પૂર્વોત્તર/શિલોંગ: Difference between revisions

સવારમાં તડકો ખીલે તે પહેલાં જ શિલોંગના ઢોળાવ ચઢતા માર્ગ પર હતો. માર્ગની એક બાજુ કરાડ, બીજી બાજુ ઊંડી થતી જતી ખીણો, પહાડી માર્ગો લગભગ આવા જ હોય છે. ઢોળાવની બન્ને બાજુ જોઉં અને આંખમાં હરિત અંજન આંજતો જાઉં. લીલુડા વાંસનો તો આડો આંક! પણ આ વાંસ હવે વાંસ નથી લાગતો, જ્યારથી પેલું અસમિયા બિહુગીત સ્મરણ ચઢ્યું છે :

<poem>

</poem>

આ લોકગીતમાં જ નહીં, અસમિયા કવિતામાં વાંસ એટલે ઝૂમતો નારી દેહ. રોજ જોતા હોઈએ એ પદાર્થને જોવા કવિતા નવી આંખ આપતી હોય છે. વાંસની સાથે સ્પર્ધામાં સોપારી આદિનાં વૃક્ષ, અને કંઈ કેટલાંય બીજાં.

રહી જતું હોય તેમ વારે વારે ઝરણાં. એક નદી તે સાથે સાથે આવે. પહાડ પરથી વહી જતા ઝરણાને જોવું એટલે? ગતિ અને નાદની ઝંકૃતિ. અને આ માર્ગે ઝરણાંની શી કમી હોેય? કવિ હોત તો કવિતા લખી હોત. કવિ ઉમાશંકરે આ માર્ગની કવિતા લખી જ છે ને…. ‘ઈશાની’ના કાવ્યગુચ્છમાં. આ રહી તે…

ખરેખર આ વિસ્તાર છે મેઘનું ઘર-મેઘાલય. આ નામ આપનાર કોઈ રાજકરણી નહીં હોય, કવિ જ હશે. બૃહત્ અસમ વિસ્તારની જે સાત બહેનો (ભણિ) તેમાં ત્રણ નામ તો પ્રાચીન— અસમ, મણિપુર, ત્રિપુરા; પણ જે ચાર નવી બહેનો, તેમાં બેનાં નામ તો પ્રજા-વિશેષના નામ પરથી, એકદમ પ્રોઝેઇક-નાગાલૅન્ડ, મિઝોરમ. અવશ્ય, મિઝોરમમાં બે ‘મ’કારને કારણે એક અનુરણન છે, ‘ર’ તેમાં પૂર્તિ કરે છે. પરંતુ બીજા બે નામ એકદમ ‘પોએટિક’ છે—અરુણાચલ અને મેઘાલય. ક્યાં નોર્થ ઇસ્ટ ફ્રન્ટિયર એજન્સી — ‘નેફા’ અને ક્યાં અરુણાચલ! ભારતના છેક પૂર્વનું એ રાજ્ય ખરે જ અરુણાચલ છે, અરુણ જ્યાં પહેલો ઉદિત થાય. અને આ મેઘાલય? મેઘનું જ ઘર. અહીં આવીને મેઘ માત્ર વસે છે એવું નથી, અનરાધાર વરસે છે. આખી દુનિયામાં સૌથી વધારે વરસાદ જ્યાં પડે છે, તે ચેરાપૂંજી મેઘાલયની દક્ષિણ દિશે છે.

બધું સુંદર સુંદર લાગે છે. ખુબ ધુનીયા લાગિ છે!

એ તો સારું થયું કે રાત્રે શિલોંગનું સપનું ન આવ્યું. નહીંતર આમ તો, શિલોંગનો ઊંચો ઊંડો આછો ઘેરો લીલો રંગ આંખે આંજીને જ સૂતો હતો. સવારમાં ઊઠ્યો છું ત્યારથી પાછો એ લીલો આંખ સામેથી હટતો નથી. અહીં તો હમણાં જ વરસાદ પડી ગયો છે, મેઘાલયમાં મેઘરાજાએ મહેર કરી હતી, છત્તર બનીને ઝળૂંબી રહેલા, પણ ટૂટી પડેલા નહીં. અત્યારે ગુવાહાટીના નગરપ્રાન્તે બ્રહ્મપુત્રને કાંઠે આવેલા સરકીટ હાઉસની બાલ્કની બહાર જોઉં છું તો બધું ભીનું ભીનું લાગે છે. કાગડાઓ ભીના થઈ ભીનાં તાલવૃક્ષો પર બેસી લાંબી ભીની કા…કા કરી રહ્યા છે. બ્રહ્મપુત્ર પણ જલસિક્ત લાગે છે એમ કહેવું હોય તો કહેવાય. તેના જલ પર વેગથી નાની હોડીએ સરકી રહી છે. એ વિપુલ જલરાશિના પેટનું પાણીય જાણે હલતું લાગતું નથી એટલો શાંત વહી રહ્યો છે.

અને કવિ ફુકન આવ્યા. એમને જોઈને મને કવિ જીવનાનંદ દાસ કેમ યાદ આવ્યા હશે? આવતાં જ તેમણે ઘરમાં પોતે ન હોવા બદલ ક્ષમા માગી વાતો ચાલી, કવિતાની, કલાની. આવા નર્યા કવિ-કલાકાર બહુ ઓછા હોય છે. સરસ, નિચ્છલ. પેલું માટીનું શિલ્પ તેમણે જ કર્યું હતું. તેમણે આવાં શિલ્પો અનેક કર્યાં છે. સૂર્યનું એક જે — તે તો ગમી જ ગયું. અસમની લોકસંસ્કૃતિ અને કલા પ્રત્યે ઊંડી લગન, એટલું જ નહીં, એ કહે કે અસમિયા લોકગીત, બિહુગીત જાણ્યા વિના મારી કવિતા બરાબર જણાય નહીં. જેમ કે મારી એક કવિતામાં હેંગુલિયા શબ્દ આવે છે :

(ઝરમરતા હિંગળોક વર્ચ્ચેએકાએક અલોપ થઈ ગઈ — મારી તું નાનકડી પંખીણી — નગ્ન કન્યાની ઊંઘનું — કોઈ એક નામ તું તો — કોની હથેળીમાં ખીલીશ?…)

ઘેર આવી એટલે કે ઉતારે આવી આ બધું ટપકાવવા બેસુ છું. ચા આવે છે. લખું છું, વચ્ચે ચાના ગરમ ઘૂંટ પીતો જાઉં છું. બાજુમાં નજર કરું છું, કવિ નીલમણિએ આપેલ ગમછો ગડીબંધ પડ્યો છે. નાનકડો એ ગમછો હું ઉકેલું છું જાણે સમગ્ર અસમની હૃદયલિપિ!

સ્વચ્છ દિવસ છે. સૂર્ય ક્ષિતિજ બહાર આવી ગયો છે. રૂમમાંથી બહાર આવી શાંત વહી જતા બાબા બ્રહ્મપુત્રનાં દર્શન કરું છું. ભૂરાં પાણી વહી રહ્યાં છે. સપાટી પર કોમળ ‘રિપલ્સ’ છે. ત્યાં વચ્ચે ઉમાનંદ પાસે પાણી તાણ અનુભવે છે. એક સ્તબ્ધતાનું વાતાવરણ છે, તેમાં પંખીઓનો અવાજ સંભળાય છે. આજે સવારમાં ફ્રી છું. ઉમાનંદ જઈ આવું. સાંજે તો બિરેનદાને ત્યાં જવાનું છે અને ત્યાંથી અસમ સાહિત્ય સભામાં. સભા તરફથી સ્થાનિક સાહિત્યકાર મિત્રો સાથે મિલનપ્રસંગ છે.

બીરેનદાએ કહ્યું, ચાલો ઉત્તરની ગૅલરીમાં બેસીએ. જેવા ગૅલરીમાં આવ્યા કે બ્રહ્મપુત્રનું મનોહર દર્શન! આ પહાડી ઉપરથી સારો પરિપ્રેક્ષ્ય મળે છે, છેક દૂર સરાઈઘાટના પુલ સુધીનો. વચ્ચે ઉમાનંદ, ઉર્વશી દેખાય. અહીં સાંજ વહેલી પડે છે. સરાઈઘાટ ઉપર સૂરજ નમતો હતો. બ્રહ્મપુત્ર પર સૂર્યાસ્ત અહીંથી જોવો જોઈએ. કવિ કહે — જ્યારે બ્રહ્મપુત્રમાં પૂર હોય ત્યારે અહીંથી એનું દર્શન કરવું એટલે! મારા જીવનનો એક ભાગ બની ગઈ છે હવે આ નદી — એમણે એને વિષે એક કવિતા વાંચી—

(આ નદી કાળ છે, કાળનો પ્રવાહ છે, સ્મૃતિની મૃણ્મય મૂર્તિ છે. પ્રાકૃતિક અજંતા છે, અસુર છે જે પોતાની શક્તિથી માણસને મહાત કરી દે છે, શાંતિ છે, પથ છે, મારી સખી છે.)

હવે જાણે શ્વાસમાં અસમની ઘ્રાણ અનુભવાય છે.

ગુવાહાટીની કૉટન કૉલેજ અહીંની એક પુરાણી કૉલેજ છે. એના દીદાર જોઈને જ લાગે. કૅમ્પસ ઠીક ઠીક મોટો છે. પતરાંના છાપરાવાળી એક માળવાળી કૉલેજ તો એક આ જોઈ. પણ કૅમ્પસમાં ફરતાં લાગે કે એક વિદ્યાધામમાં ફરીએ છીએ. કલકત્તાની કૉલેજો-યુનિવર્સિટીઓની જેમ, અહીં પણ દીવાલો સૂત્રોથી ભરેલી છે. કલકત્તાની જ અસર હશે. મને લાગે છે કે ત્યાંના છાત્રો આપણી કૉલેજ કે યુનિવર્સિટીઓ જુએ તો ચિતરામણ વિનાની દીવાલો જોઈને જરૂર નવાઈ પામે.

થોડીવાર ચુપકીદી રહી. પછી કહે — સોપારી લો, સોપારી. શિલોંગ જઈ મેઘાલયની પ્રાકૃતિક સુષમા જોઈ હતી, આજે ગુવાહાટીમાં એ મેઘાલયની પ્રાકૃતિક વ્યગ્રતા!

મારા સન્તાન માટે

ક્યાં રાખી જઈશ

ક્યાં?

આ ત્રણ કડીની નાની અમથી કવિતામાં ઘણી મોટી વાત છે. દરેક પેઢી અગાઉની પેઢી પાસેથી કશુંક વારસામાં મેળવે છે અને આવનારી પેઢી માટે કશુંક વારસામાં મૂકી જવા માગે છે. આમ જોઈએ તો અગાઉની પેઢીથી આજની પેઢી અને આજની પેઢીથી આવનારી પેઢી ‘એક’ નહીં હોવાની અને છતાં એવું ‘કશુંક’ છે જે પેઢી દર પેઢી ચાલ્યું આવતું રહ્યું છે. બે પેઢીઓ વચ્ચે અંતર હોય પણ એ અંતર એટલું બધું ન હોય કે બે વચ્ચે કોઈ અનુબંધ જ ન રહે. આજ એ સ્થિતિ આવી છે, કે એ અંતરને સાંધે તેવા કોઈ પરંપરાના સેતુ બાંધ્યા બંધાય એમ નથી. અર્થાત્ આજે ‘જનરેશન ગૅપ’ ઘણી વધારે છે.

એટલે પરવર્તીકાળમાં કામાખ્યા ‘પુષ્પવતી અપિ પવિત્રા’ એમ માનનારા તાંત્રિકોનો અડ્ડો બન્યું હશે. ધીમે ધીમે તે શાક્તપીઠ તરીકે પરિણમતું ગયું. આ બધી વાતો આપણને કયાંથી ક્યાં લઈ જાય — પાર જ ન આવે. એટલું ખરું કે કામાખ્યા અતિ આદિમ દેવતા છે, અને અસમયાત્રી એનાં દર્શન કર્યા વિના પાછો આવતો નથી, કેમ કે અસમ એટલે કે કામરૂપ, એની એ અધિષ્ઠાતા દેવતા છે.

આજ સવારથી રહીને થયા કરે છે કે હવે અહીંથી જવાનું છે. એક બાજુ ઘર બોલાવી રહ્યું છે, બીજી બાજુએ અહીં રહી જવાનું મન થાય છે. પણ હવે જવાનું નિશ્ચિત છે. ટિકિટ અઠવાડિયા પહેલાં ખરીદી લીધી છે. મનને દિલાસો આપ્યા કરું છું કે ફરીથી આવીશ!

તેમણે કહ્યું, તમારે કવિ ભવેન બરુવાને પણ મળવું જોઈએ. મેં કહ્યું કે એમનું ઘર શોધવા હું કૉટન કૉલેજના કૅમ્પસમાં ફર્યો પણ મળ્યું નથી. બરુવાનો એક સંગ્રહ ‘સોનાલી જહાજ’ હું ગઈ કાલે જ લઈ આવ્યો છું. હવે તો તેમને મળાય તો મળાય. મેં નીલમણિ અને અનિછને કહ્યું, તમારા અવાજમાં મારે તમારી કવિતાઓ સાંભળવી છે. બન્નેએ પ્રસન્નતાથી પોતાની બબ્બે ત્રણ-ત્રણ રચનાઓ વાંચી, એક કવિતાની પંક્તિઓ આ પ્રમાણે આવી :

નીલમણિ પંક્તિઓ સમજાવતાં મને કહે, આ ‘વારુ’ ટિપિકલ અસમિયા શબ્દ છે. અંગ્રેજીમાં નહીં પકડાય. તેમણે જુદી જુદી રીતે તે શબ્દ સમજાવવા પ્રયત્ન કર્યો. પછી મેં કહ્યું, તમે જે રીતે ‘વારુ’ની વાત કરો છો, તે ‘વારુ’ ગુજરાતીમાં બરાબર એ જ અર્થમાં વપરાય છે. વાત બેસી ગઈ. નીલમણિ હમણાં ચીની કવિતાનું એક સંકલન કરે છે; એક પ્રાચીન ચીની કવિ તુ-ફુને ઉદ્દેશીને લખેલી કવિતા વાંચી. એ કવિ દરિદ્રતામાં જીવ્યા. પોતાનાં સંતાનોને અન્નાભાવે અવસન્ન થતાં તેમણે જોયાં હતાં. નીલમણિએ લખ્યું છે :

પંક્તિઓ સ્પર્શી રહી છેક ઊંડે જઈ.

પણ તેમની જે કવિતાપંક્તિઓ હજી ગુંજે છે તે તો જર્મન કવિ બર્તોલ્ત બ્રેખ્તની ‘સાચે જ હું અંધારિયા યુગમાં જીવી રહ્યો છું.’ પંક્તિથી શરૂ થતી ‘આવતી પેઢીઓને’ શીર્ષક કવિતા વાંચીને લખેલી કવિતાની. કવિતા લાંબી છે, પંક્તિ આવર્તનની ટેક્નિક અપનાવી છે. બ્રેખ્તને ઉત્તરમાં કવિ કહેતા જણાય છે કે બધું, દરેક યુગમાં અંધારું હોય છે, દરેક યુગ વત્તાઓછો અંધારિયો યુગ હોય છે, ફેર માત્ર પ્રમાણ પૂરતો છે:

કથાટો માત્રાર કથા, કારણ—

પ્રતિટો યુગેઈ આન્ધારર યુગ

કમ-બેછિ પરિમાણે—

કથાટો માત્રાર કથા.

પૂર્વોત્તરની યાત્રાના આજના અંતિમ દિવસનો આરંભ એક કવિની મુલાકાતથી થયો હતો, અંત પણ એક કવિની મુલાકાતથી.

આજની આ રાત. મધરાત થવા તો આવી છે.

સવાર. આછા ધુમ્મસમાં વહે છે ગંભીર બ્રહ્મપુત્રનાં જળ. આછા પવનમાં ફરફરે છે ઊંચાં તાલવૃક્ષનાં છત્ર. કણકણમાં તાજગી અનુભવાય છે. થોડી વારમાં નીકળીશ.