાલની ‘આત્મવૃત્તાંત’ માટે પણ સાચું છે. આ પછીના પશ્ચિમના અને અત્રેના લેખકો આ બાબતમાં સંકોચરિક્ત અથવા પ્રગલ્ભ બન્યા છે.

આત્મકથાલેખક સત્ય પ્રગટ કરવામાં પણ અસમંજસતા અનુભવતો હોય છે. કેટલીય નામી આત્મકથાઓના એકથી વધુ મુસદ્દાઓ થયા હતા. કેટલીકમાં તો એક વાર પ્રકાશિત થયા પછીયે અનુગામી સંસ્કરણોમાં ફેરફારો થયા છે. ગિબન ગુજરી ગયો ત્યારે તેના ‘મેમ્વાર્સ’ (Memoirs)ના છ છ મુસદ્દાઓ છોડી ગયો હતો. જૉન સ્ટુઅર્ટ મિલ(John Stuart Mill)ની આત્મકથાના પહેલા મુસદ્દામાં તેની પ્રિયતમા, અને પછી પત્ની બનેલી હૅરિયટે (Harriet) સુધારા-વધારા-ઘટાડા કરી તેને વ્યક્તિગત સ્તરેથી વ્યાપક સ્તરે મૂકવા ધાર્યું હતું. તેના પ્રસિદ્ધ થયેલા છેલ્લા મુસદ્દામાં પણ ફેરફાર કરવાને હૅરિયટની પુત્રી હેલન(Helen)ને સમજાવવામાં આવી હતી.૧૯<ref>૧૯. Asa Briggs : Foreword : Autobiography of John Stuart Mill.</ref> વડ્‌ર્ઝવર્થે (Wordsworth) તેની આત્મકથા પ્રગટ કર્યા પછી, ચોવીસ વર્ષે તેનું બીજું સંસ્કરણ કર્યું ત્યારે તેમાં ભારે વિગતફેર કર્યા હતા. લગ્નેતર સંબંધની પ્રિયતમાના પોતાનાથી થયેલા સંતાનનો ઉલ્લેખ તેમાંથી તેણે રદ કર્યો હતો. તેની એવી પણ દૃઢ માન્યતા હતી કે મૌન એ મૃત્યુ પામેલાઓનો હક છે. આત્મકથાલેખકે તેનો મલાજો પાળવો જ જોઈએ.૨૦<ref>૨૦. ‘Silence is a Previlege of the grave, a right of the departed.’ Prose Works of Wordsworth, Ed. William Knight, Vol. ii, pp. ૨૫૯-૨૭૭.</ref> તે એમ પણ માનતો હતો કે આત્મકથાનું સત્ય વિજ્ઞાનનું કે પ્રાકૃતિક તત્ત્વવિજ્ઞાનનું સત્ય નથી. આપણી અપૂર્ણતા અને સામાજિક બંધારણ પર પણ તે નિર્ભર છે. આથી તે કથાસાહિત્યના સત્યથી વેગળું નથી.૨૧<ref>૨૧. ‘...that biography, though differing in some essentials from works of fiction, is nevertheless, like them, an art-an art, the laws of which are determind by the imperfections of our nature, and the constitution of society. Truth is not here, as in the sciences, and in the natural philosophy, to be saught without scruple, and promulgated for its own sake...’ (Ibid)</ref>

નર્મદ પણ આ બધા જ સંકલ્પવિકલ્પોથી પ્રભાવિત થયો છે. ‘મારી હકીકત’ને તે પણ ‘અધૂરી’ અને ‘ખરડો’૨૨<ref>૨૨. ‘મારી હકીકત’, પૃ. ૨. (‘મારી હકીકત’નું લેખન પણ પ્રકરણવ્યવસ્થા વિનાનું અને સળંગ છે. ‘વિરામ’સંજ્ઞાનાં પ્રકરણનિર્દેશો અને શીર્ષકો તથા ઉપશીર્ષકો તો પ્રકાશકે આપ્યાં છે. નર્મદે પોતે જે વિસ્તૃત નોંધ રાખી હતી, તે જ વિસ્તારી, વ્યવસ્થિત કરી અહીં મૂકી છે.)</ref> જ કહે છે. પોતાનાં વિચારો અને કાર્યો વિશે લખવાથી પોતાના સંબંધીઓને નુકસાન થાય અને અપક્વ બુદ્ધિના લોકો તેમાંથી ખોટો દાખલો લે એમ બનતું નિવારવા, તેણે ‘તે વાતો ઘટતે પ્રસંગે ઘટતી રીતે લખાય તેમ લખવાને મુલતવી’૨૩<ref>૨૩. ‘મારી હકીકત’, પૃ. ૯૪.</ref> રાખી હતી. વડ્‌ર્ઝવર્થની જેમ તે પણ બીજી ‘મારી હકીકત’ લખવાનો મનોરથ સેવતો હતો. અને તો આ ‘મારી હકીકત’ પ્રકાશમાં ન આવી હોત.

‘મારી હકીકત’ કવિના પૂર્ણ યશઃકાળે લખાઈ, ગણતર સંખ્યામાં છપાઈ અને ભવિષ્યમાં પ્રકાશન માટે તાત્કાલિક તો તેણે અપ્રકટતાનો અંચળો ઓઢી લીધો. તેમાં નર્મદના જીવનનો પૂર્વકાંડ છે. ૧૮૬૬નું વર્ષ ખૂબ નિર્ણાયક હતું. આ પહેલાંનું તેનું જીવન પ્રવૃત્તિમાં જ ઐશ્વર્ય માનનારું હતું. તે પછી, નવલરામે નોંધ્યું છે તેમ, ‘૧૮૬૫-૬૬થી તેમાં ચિદ્‌ભાગ અને કાળ કે યોગબળ રૂપે પ્રારબ્ધ દાખલ થવા લાગ્યું હતું.’૨૪<ref>૨૪. ‘કવિજીવન’, નવલગ્રંથાવલિ (આ. ૧), પૃ. ૨૩૩.</ref> ઉત્તર નર્મદનો આરંભ પણ આ સંધિકાળે. આ જ વર્ષના અંતે કવિએ અગિયાર વર્ષની કવિતાઓ એકત્ર કરી, પાદટીપો લખી, એક ગ્રંથમાં પ્રથમ વાર પ્રગટ કરી, જે ‘નર્મકવિતા’–બીજી આવૃત્તિ તરીકે ઓળખાઈ.૨૫<ref>૨૫. ૨૧ સપ્ટે. ૧૮૫૫થી ૩૧ ડિસે. ૧૮૬૬ સુધીમાં–અગિયાર વર્ષમાં– ૪૨૦ કાવ્યો. આ કાવ્યોની પાદટીપ લખાઈ છે.</ref> આ પછી તે કવિતા પ્રત્યે ઉદાસીન થવા માંડ્યો હતો.૨૬<ref>૨૬. જાન્યુ. ૧૮૬૭થી ફેબ્રુ. ૧૮૮૬નાં વીસ વર્ષમાં ૧૩૫ કાવ્યો. આ કાવ્યોમાંથી ભાગ્યે બેચારની ટીપ લખાઈ છે.</ref> શૃંગારકવિતાથી તો તે ઓચાઈ ગયો હતો.૨૭<ref>૨૭. ‘નર્મકવિતાના શૃંગારમાં જુવાનિયા બહુ રાજી, પણ તેમાંના વીર કે શાંતને શું કરવા જુએ? એ સઘળું શું બતાવે છે? ભ્રષ્ટ મતિ.’ (ધર્મ-વિચાર, પૃ. ૩૩.) માનશંકર મહેતા અને ખાપર્ડેએ કવિને કંઈક ગાઈ સંભળાવવા કહ્યું તો તેણે ‘નર્મકવિતા’ ફેંકી દીધી ને કહ્યું : “અરે ખાપર્ડે, મને આ કવિતાઓ બિલકુલ ગમતી નથી.” (ન. શ. ગ્રંથ, પૃ. ૨૩૩).</ref> કવિતા હવે ગૌણ બની હતી. ગદ્યલેખન હવે મુખ્ય બન્યું હતું. આ જ વર્ષમાં તે મુંબઈથી સુરત રહેવા આવી ગયો હતો. જીવનનો એક કાંડ પૂરો થયો છે ને બીજો આરંભાઈ રહ્યો છે તેનાથી તે સભાન હતો. તેથી જ તેણે પોતાના આ પૂર્વકાંડને ‘મારી હકીકત’ રૂપે દસ્તાવેજી સ્વરૂપ આપી દીધું હતું.

‘મારી હકીકત’નો જે ગુણ સૌથી વધુ પ્રશંસાયો છે તે સત્ય, સત્ય સિવાય કશું ન કહેવાના સંકલ્પનો.૨૮<ref>૨૮. ‘...જે જે હું લખીશ તે તો મારી જાણ પ્રમાણે સાચેસાચું લખીશ, પછી તે મારૂં સારૂં હો કે નરસું હો, લોકને પસંદ પડો કે ન પડો.’ (‘મારી હકીકત’, પૃ. ૨).</ref> પરંતુ ‘આ હકીકતમાં જે લખવાનું ઘટતું નહીં જ વિચારું તે તો હું નહીં જ લખું.’૨૯<ref>ર૯. એજન.</ref> એ રીતે ભૂમિકા બાંધીને તેણે પણ સત્યને સાપેક્ષ તો બનાવ્યું જ છે.  

ગાંધીજીએ પોતાની જાતીય વૃત્તિના ઉદ્રેકની વાત કરી છે, તેમાં ભાષાવિવેકનું ઢાંકણ છે. મણિલાલે પોતાની વકરેલી જાતીય વૃત્તિ અને પ્રવૃત્તિઓ કશા ઢાંકપિછોડા વિના વર્ણવી છે. તેમાં એકરાર છે, ઊર્મિમાંદ્ય – morbidity – પણ છે. ઘણી ઓછી વ્યક્તિઓ પોતાના જાતીય જીવન વિશેનું સત્ય હિંમતથી કહી શકતી હોય છે. રૂસોએ બેત્રણ ફકરાઓમાં આ વિશે દિલચોરી વિનાની નિખાલસતા દાખવી છે. કેટલાક વિવેચકોએ તેને કેવળ દેખાડો કરવાની વૃત્તિની – exhibitionist – પણ કહી છે. આ વિષયમાં આન્દ્રે મોર્વાનો મત તો ખૂબ સ્પષ્ટ છે કે આવી બાબતો વિગતે વર્ણવવા કરતાં વ્યંગ્યાર્થ રૂપે આલેખવી ઇષ્ટ છે. આ સંવેગ તો વૈયક્તિક ગુણ છે. નર્યો શારીરભાવ વર્ણવવો તે તો ગ્રામ્ય છે.૩૦<ref>૩૦. ‘It is better in such matters to suggest than to describe. It is passion which has the quality of individuality—mere physiology is banale.’ Aspects of Biography, p. ૧૪૪.</ref>

નર્મદ તો જુવાનીના જોસ્સાની આલબેલ બાઅદબ, બામુલાહિજા નહિ, બેધડક, છતાં બાહોશ પોકારે છે. પ્રીતિની કેટલીક કવિતા તેણે બેહોશીમાં લખી છે. કેટલીક કવિતાની પાદટીપો પણ તેણે બાહોશીથી લખી ન હોવાની શંકા જાય છે. પરંતુ જુવાનીના તકાદાની આ નોંધો તેણે બેહોશીમાં નહિ, બાહોશીથી લખી છે. તેનું આ નિરૂપણ, reportage, વૃત્તાંતકથનનું નથી, સંવેદનની કક્ષાએ પણ હતાશા કે રુરુદિષાનું નથી, ગાંધીજીમાં છે તેવું સંવરણશીલ પણ નથી તેમ મણિલાલમાં છે તેવું ગ્રામ્ય કે વિગતશોખી પણ નથી. જે ત્રણ વિધાનો૩૧<ref>૩૧. (૧) ‘સને ૧૮૫૦ના સપ્ટેમ્બરમાં મારી જુવાનીના જોસ્સાએ બહાર પડવા માંડ્યું. – હું બાળપણમાં નઠારી સંગતમાં ન છતાં, ને બૈરાંઓ સંબંધી વાતો મેં વાંચેલી નહીં છતાં મ્હારા મનની વૃત્તિમાં નવો ફેરફાર થયો—મને બૈરાંની ગંધ આવવા માંડી... બૈરાંઓ ગમે તે ગમે તે વાતો કરતાં હતાં તે મેં છાનાંમાનાં સાંભળવા માંડી... શામળભટની ચોપડીઓ વાંચવા માંડી. એ સઘળાંથી ઉશ્કેરાયેલી હાલતમાં સંભોગ ઇચ્છાનો જોસ્સો ઘણો થવો જોઈએ તે મ્હને ન્હોતો પણ એવી ઇચ્છા થતી કે કોઈ સ્ત્રી સાથે સ્નેહ બંધાય તો સારૂં. અસલથી ઘણો જ ઠાવકો ને શરમાળ તેથી અને ઈશ્કબાજીથી વાકેફ એવા દોસ્તો નહીં તેથી મારાથી મારા જોસ્સાને લગાર પણ બ્હેકાવાયો નહીં.’ (મારી હકીકત, પૃ. ૩૨)<br>(૨) ‘...એવામાં એક કુળવંતી ડાહી સ્ત્રીનો સહવાસ થયો અને એથી મારૂં સમાધાન થયું.’ (મારી હકીકત, પૃ. ૩૫)<br>(૩) ‘હું ભાંગ પીતો, પાક ખાતો (બીજી જાતની કંઈ પણ કેફ કરતો નહીં) અને બૈરાંઓમાં મ્હાલતો. એકાંતમાં હું નામ મેળવવાના (પૈસો મેળવવાના નહીં) અને પ્રેમસંબંધી વિચારો કરતો.’ (મારી હકીકત, પૃ. ૩૯)</ref> દ્વારા તેણે જુવાનીના જોસ્સાની વધાઈ આપી છે તેમાં તેણે પોતાનાં માનસિક ચલણવલણોને અને આચારોને અનાવૃત અવશ્ય કર્યા છે. પરંતુ તે સ્ફોટ અરુચિકર ન લાગે તેવું શૈલીનું લાઘવ પણ ત્યાં છે. એક વાર તેની વાત કરી દીધા પછી તેની ચર્વણામાં તે વાચકને વારંવાર સંડોવતો નથી કે આ પ્રકારના નિરૂપણમાં, મણિલાલમાં બન્યું છે તેમ, જુગુપ્સામાં તરબોળતો પણ નથી. કશું ગોપાવવાનું કવિના સ્વભાવમાં જ નહિ. નિખાલસતાથી બધું કહી દેવામાં કવિ કે નિબંધકાર નર્મદને કશો ક્ષોભ કે છોછ નહિ. તે તો તેના શોખનો વિષય છે. પરંતુ આત્મકથામાં તેણે અમર્યાદ નિરૂપણ નથી કર્યું. એમ તેની પ્રીતિવિષયક કવિતાઓ અથવા ‘વ્યભિચારનિષેધક’, ‘વિષયી ગુરુ’, ‘ગુરુ અને સ્ત્રી’ જેવા નિબંધોની સાથે તેને સરખાવતાં કહેવું પડશે.

શિક્ષકના ધંધાથી કંટાળી કવિએ કલમને ખોળે માથું ટેકવ્યું તે તેના જીવનની સૌથી મહત્ત્વની ઘટના. આ ટેક તેણે લીધો ૧૮૫૮ના નવેમ્બરમાં, છોડ્યો ૧૮૮૨ના આરંભમાં. વચ્ચેના ૧૮૬૨–૬૩ના ગાળામાં તેણે ભારે આર્થિક વિટંબણાઓ અનુભવી હતી. તેનો આછો ખ્યાલ તેણે આપ્યો છે. આ ઘટના પાર કરી ગયા પછી આ નિરૂપણ થયું છે તે સ્વાભાવિક રીતે સ્વસ્થ છે. પોતાના ઉડાઉપણાનો અને શ્રીમંત મિત્રો પાસેથી રાખેલી અને અપૂર્ણ રહેલી અપેક્ષાઓનો પણ તે ઉલ્લેખ કરે છે. પરંતુ આ વર્ષોમાં તેણે ટેક છોડવા વિચાર્યું હતું અને નોકરી અપાવવા મિત્રોને વિનવણીઓ કરી હતી તેનો ઉલ્લેખ અહીં કરવાનું તેને મુનાસિબ લાગ્યું નથી!૩૨<ref>૩૨. ‘દયાળુ દેવ તું તો દીનાનાથ રે’ એ પદની પાદટીપ : ‘નાણાંના ગભરાટમાં મેં મારા મિત્રોને કહ્યું હતું કે કોઈ ચાકરી અપાવો, પણ તેઓ ઉડાવ્યા કરતા હતા.” નર્મકવિતા (૧૮૬૬), પૃ. ૨૩૯. આ કાવ્યનું રચ્યાવર્ષ ૧૮૬૩ છે.</ref>

આ બંને ઘટનાઓ તેના આત્મિક વિકાસના અવાન્તર કાળની, મનઃસંઘર્ષ અને સમાજસંઘર્ષની છે. આવી માનવસહજ નિર્બળતાઓને વટાવી, હઠાવી તે સકલ પુરુષની કક્ષાએ વિકસ્યો, તેની આંતરપ્રક્રિયાનું તેમાં દર્શન થાય છે. આત્મકથાઓ સૌથી મહત્ત્વના મનોવૈજ્ઞાનિક દસ્તાવેજો ગણાઈ છે.૩૩<ref>૩૩. ‘Autobiographies are psychological documents of the greatest importance.’ English Biography; W. H. Dunn, p. ૨૦૧.</ref> ઉત્તમ આત્મકથાઓ ચરિત્રનાયકના આંતર સત્ત્વના વિકાસની પ્રક્રિયાનો આલેખ બને છે.૩૪<ref>૩૪. ‘...a history of development of the inner life, what we may call autobiography par excellence.’ Ibid, pp. ૨૫૨-૩.</ref> પ્રચંડ મનઃસંઘર્ષને અંતે નીપજેલું કાર્ય અથવા કાર્યની પાછળ રહેલો તીવ્ર મનોદ્વેષ, બંને, આત્મકથાના અનિવાર્ય નિરૂપણના વિષયો છે. આ બંને વાનાંના અનુલ્લેખથી ‘મારી હકીકત’નું સત્ય યુધિષ્ઠિર-સત્યની કક્ષાનું બને છે. સર એગરટન બ્રીજીસ આવાં વલણોની મનોવૈજ્ઞાનિક ચિકિત્સા કરતાં નોંધે છે કે સંસ્મરણલેખક પોતે ભ્રમમાં રાચી શકે, પોતાને ખોટો તો ન જ પાડી શકે.૩૫<ref>૩૫. ‘A memoir-writer may delude himself but he must. falsify...’ Autobiography, Vol. ii, p.૧૨૧</ref>

(૧) ‘ઉત્તર નર્મદ ચરિત્ર’માં તે શામળનું નખચિત્ર આપતાં આમ નોંધે છે : ‘નિશો કરનારો, વિષયી, પ્રેમમાં સમજનારો ખરો, પણ જાતે ઈશકી ખરો, ભોગી નહીં...’૩૬<ref>૩૬. ઉત્તર નર્મદ ચરિત્ર (આ, ૧), પૃ. ૯.</ref>

(૨) એક વાર નર્મદની બંને પત્નીઓ વચ્ચે કલહ થયો. કવિને સંતાપ થયો. અકળાઈ જઈ તેમણે ઘરના ટાંકામાં પડતું મૂક્યું. લોકોમાં હોહા થઈ ગઈ. કવિને ઉગારવા કેટલાક ટાંકામાં ઊતર્યા, તો કવિ તો પાણીમાં મઝાથી તરતા હતા.૩૭<ref>૩૭. નરસિંહરાવની રોજનીશી, પૃ. ૨૦૦.</ref> આમ તે લોકોને ભ્રમમાં રાખવાનો આનંદ લૂંટતો હતો.

ઉપરની ઘટનાને નરસિંહરાવ દુષ્ટતાવાળી નહિ, વિલક્ષણતાની છાપ મેળવવાની ઇચ્છાથી પ્રવૃત્ત થતી insincerity ગણે છે. નર્મદની moral courage – વિચાર પ્રમાણે આચાર રાખવાની હિમ્મત, સત્યપરતાને સ્વીકારતાંય તેમાં આને કારણે તેઓ કવિને થોડા ગુણ ઓછા આપે છે.૩૮<ref>૩૮. એજન, પૃ. ૧૯૯.</ref> આ બંને સંદર્ભમાં જે વિલક્ષણતા પ્રગટ થાય છે તેને આ આત્મકથાનો દોષ નહિ ગણીએ, નર્મદની મનોગ્રંથિના આવિષ્કાર રૂપે, આત્મકથા માટે અનિવાર્ય એવા વિલક્ષણ સત્ય રૂપે સ્વીકારીશું.

આ સમયે વહેમયવન સામે સુધારાદિત્યના જોસ્સાથી લડનાર આ જોદ્ધો પ્રપિતામહ નારાયણ દવેના ચમત્કારની વાત લોકવાયકા તરીકે નહિ, પોતાનેય તેમાં શ્રદ્ધા હોય તે રીતે કરે છે. કિશોર નર્મદ વહેમી, અંધશ્રદ્ધાળુ, ભીરુ હતો તેનું ચિત્ર સરસ ઊઠ્યું છે. ઉત્તરનર્મદ પણ પ્રારબ્ધ અજમાવવા રેતીમાં બાચકાં ભરનારો બન્યો હતો તે પણ ‘મારી હકીકત’ પછીના કાળની નોંધમાં ટપકાવાયું છે. પિતાના અવસાન પછી ઘરનાં દેવલાં કૂવામાં પધરાવી દીધાંની નોંધ પણ તેણે ઉત્સાહથી કરી છે. તે નિરીશ્વરવાદી તો ક્યારેય બન્યો ન હતો. મૂર્તિપૂજાના નિષેધમાં કે સગુણને નકારવામાં સગુણોપાસનાને કારણે પુષ્ટિમાર્ગમાં પેઠેલાં દૂષણો કારણભૂત હતાં તેવું નિદાન થયું છે. વસ્તુતઃ ‘મારી હકીકત’ના ગાળામાં પણ તે દશાવતારનાં સ્તોત્રો રચે છે, સાંબ સદાશિવનાં ભક્તિપદો લખે છે, તે એાછું હેાય તેમ તંત્રમંત્રનાં કવચો પણ બનાવી આપે છે!૩૯<ref>૩૯. “એક મારો પટલાદી નાતીલો કોઈએ મૂઠ મારી છ એવા વહેમથી માંદો પડ્યો હતો. તે માતાનો ભક્ત હતો તેથી મેં શ્લોકો લખી આપીને કહ્યું કે એનો પાઠ કર્યા કરજે – એ કવચથી તું સારો થઈશ. પછી તેણે તેમ કીધું હતું ને તે સારો થયો હતો.’ – ‘જે જે અંબાશક્તિ તું સાચી’ એ પદની પાદટીપ. ‘નર્મકવિતા’ (૧૮૬૬), પૃ. ૨૨૪.</ref> ધૂન આવતાં પૂજનઅર્ચનની નિરર્થકતા વર્ણવતાં કાવ્યો પણ બનાવે છે!૪૦<ref>૪૦. ‘ગાનિ જીવ વિશ્વનાથ ઠાઠ પરહરી ’ એ પદની ટીપ : દેવને નવાડ્યાનું પાણી–એનો શરીરે સ્પર્શ કર્યાથી અથવા એનું પ્રાશન કીધાથી – એને પીધાથી કેટલાક ભોળા ભાવિકો સમજે છે કે રોગ કુમતિ આર્દિક જતા રહે છે પણ ખરું જોતાં એ કંઈ જ દુઃખ ઓછું થતું નથી – ઈશ્વરે ઓસડ કર્યાં છે તે જ કામ લાગે છે. બાકી ગાંડો ભાવ રાખે કંઈ જ સરતું નથી. —એજન, પૃ. ૨૩૪.</ref> આ પરસ્પર સામસામા છેડાની ક્ષણો વચ્ચે તેનું આંતર-વ્યક્તિત્વ કેવી તાણ અનુભવતું હશે તે વિશે આપણને વિશ્વાસમાં લેતો જ નથી. આમ કરવાથી પોતાની સુધારક તરીકેની પ્રતિષ્ઠાને ઝાંખપ લાગશે એવો તેને ભય હશે? આવો અંદેશો હોત તો તો તેણે પ્રપિતામહના ચમત્કારની વાત અહોભાવથી લખી જ ન હોત!

અન્યથા નર્મદ ચાહીને અસત્યકથન કરે છે એવું તો કોઈ સંદર્ભમાં કહી શકાશે નહિ. આત્મકથામાં સત્યને પ્રગટ થવા આડેનાં આન્દ્રે મોર્વાએ ગણાવેલાં વિઘ્નો૪૧<ref>૪૧. Aspects of Biography, ch. v.v</ref> આ આત્મકથાને નડ્યાં હોય તો તે માનવસહજ છે. રૂસોએ પણ ‘કન્ફેશન્સ’(Confessions)માં, તેના પત્રોમાં વર્ણવેલી કેટલીય ઘટનાઓ અનુલ્લેખિત રાખી છે. તે જેનો સચિવ હતો તે રાજદ્વારી એલચીએ તેને ન્યાય ન કર્યો તેથી તે ક્રાન્તિની દિશામાં વળ્યો. પેલા એલચીએ થોડી બાહોશી બતાવી હોત તો ક્રાન્તિવીર રૂસો મળ્યો જ ન હોત. આ વાત તેણે તેના પત્રોમાં જણાવી છે, ‘કન્ફેશન્સ’માં લખી નથી. તેથી જ આન્દ્રે મોર્વા, ઝ્યાં પ્રેવો(Jean Prevost)ને ટાંકી તેને ‘પ્રામાણિક સ્મરણકથા કરતાં ઓછી ઉદાસીન જીવનકથા’૪૨<ref>૪૨. “The Confessions are ‘less a disinterested a biography than ૨ justificatory memoir.” Ibid, p. ૧૪૮.</ref> તરીકે વર્ણવવાનું યોગ્ય ગણે છે. આ અર્થમાં ‘મારી હકીકત’ ઉદાસીન પણ નથી તેમ અત્યુત્સાહી પણ નથી. વસ્તુતઃ તેમાં વસ્તુનિષ્ઠ matter of fact પ્રકારની સ્વસ્થતા છે. તેણે કેટલીક વિગતો અનુલ્લેખિત રાખી છે, તેટલે અંશે તે અપૂર્ણ અવશ્ય છે. અપ્રામાણિક તો તેને કહી શકાશે નહિ. પોતાની આ કેફિયત અધૂરી છે તેનો સ્વીકાર તેણે અગાઉથી જ કરી લીધો છે. તેની પૂર્તિ, પોતાના ગદ્યપદ્ય ગ્રંથોમાંથી કરી લેવાનું પણ તેણે સૂચવ્યું જ છે.૪૩<ref>૪૩. ‘મારી હકીકત’, પૃ. ૨.</ref> તેની આ કેફિયતને ‘નર્મકવિતા’, તેની પાદટીપો અને ‘ઉત્તર નર્મદ ચરિત્ર’માં છપાયેલી નોંધો સાથે વાંચો તો સદ્યઃ ચરિત્રનાયકનું લગભગ સજીવ, પ્રામાણિક અને પારદર્શી વ્યક્તિત્વ નીખરી આવશે.

‘કન્ફેશન્સ’માં ત્યાં સ્તારોબિન્સ્કી(Jean Starobinski)એ૪૪<ref>૪૪. The Style of Autobiography : Jean Starobinski. Gener-Style : Literary Style. A Symposium, Edited by Seymour Chatman.</ref> બે રીતિતરેહો તારવી છે. ચરિત્રનાયક વિપન્ન સ્થિતિમાં હોય ત્યારે આત્મકથા લખે, તો elegaic – કરુણપરક રીતિ વિકસે. ચરિત્રનાયક વિપન્નતામાંથી સંપન્નતાએ (વિદ્યાકીય સમેત અનેક ક્ષેત્રોની) પહોંચી તે આત્મકથાલેખન કરે ત્યારે picaresque – યાયાવરી રીતિ વિલસે. એક કૃતિમાં બંને રીતિઓ પણ મનઃસ્થિતિ અનુસાર નિખાર પામતી હેાય એમ પણ બને. ઝયાં સ્તારોબિન્સ્કીએ તારવ્યા અનુસાર રૂસોમાં બંને તરેહો છે. મણિલાલની રીતિ કરુણપરક elegaic છે તો નર્મદ, મુનશી, ચન્દ્રવદન અને વિજયરાય ભૂતકાળમાં વિહાર કરે છે ત્યારે શોકપરક ઘટનાઓને – સમયના અંતરથી પ્રાપ્ત સ્વસ્થતાએ – દાર્શનિકતાથી જોગવે છે અને રસળતી graceful રીતિએ કથન કરે છે. ત્યાં યાયાવરી – picaresque તરેહ નિષ્પન્ન થાય છે.

“વિશાળ ખેતર, તેમાં વચમાં વચમાં પીળા રંગના મેરાબના ધોરાવાળી વાડીઓ – કિત્તા હોય, જેમાં ફૂલ સફેદ કે સિંદુરિયાં ને પીળાં બ્હેંક બહેંક થઈ રહ્યાં હોય, એક ઝાપટું આવેથી જમીન ધોવાઈ ગઈ હોય ને મેદિની કંઈક ફીકી પણ સ્વચ્છ હોય તેવા દેખાવમાં કોઈ પુરુષ પ્રૌઢ રીતે ઊંડા વિચારમાં મગ્ન હોય પણ એકાએક પાસેના ઘાસનો ભડકો થયેથી ઉશ્કેરાયેલો પણ પછી પ્રેમમાં ગળેલો હોય તેવો.”૪૫<ref>૪૫. ઉ. ન. ચ. પૃ. ૮.</ref> કવિનાં બાહ્ય અને આભ્યંતર બંનેનું ચિત્ર કલ્પનલાઘવથી અહીં વિશદ બન્યું છે. હવે તેની મનોભૂમિ નવા વિચારને ફળાવવા લાયક અને કેળવાયેલી બની છે. સંવેગ ઠરીને સંવિત્‌ બને તે પહેલાંનો જોસ્સો ક્યારેક ભડકો થઈ આવે છે, પરંતુ તે ક્ષણિક જ – પ્રેમની સંપ્લુતતા તેને નિરંતર ઠારતી રહે છે. આ પ્રેમ તે ઈર્ષ્યા, દ્વેષ, નિંદા આદિનું વિગલન થઈને કેળવાતી જતી હૃદયની સ્ફટિક-નિર્મળ સદ્‌ભાવના.

“મહારાજની અનીતિ કાઢતાં ૪૦ વર્ષ થયાં, પણ તેએાએ તે છોડી નથી; તેને ખરેખર ધિક્કારનારા થોડા જ વૈષ્ણવ છે. કેટલાક ભાટિયા સુધારાવાળા કહે છે કે, મંદિરની વ્યવસ્થામાં ફેરફાર કરવો નહિ, માત્ર મહારાજ સુધરે. વળી દોષ કોનો છે વસ્તુતઃ ગુરુનો કે શિષ્યનો? અમે નથી સમજતા કે સુધારો. મહારાજનો પીછો શા માટે નથી મૂકતો? નવો ઉપાય ન હોય તો થોડાંક વર્ષ વાત બંધ રાખવી. સ્વામી દયાનંદ પણ તેના ઉપર ઊલટ્યો હતો. શું બીજા પંથો નથી સુધારાની સળવળતી જીભ ને ચળવળતી લેખણીને માટે? સુધારો નીતિ અનીતિનો પારેખ થવાનો ડોળ કરે છે પણ તેના કર્મે તે સઘળી બતાવી છે તે ક્રિયામાં ને કાર્યમાં. મૂળથી જ ધર્મની ભક્તિની લાગણી નહિ તે ધર્મસુધારો કેમ થાય?”૪૬<ref>૪૬. ધર્મવિચાર (આ. ૧), પૃ. ૩૪, ૩૫.</ref>

‘...વિશેષ કે ગુલાબ કે મોગરાના છોડવામાં બેઠેલો, પણ નજર મોટાં ઝાડ વડપીપળા તરફ કરતો હોય.’૪૭<ref>૪૭. ઉ. ન. ચ., પૃ. ૮.</ref>

૧૮૭૦માં બનેલી ઘટના વિશે, નર્મદ ૧૮૬૬માં તો ક્યાંથી લખી શકે? પરંતુ, ચન્દ્રવદનભાઈ, આપે ડાહીગૌરીનું ખૂબ સદાશયી અને ઉદારચરિત ચિત્ર સર્જ્યું છે. તે અન્યથાય તેવાં જ હતાં. તેમને કેન્દ્રમાં રાખીને, નર્મદાગૌરી સાથેનાં વિધવાલગ્નનાં નાટ્યવેશનું હૂબહૂ લાગે તેવું રેખાંકન આપે આપ્યું છે.૪૮<ref>૪૮. ‘નર્મદ, આત્મકથા અને ‘મારી હકીકત’, પરબ : વિશેષાંક : ઑગસ્ટ-સપ્ટે. ૧૯૮૩, પૃ. ૩૯.</ref> વિધવા નર્મદા-ગવરીને પરણવા કવિને ડાહીગવરીએ ઉશ્કેરેલા, નર્મદાગવરીને પરણવા તૈયાર કરાયેલો વરરાજા કિડનેપ થઈ ગયેલો, નર્મદાગવરીને સારો મેથીપાક મળેલો, નર્મદને બારણે ડંગોળિયાઓની ગાળાગાળી ધાંધલ-ધમાલ, છતાં તે પાછલે બારણે કવિના ઘરમાં પેઠી – ખચકાતા કવિને ઘડીના છઠ્ઠા ભાગમાં ડાહીગવરીએ નિર્ણય લેવડાવ્યો અને નર્મદાને સહપત્ની તરીકે પોંકી! આ સરસ વીર-વેશથી આપે ‘ઉત્તરનર્મદચરિત્ર’માં કવિએ સાચવેલી નોંધના રૂપમાં આપેલા કવિ અને ડાહીગવરી વચ્ચેના ‘ખૂંદ્યા ખમવા‘ની કબૂલાત કરાવતા, સાત સાત દિવસ સુધી આપેલા માનસિક ત્રાસના નર્મદના ખલ-વેશપ્રધાન (સં)વાદને૪૯<ref>૪૯. ‘નર્મદનું મંદિર’ (ગદ્ય વિભાગ)માં પૃ. ૩૪૪ પર સંપાદક વિશ્વનાથ ભટ્ટે નોંધેલું વર્ષ-‘૧૮૮૧-૮૨’ સુધારવાપાત્ર છે.</ref> અશ્રદ્ધેય તો મનાવ્યો જ છે, સાથે નર્મદને male chauvinismના આરોપમાંથી બાઇજ્જત મુક્ત કર્યો છે! સર્જક-નાટ્યકારનો આ અબાધિત અધિકાર છે.

ગુલાબદાસભાઈ, આપે ‘નર્મદ – એક વ્યક્તિ’ શીર્ષકથી સુન્દર રેડિયો-રૂપક સંભળાવ્યું.૫૦<ref>૫૦. આકાશવાણી-રાજકોટ પરથી તા. ૨૩-૧૦-’૮૩ને રોજ રાત્રે સાંભળ્યું.</ref>  સમયની પાબંદી જાળવીને પણ વહેમી કિશોર નર્મદથી અંતિમ ઘડીએ રાજુને સદ્‌બોધ આપતાં,– વીસેક વર્ષ પહેલાં લખાયેલા – ‘અવસાનસંદેશ’ કાવ્યની પંક્તિઓ રટતાં રટતાં નર્મદને વિદેહ થતો સંભળાવ્યો. યોગ્ય ક્ષણનું કાવ્ય યોગ્ય ક્ષણે ગોઠવી આપે સર્જક-કલાકારની પ્રત્યુત્પન્ન મતિ દાખવી.

પરંતુ કોઈ વિવેચક-સંશેાધકને તો ૧૮૬૬ પછી લખાયેલા આ કે તે કાવ્યને ૧૮૬૬ પહેલાંની આ કે તે ઘટના સાથે જોડવાની છૂટ મળતી નથી. વિશ્વનાથભાઈએ ‘વિછૂટી હરિણી જૂથથી’ (‘મૃગીને આશ્રય’) એ ૧૮૬૬ પછી લખાયેલા કાવ્યને સવિતાગૌરીને આશ્રય આપવાની ૧૮૬૫માં બનેલી ઘટના સાથે સંબંધ હોવાનું, ‘ભૂલ ન ખાતા હોઈએ’ એવા વિશ્વાસપૂર્વકનું અનુમાન કર્યું છે!૫૧<ref>૫૧. વીર નર્મદ (આ. ૧) પૃ. ૯૯-૧૦૧. નોંધ : આ કાવ્ય ‘નર્મ-કવિતા’ની ૧૮૬૬ની આવૃત્તિમાં નથી.</ref>

તો ભોગીલાલભાઈએ ૧૮૭૦માં બનેલી નર્મદાગૌરી સાથેના કવિના વિધવાલગ્નની ઘટનાને ૧૮૬૯માં બનેલી નેાંધી, તે સાથે આ કાવ્યને જોડ્યું છે!૫૨ <ref>પર. નવયુગનો પ્રહરી નર્મદ : ભોગીલાલ ગાંધી, પૃ. ૧૧૮.</ref>

“સં.૧૯૪૨ની શિવરાત્રિનો દિવસ છે. લાંબી માંદગી છતાં કવિ આજે મૃગચર્મ બિછાવીને તે પર બેઠા છે. સામે બે સ્ત્રીઓ ને એક કૉલેજિયન બેઠાં છે. કૉલેજિયન તે કવિએ પોતાના ઘરમાં રાખી ભણાવેલ, પોતાના કારકુનનો પુત્ર રાજારામ શાસ્ત્રી છે. જીવનદીપ બુઝાઈ જવાની તૈયારીમાં છે. કવિને તેનું ભાન છે તેથી પોતાના સ્વજનોને પાસે બોલાવી છેલવેલું જીવનનિવેદન કરી લેવા બોલવા માંડે છે... ‘ત્રેપન થયાં મને... ભૂલીશ નહિ કે ‘સ્વધર્મે નિધનં શ્રેયઃ પરધર્મો ભયાવહઃ... જય સાંબ સચ્ચિદાનંદ!’ આવો આખરી સંદેશ આપીને આ સત્યવીરે જીવનલીલા સંકેલી લીધી.”૫૩<ref>૫૩. વીર નર્મદ : પૃ. ૩૬, ૩૭; આ વર્ણન રાજારામ શાસ્ત્રીના લેખ ‘સમયવીર કવિ નર્મદનાં સ્મરણો’ને આધારે અપાયું છે.</ref>

અને, આપણે સૌએ,૫૪<ref>૫૪. ‘સૌ’માંથી આ વક્તાની બાદબાકી કરશો? ‘નર્મદ – એક સમાલોચના’ની બંને આવૃત્તિઓમાં તેણે આપેલી તારીખ કૃપયા જોશો.</ref> નર્મદે જેને સ્વધર્મમાં જ શ્રેય હોવાનું છેલ્લું ઉદ્‌બોધન કર્યું હતું, જે કવિની સારવારમાં હતા, જેણે નર્મદપુત્ર જયશંકર સાથે કવિને કાંધ આપી હતી તે, કવિના પુત્રવત્‌ અંતેવાસી રાજારામ શાસ્ત્રીએ આપેલી તારીખ – ‘૨૬-૨-૧૮૮૬ બપોરે–’ વાંચવાની ચિંતા ન કરી,૫૫<ref>૫૫. આ જ શહેરમાં, આ જ પરિષદના પાંચમા અધિવેશનમાં (૧૯૧૫) વંચાયેલા આ નિબંધને પરિષદના હેવાલમાંય ક્યાં આપણે છાપ્યો હતો – તેમાંની આર્યસમાજીઓ અને મહારાજોની ટીકાને કારણે?</ref> આ સમયે રાજકોટ ખાતે રહેતા નવલરામે ‘કવિજીવન’માં આપેલી તારીખ – ‘૨૫-૨-૧૮૮૬, ગુરુવાર–’ સ્વીકારીને કવિને એક દિવસ વહેલા વિદાય નથી કરી દીધા?

પ્રેમ-શૌર્યનો ધ્યેયમંત્ર બુલંદ અવાજે ગાનાર આ કવિ અવસાન પહેલાંનાં વર્ષોમાં પ્રેમ-ભક્તિનો ધ્યાનમંત્ર રટતો હતો.૫૬<ref>૫૬. આ ધ્યેય/ધ્યાનમંત્રોનો યુગપત્‌ સંકેત ૧૮૬૬ પછી રચાયેલા ‘જય જય ગરવી ગુજરાત’માં મળે છે :

ધ્વજ પ્રકાશશે ઝળળ કસુંબી પ્રેમ શૌર્ય અંકિત

તું ભણવ ભણવ નિજ સંતતિ સહુને પ્રેમભક્તિની રીત  

{{Block center|<poem>મારે મોહોલે માણીગર આવો, વાલા શાને લોચન લલચાવો–મારે  

અધર સુધારસ સુખનો સાગર, આજ પીયો ને પાવો—મારે૫૭<ref>૫૭ ‘નર્મકવિતા’ (૧૮૮૮) : પુરવણી, પૃ. ૧૧૦૯.</ref></poem>}}