વિવેચનની ભૂમિકા/સ્વાતંત્ર્યોત્તર ગુજરાતી વિવેચન: Difference between revisions

: ૪ : આપણા સ્વાતંત્ર્યોત્તર વિવેચનમાં કાવ્યચર્ચાઓ ઘણું મહત્ત્વનું સ્થાન લે છે. આમ જુઓ તો, આપણી અર્વાચીન કવિતામાં ઊર્મિકાવ્ય કે લઘુકાવ્ય જ વ્યાપકપણે ખેડાતો રહેલો પ્રકાર છે. અને આપણા અર્વાચીન કાવ્યવિચારની ભૂમિકામાં વધુ તો ઊર્મિકાવ્ય જ રહ્યું છે. અને પરંપરામાં ટૂંકી વાર્તા, નવલકથા કે નાટક વિશે જે કંઈ સિદ્ધાંતચર્ચા થઈ તે અલગ ભૂમિકાએથી થઈ. પણ સ્વાતંત્ર્યોત્તર ગાળાની આપણી સિદ્ધાંતચર્ચાઓ એક બાજુ જે આપણા સર્જનાત્મક સાહિત્યને સીધી યા આડકતરી રીતે પ્રભાવિત કરતી રહી; તો, બીજી બાજુ અવનવી રીતિના નવીન સાહિત્યે આપણા વિવેચનમાં કેટલાક નવા મુદ્દાઓ ઊભા કરી આપ્યા. પણ આજે આપણે સ્વાતંત્ર્યોત્તર વિવેચનનો સમગ્રલક્ષી વિચાર કરવા જઈએ, ત્યારે એવી એક લાગણી રહી જાય છે કે આપણા આધુનિકતાવાદી સાહિત્યને અનુલક્ષીને ચર્ચવા ઘટે એવા અનેક પાયાના પ્રશ્નો હજી ઢંકાયેલા રહ્યા છે. જેમ કે, કવિતાના ‘અર્થ’નો પ્રશ્ન. ‘શુદ્ધ કવિતા’ કોઈ ‘અર્થ’નું વહન કરતી નથી, એ ખ્યાલ આપણે ત્યાં પ્રચારમાં આવ્યો; પણ કવિનો અનુભવ ખરેખર કોઈ ‘અર્થહીન’ વસ્તુ છે? અને એનું કોઈ મૂલ્ય જ નથી? અને, કવિતા કેવળ કવિચિત્તમાં સ્વયંભૂપણે આકાર લે છે? કવિનું ચિત્ત કોઈ રીતે એમાં mediate કરે છે કે નહિ? અને પ્રતીકાત્મક રીતિની કવિતા કેવી રીતે વાસ્તવબોધ કરાવે છે? વગેરે, આ સંદર્ભમાં વળી એમ નોંધવાનું રહે છે કે, ટૂંકી વાર્તા, લઘુ નવલ, અને નવલકથા જેવાં કથામૂલક સ્વરૂપોને લગતા બીજા અનેક પ્રશ્નો ઊભા થઈ શકે એમ છે? દા. ત., ‘ઘટનાના હ્રાસ’ નિમિત્તે કથાસાહિત્યમાં ઘટના કાર્ય અને વસ્તુસંયોજનના પ્રશ્નોની મૂળભૂત ફેરતપાસ કરવાની બાકી રહે છે; અથવા, નવીન કથાસાહિત્યમાં માનવની પ્રતિમા કેવી ઊભી થાય છે, અને એ માનવપ્રતિમાની શ્રદ્ધેયતા, પ્રમાણભૂતતા, અને સચ્ચાઈના મુદ્દાય ધરમૂળથી ચર્ચા માગે છે.