બોલે ઝીણા મોર/બારી ઊઘડી જાય છે: Difference between revisions

હું કવિ પ્રહૂલાદ પારેખની કવિતાઓ વાંચું છું. આજે એવું બન્યું કે એકાએક આ કવિ સાંભર્યા છે – ‘બારી બહાર’ના એ કવિ છે, એ નામનો જ એમનો કાવ્યસંગ્રહ છે. બરાબર અર્ધી શતાબ્દી વીતી ગઈ છે એને પ્રથમ પ્રકટ થવાને. ૧૯૪૦માં એ સંગ્રહ પ્રકટતાં ગાંધીવાદી ગુજરાતી કવિતાએ કરવટ બદલી અને સૌન્દર્યાભિમુખ બની. પણ આજે આ કવિને સંભારવાનું કારણ કહું. યુનિવર્સિટીમાં ઍકેડેમિક સ્ટાફ કૉલેજના આશ્રયે ગુજરાતી વિષયના અધ્યાપકોનો એક ઓપવર્ગ ચાલી રહ્યો છે. ઓપવર્ગના આવાહક ડૉ. ધીરુ પરીખે કહ્યું કે અધ્યાપકમિત્રો આગળ તમારે કેટલાક વાર્તાલાપો આપવાના છે. તેમાં એક તો વિષય હતો ગુજરાતી સાહિત્ય પર અન્ય સાહિત્યોનો પ્રભાવ. તેમાં રવીન્દ્રનાથના પ્રભાવની વાત આવી એટલે પ્રહ્લાદ પારેખની ‘આજ’ અને ‘બારી બહાર’ની કવિતાની ચર્ચા કરી. પ્રહ્લાદ પારેખ શાંતિનિકેતનના વિદ્યાર્થી. શાંતિનિકેતનની શાલવીથિમાં ફરતાં જ કદાચ તેમને તેમનું ‘આજ’ કાવ્ય સ્ફુરેલું હશે :

'''આજ અંધાર ખુશબોભર્યો લાગતો'''

'''આજ સૌરભ ભરી રાત સારી'''

'''આજ આ શાલની મંજરી ઝરીઝરી,'''

'''પમરતી પાથરી દે પથારી…'''

પછી તો પ્રહ્લાદ મનમાં ચઢી ગયા.

સાંજ આ કવિની સાથે ગાળવાનું નક્કી કરીને એમનો કાવ્યસંગ્રહ લઈને બેઠો છું. જાણે ‘વર્ષોની બંધ બારીને’ ઉઘાડું છું. મારા નથી, આ કવિના જ એ શબ્દો છે.

'''વર્ષોની બંધ બારીને'''

'''આજ જ્યારે ઉઘાડતો'''

'''‘આવ, આવ’ દિશાઓથી'''

'''સૂર એ કર્ણ આવતો.'''

પરંતુ હું અહીં સાભિપ્રાય વર્ષોની બંધ બારીને ઉઘાડવાની વાત કરું છું. એ બારી ઉઘાડતાં હું પોતે ચાર દાયકા પહેલાંના સમયમાં પહોંચી જાઉં છું. એક કિશોર ફળિયામાં એક બંધ રહેતા ઘરની મેડી સાફ કરી પોતાના વેકેશનનો ઘણો સમય ત્યાં એકાંતમાં ચોપડીઓ વાંચવામાં પસાર કરતો. એ ઘરની પાછલી મોટી બારી ખોલતાં જ ગામની ભાગોળ તરફ જતો રસ્તો પડતો. દૂર કેટલાંક ઘર અને પછી ગામની સીમ.

ગામની લાઇબ્રેરીમાંથી ‘ગ્રંથ અને ગ્રંથકાર’નાં કેટલાં બધાં વૉલ્યુમ લઈ આવેલો. કેટલાક ભાગોમાં તે વર્ષની શ્રેષ્ઠ કવિતાનો સંચય રહેતો. તેમાં નજરે પડી પ્રહ્લાદ પારેખની આ કવિતા – ‘બારી બહાર’ વાંચી ગયો. બધી કંઈ સમજાઈ નહિ પણ હોય, પણ ગમી ગઈ. વારંવાર વાંચું. મેડીનો દાદરો ચઢી પાછલી બારી ઉઘાડતાં બોલુંઃ

'''વર્ષોની બંધ બારીને'''

'''આજ જ્યારે ઉઘાડતો…'''

હજુ તો કાલે સાંજે ઉઘાડી હોય, પણ કવિની સાથે હું બોલું… પછી તો કવિતા વાંચતાં વાંચતાં હું પણ બારી બહાર જોતો જાઉં. એક બાજુ કવિતાની દુનિયા ખૂલે, બીજી બાજુ વાસ્તવની. પણ ત્યારે કવિતા અને વાસ્તવ વચ્ચે બહુ ભેદ નહોતો લાગતો. બધું કવિતામય લાગતું. એક ચહેરાની થોડી માયા થઈ ગયેલી, પણ જવા દો એ વાત. આપણે વાત ઉઘાડી બારીની નહિ, ‘બારી બહાર’ની કરતા હતા. હા, તો આજે અધ્યાપક મિત્રો આગળ પણ જ્યારે ‘બારી બહાર’ની વાત કરી ત્યારે થોડી ક્ષણો તો મારી લગોલગ પેલો કિશોર ઊભેલો! પછી તો સાચે જ હુંય બારી બહાર નીકળી ગયો. આખો દિવસ મધુર ભારણ અનુભવતો ડિસેમ્બરની સાંજને કવિ પ્રહ્લાદની એ કવિતાથી રસું છું.

બારી બહાર, માર્ગ પર કેટકેટલા લોકો જાય છે, કોઈ ધનના પ્રેમી, કોઈ જ્ઞાનના પિપાસુ, કોઈ થાકેલા, કોઈ દીનદરિદ્ર, તો કોઈને મોઢે સ્મિતે વિલસતું રહે છે – તો કોઈની આંખમાંથી આંસુ પડી રહ્યાં હોય છે. હર્ષ-વિષાદ સાથે છે. કવિ કહે છે :

'''સર્વને બારીએ ઊભો'''

'''નેનથી નીરખી રહું.'''

'''એક એ સર્વનો સાદ'''

'''‘આવ’નો ઉર સાંભળું.'''

સૌ કવિને નિમંત્રે છે, ‘આવ, આવ, અમારી સાથે બહાર ચાલ્યો આવ.’

કવિ કહે છે : મંદાક્રાન્તાની પંક્તિઓ તોડીને લખું છું :

'''મેં એ પીધી રજની કરથી,'''

'''લઈને એક પ્યાલી,'''

'''ના બારી, ના ઘરમહીં રહું,'''

'''જાઉં એ સર્વ સાથ.'''

સૌનો ‘આવ’ સાદ સાંભળી કવિ બારીએ નથી રહેતા, ઘરે નથી રહેતા – સૌની સાથે નીકળી પડ્યા – વિશાળ પ્રકૃતિજગતમાં જોડાઈ ગયા, સૌની સાથે અંતરથી એકાત્મતા અનુભવી રહ્યા. વ્યક્તિસત્તાને વિશ્વસત્તા સાથે એકરૂપ કરી દીધી. ટાગોરના શબ્દોમાં સીમાનું અસીમ સાથેનું મિલન.

ડિસેમ્બરની સાંજ અસ્તમિત થઈ ગઈ છે. પતંગો અને પંખીઓ સ્વસ્થાને લપાઈ ગયાં છે. મેં હજી રજનીકરથી – રાત્રિના હાથથી તારકપ્યાલીનું અમૃત પીધું નથી, પણ પ્રહ્લાદની આ કવિતા મારી ચેતનામાં ચઢી જાય છે. બારી ઊઘડી ગઈ છે અને હું જાણે ક્યાંયનો ક્યાંય નીકળી પડું છું, જાણે ક્યાંય ખોવાઈ જાઉં છું.

{{Poem2Close}}