આધુનિક સાહિત્યસંજ્ઞા કોશ/સંજ્ઞાકોશ/E: Difference between revisions

:કોઈ પંક્તિનો અંતિમ ભાગ પછીની પંક્તિમાં પડઘાની જેમ પ્રત્યુત્તર રૂપે કે ટીપ્પણરૂપે શ્લેષમાં પુનરાવૃત્ત કરાય તે યમકપદ.

જેમકે, ચન્દ્રકાન્ત ટોપીવાળાની પંક્તિઓ :

પવન.

ને રેલતું આ રંગ કોણ? પતંગિયાં?

એ નો પિયા.

આ આંધિ છે? આ ચિત્તમાં શું વિસ્તરે રણ?

'''Eclogue ગોપગીત'''

:ગોપપરંપરામાં ટૂંકું કાવ્ય. બે ગોપ વચ્ચેના સંવાદના રૂપમાં કે કોઈ ગોપની સ્વગતોક્તિના રૂપમાં આ કાવ્ય મળે છે. વર્જિલનાં ગીતોને પહેલવહેલીવાર, આ સંજ્ઞા લાગુ પાડવામાં આવેલી.

'''Ego-futurism અહંપરક ભવિષ્યવાદ'''

:પ્રથમ વિશ્વયુદ્ધ દરમ્યાન પ્રચારમાં આવેલી ૨૦મી સદીની રશિયન કવિતાની એક ટૂંકી ચળવળ. સાહિત્યમાં સ્થાપિત પ્રણાલીઓનો વિરોધ અને મુખર રીતે ‘હું’ પદનો વિનિયોગ કરતી આ કવિતા રશિયન ભવિષ્યવાદી કવિતાથી જુદા પ્રકારની છે. ઇગોર સેવેર્યાનિન (૧૮૮૭-૧૯૪૨) આ કવિતાના પ્રણેતા હતા.

:વડર્‌ઝવર્થની કવિતાના એક મુખ્ય લક્ષણની ચર્ચા કરતાં કીટ્‌સે આ સંજ્ઞા પ્રયોજી. આ સંજ્ઞા કૃતિમાં પ્રતિબિંબિત થતા સર્જકના ‘હું’-પદને નિર્દેશ કરે છે. વિશેષ કરીને ‘આત્મકેન્દ્રી’ કવિ મિજાજનું અહીં સૂચન છે.

:જુઓ : empathy.

:આ જર્મન શબ્દ જર્મનવિવેચનમાં લેખકના આશયને તો સૂચવે છે પણ સાથે સાથે કૃતિની વ્યવસ્થા અંતર્ગત વિવિધ અંગોના રચનાવિધાનને પણ સૂચવે છે.

'''Elegy કરુણપ્રશસ્તિ, કરુણિકા, શોકગીત'''

'''Elevation અધિરોહ'''

:સાધારણ અર્થમાં પ્રયોજાતા શબ્દો કોઈક કારણસર સમય જતાં સન્માનસૂચક અર્થમાં પ્રયોજાવા લાગે ત્યારે શબ્દની અર્થચ્છાયામાં થયેલા આ પ્રકારના વિધેયાત્મક ફેરફારને અધિરોહ (Elevation) તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. જેમકે, નગરવાસી માટે પ્રયોજાતો ‘નાગરિક’ શબ્દ પછીથી ‘સંસ્કારી’ કે ‘સભ્ય’ના અર્થમાં અધિરોહ પામ્યો છે.

:જુઓ : Grandeur.

'''Ellipsis પદલોપ'''

:વાક્યની સંપૂર્ણ અર્થપ્રાપ્તિ માટે જરૂરી એવો શબ્દ કે એવા શબ્દસમૂહનનો લોપ. જેમકે,

:મેઘનાદ ભટ્ટના ‘અસહાય’ કાવ્યની પંક્તિઓ જુઓ :

માના ગર્ભમાં નવ નવ માસનો કારાવાસ વેઠી

સ્વતંત્રતાનો શ્વાસ લીધો ત્યારે મારી મેળે હું રડી પણ શક્યો નહિ.

'''Emendation પાઠસુધાર'''

:હસ્તપ્રત કે પાઠમાં જે ભાગ ભ્રષ્ટ લાગે તેનો સુધારો કે તેમાં ફેરફાર. પાઠમાં ક્ષતિ કેવી રીતે જન્મી અને જે તે સમયના પુસ્તકની ભાષાના સંદર્ભમાં ફેરફાર કેવી રીતે ઉચિત છે એ પાઠસુધાર વ્યવસ્થિત રીતે દર્શાવે છે.

'''End Rhyme અંત્યાનુપ્રાસ'''

:પંક્તિની શરૂઆતના પ્રાસથી અને આંતરયમકથી અલગ કવિતામાં પંક્તિને અંતે આવતો પ્રાસ.

તેજછાયા તણે લોક, પ્રસન્ન વીણા પર પૂરવી છેડી  

'''Energy સંશક્તિ'''

:કૃતિ અંગેની સંશક્તિનો ખ્યાલ રશિયન ભાષા-સાહિત્યવિદ યુરિ લોતમનનો છે. કલાકૃતિની સંરચનામાં એકસાથે બે વિરોધી તંત્રો ક્રિયાશીલ હોય છે. એક તંત્ર કૃતિનાં બધાં તત્ત્વોને, વ્યવસ્થાને વશવર્તી બનાવવા તાકે છે, એમને સ્વયંચાલિત વ્યાકરણમાં રૂપાન્તરિત કરવા મથે છે. જેના વગર સંપ્રેષણ કાર્ય અશક્ય છે; જ્યારે બીજુ તંત્ર સ્વયંચાલનને નષ્ટ કરવા અને સંરચનાને પોતાને જ સંસૂચના (information)ના સંવાહક બનાવવા તાકે છે. લોતમનનો આ બહુવ્યવસ્થાનો કે વ્યવસ્થા સમાઘાત (clash of systems)નો સંપ્રત્યય અને એમાંથી જન્મતી કૃતિની સંશક્તિ અંગેનો ખ્યાલ વિશિષ્ટ છે.

નવી ભરતીનો ધક્કો ખેંચી જશે ચરણો ક્યહીં  

'''Epanaphora આદ્યપુનjgક્તિ'''

:જુઓ : Anaphora.

'''Epitaph કબ્રલેખ, કબરકાવ્ય'''

:મૃતાત્માની સ્મૃતિમાં એની કબર કે એના સ્મારક પર કોતરવા લાયક સાહિત્યિક સર્જન. આ લઘુ કરુણિકા છે, જેમ કે, મુકુલ ચોકસીનું રાવજી પટેલ પરનું કબરકાવ્ય :

{{gap}} તો પણ આપને

સારી કવિતાઓ લખી

{{gap}} હો તે છતાં

સૌ પ્રથમ કુમળી

'''Epithalamion લગ્નગીત'''

:લગ્નની રાત્રિએ વધૂના કક્ષની બહાર ગવાતું ગીત. આનો સાહિત્યસ્વરૂપ તરીકે ઉપયોગ કરનાર સેફો પહેલો કવિ છે. સેફો, પિન્ડાર, થિયોક્રિટસ જેવા ગ્રીક કવિઓએ આ સાહિત્યસ્વરૂપને પૂર્ણતાએ પહોંચાડ્યું. આવા ગીત પાછળનો આશય સંતતિના કે ફળદ્રુપતાના ઉત્તેજનનો છે,

:વ્યક્તિ કે વસ્તુના ગુણવિશિષ્ટને નિર્દેશ કરે એવું વિશેષણ કે એવો વિશેષણખંડ.

:જેમકે, બ. ક. ઠાકોરનું ‘જૂનું પિયરઘર’ સૉનેટમાં જુઓ :

'''Epitome સંક્ષેપ, ટૂંક સાર, લઘુ સ્વરૂપ'''

:કોઈ પણ પુસ્તકની મુખ્ય વિગતોનો ટૂંક સાર, બીજા અર્થમાં કોઈ પણ એવી વસ્તુ જે સંક્ષેપ સ્વરૂપે સંબંધિત બૃહદ્‌ વસ્તુનું સૂચન કરે છે.

'''Eulogy પ્રશસ્તિ'''

:લેખિત કે મૌખિક, વ્યક્તિ કે એના કાર્યના પ્રશસ્તિ. જેમકે, ઉમાશંકર જોશીના ‘ચન્દ્રવદન એક ચીજ’ની પંક્તિઓ :

રંગાચાર્ય નટ લાડકવાયા  

શબ્દપીંછીરંગી તરસ્વીરોના કીમિયાગર,  

પ્રોફેસર ડૉક્ટર સી. સી. કંઈના કંઈ સી.સી,  

મશિયુ સી.સી. રંગમુકુટ કંઈ શિર ધરી આવ્યા.  

'''Euphemism ચાટૂક્તિ'''

:સત્યપૂર્ણ કઠોર ઉક્તિને સ્થાને ઓછા અરુચિકર શબ્દો કે વાક્યખંડનો પ્રયોગ. મૃત્યુ કે જાતીયતા સંદર્ભે વારંવાર ચાટૂક્તિનો પ્રયોગ થાય છે : જેમકે, મૃત્યુ માટે વપરાતો ‘ગોલોકવાસી થયા’ કે ‘વૈકુંઠવાસી થયા’ જેવો પ્રયોગ.

:શબ્દોનાં ચયન અને સંયોજન સાથે નાદના સુકુમાર પ્રસન્નમધુર સંગીતમય પ્રવાહથી સભર ભાષા.

:જેમકે, કાન્તના ‘વસંતવિજય’માં

ચોપાસે વલ્લીઓથી પરિમલ પ્રસરે નેત્રને તૃપ્તિ થાય,  

બેસીને કોણ જાણે ક્યહીં પરભૃતિકા ગાન સ્વર્ગીય ગાય  

'''Euphoria માયાતુષ્ટિ, સુખભ્રાન્તિ'''

:સત્ય કે વાસ્તવમાં જે આધારિત ના હોય તે ભાવોદ્રેકની કે સુખસંતોષની સ્થિતિનું આ સંજ્ઞા સૂચન કરે છે. આ પ્રકારના જેમ્ઝ બેરી કે વિલ્યમ સરોયન જેવા લેખકોએ કઠોર વાસ્તવિકતાઓને અવગણીને પલાયનવાદ કે કલ્પનાનો આશ્રય લીધો છે. વૉલ્ટ વ્હિટમનની કેટલીક ઉદ્રેકપૂર્ણ કવિતાઓના મૂળમાં જીવન અને મનુષ્યો પ્રત્યેનો એમનો માયાતુષ્ટિભર્યો પ્રેમ પડેલો છે.

'''Extravaganza અતિશયતાપૂર્ણ કૃતિ'''

:૧૯મી સદીમાં ઇંગ્લૅંડમાં પ્રચલિત નાટ્યસ્વરૂપ, સંગીત અને નૃત્યના વિનિયોગ દ્વારા પરીકથા કે પુરાણકથાના આધારે તૈયાર કરાતા આ પ્રકારનાં નાટકોમાં અતિશયોક્તિપૂર્ણ હાસ્ય કે વ્યંગ વિશેષ જોવા મળતો. મુખ્યત્વે મનોરંજનના હેતુથી રચાયેલી આ કૃતિઓમાં અતાર્કિક અને અયુક્ત (Absurd) પાત્રો, પરિસ્થિતિઓનો ઉપયોગ થતો.

<br>

{{HeaderNav2