26,604
edits
કોડિયાં/ કોડિયાં-1957 (કૃતિ): Difference between revisions
Jump to navigation
Jump to search
કોડિયાં/ કોડિયાં-1957 (કૃતિ) (view source)
Revision as of 10:42, 2 September 2021
, 10:42, 2 September 2021no edit summary
KhyatiJoshi (talk | contribs) No edit summary |
KhyatiJoshi (talk | contribs) No edit summary |
||
| (14 intermediate revisions by the same user not shown) | |||
| Line 4: | Line 4: | ||
=={{Color|Blue|આઠમું દિલ્હી}}== | =={{Color|Blue|આઠમું દિલ્હી}}== | ||
<Poem> | |||
દિલ્હી દૂર નથી. | દિલ્હી દૂર નથી. | ||
| Line 31: | Line 30: | ||
નહિ જડશે તાજની છાપ; | નહિ જડશે તાજની છાપ; | ||
કોસી નાથવા કાજે મૂકી મોટે પેટે કાપ. | કોસી નાથવા કાજે મૂકી મોટે પેટે કાપ. | ||
થર પર થર ખડકાયા. | થર પર થર ખડકાયા. | ||
| Line 50: | Line 48: | ||
અહીં થઈ લડાઈ પુત્ર, પરદેશી વચ્ચે. | અહીં થઈ લડાઈ પુત્ર, પરદેશી વચ્ચે. | ||
અસત્યને પણ આ સ્થળમાં ઊથલાવ્યું સચ્ચે. | અસત્યને પણ આ સ્થળમાં ઊથલાવ્યું સચ્ચે. | ||
કુરુક્ષેત્ર છે અહીં, પાણીપત પણ છે પાસે. | કુરુક્ષેત્ર છે અહીં, પાણીપત પણ છે પાસે. | ||
| Line 64: | Line 61: | ||
ભૂત-ખભા પર ચડી ભાવિ ડોકિયાં કરતું. | ભૂત-ખભા પર ચડી ભાવિ ડોકિયાં કરતું. | ||
મૂવું હતું તે કુતૂબ કૂદી બે વારા મરતું. | મૂવું હતું તે કુતૂબ કૂદી બે વારા મરતું. | ||
ગંગાએ કાશીને આપ્યું એક અનુપ મહત્ત્વ. | ગંગાએ કાશીને આપ્યું એક અનુપ મહત્ત્વ. | ||
| Line 86: | Line 82: | ||
નહિ જડશે તાજની છાપ. | નહિ જડશે તાજની છાપ. | ||
જડશે ચંદ્રક એક અનેક; | જડશે ચંદ્રક એક અનેક; | ||
નહિ જડશે શુદ્ધ વિવેક! | નહિ જડશે શુદ્ધ વિવેક!</Poem> | ||
<Poem> | |||
'''<big>એડન</big>''' | '''<big>એડન</big>''' | ||
જરા ચરણ ટેકવું, સ્મરણ-સંહિતા વાજતી: | જરા ચરણ ટેકવું, સ્મરણ-સંહિતા વાજતી: | ||
| Line 109: | Line 103: | ||
અમેય પરદેશીના ચેણદાસ આજે ખરા! | અમેય પરદેશીના ચેણદાસ આજે ખરા! | ||
કરીશું કદી ઘેર તો ધરણીમાતા — વિશ્વંભરા! | કરીશું કદી ઘેર તો ધરણીમાતા — વિશ્વંભરા!</Poem> | ||
<Poem> | |||
'''<big>અરબી રણ</big>''' | '''<big>અરબી રણ</big>''' | ||
ક્ષિતિજ પણ રેતની! ઢગ પરે ઢગો વિસ્તર્યા; | ક્ષિતિજ પણ રેતની! ઢગ પરે ઢગો વિસ્તર્યા; | ||
| Line 129: | Line 121: | ||
સપાટ પૃથિવી પડી સુકલ છાતી ખુલ્લી કરી! | સપાટ પૃથિવી પડી સુકલ છાતી ખુલ્લી કરી! | ||
ત્યહીં જનમ ‘એક માત્ર વિભુ!’ કલ્પનાનો થતો! | ત્યહીં જનમ ‘એક માત્ર વિભુ!’ કલ્પનાનો થતો! | ||
—- ‘કરાલ નિજ લોચને સકલ લોકને નાથતો!’ | —- ‘કરાલ નિજ લોચને સકલ લોકને નાથતો!’ </poem> | ||
<Poem> | |||
'''<big>માલ્ટા ટાપુ</big>''' | '''<big>માલ્ટા ટાપુ</big>''' | ||
તને ઝડપવા ઝૂકેલ સહુ બાઝ શા દેશ, ને | તને ઝડપવા ઝૂકેલ સહુ બાઝ શા દેશ, ને | ||
| Line 152: | Line 142: | ||
રુધિર થકી મેળવ્યું, રુધિરથી પડે રક્ષવું! | રુધિર થકી મેળવ્યું, રુધિરથી પડે રક્ષવું! | ||
હજાર મનવાર આ અહીં ખડી રટે, ભક્ષવું! | હજાર મનવાર આ અહીં ખડી રટે, ભક્ષવું!</Poem> | ||
<Poem> | |||
'''<big>ગીઝાના પિરામિડો</big>''' | '''<big>ગીઝાના પિરામિડો</big>''' | ||
0 | 0 | ||
| Line 163: | Line 152: | ||
રુધિરના રાગ-વિષાદ છોડી | રુધિરના રાગ-વિષાદ છોડી | ||
બની રહે પ્રાણ તણી પયોધરા. | બની રહે પ્રાણ તણી પયોધરા. | ||
તીરેતીરે આથડતા પ્રવાસી | તીરેતીરે આથડતા પ્રવાસી | ||
| Line 169: | Line 157: | ||
શરીરની ભૂખ જતાં વિકાસી | શરીરની ભૂખ જતાં વિકાસી | ||
ઊંડું ઊંડાં અંતરમાં તરંતા. | ઊંડું ઊંડાં અંતરમાં તરંતા. | ||
અને અહીં સંભવ સંસ્કૃતિના | અને અહીં સંભવ સંસ્કૃતિના | ||
| Line 175: | Line 162: | ||
વિરાટ કો આરસની કૃતિના, | વિરાટ કો આરસની કૃતિના, | ||
પ્રકંપ ત્યાં થાય શ્રુતિ-સ્મૃતિના! | પ્રકંપ ત્યાં થાય શ્રુતિ-સ્મૃતિના! | ||
પૃથ્વી તણા તપ્ત પ્રચંડ અંગે | પૃથ્વી તણા તપ્ત પ્રચંડ અંગે | ||
| Line 181: | Line 167: | ||
ધાવી લઈ સંસ્કૃતિ-બાળ, રંગે | ધાવી લઈ સંસ્કૃતિ-બાળ, રંગે | ||
વિકાસતું સર્જનનાં પડો-થરો! | વિકાસતું સર્જનનાં પડો-થરો! | ||
ફર્યો હતો સિન્ધુ તણા કિનારે, | ફર્યો હતો સિન્ધુ તણા કિનારે, | ||
| Line 187: | Line 172: | ||
દ્રવિડીની, સર્જનની સવારે, | દ્રવિડીની, સર્જનની સવારે, | ||
ખીલી હતી; — તેની સ્મરંત વિસ્મૃતિ! | ખીલી હતી; — તેની સ્મરંત વિસ્મૃતિ! | ||
આર્યો તણી સંસ્કૃતિ-માત ભવ્ય, | આર્યો તણી સંસ્કૃતિ-માત ભવ્ય, | ||
| Line 193: | Line 177: | ||
ચડ્યો હતો બાલક હું, સ્મૃતવ્ય | ચડ્યો હતો બાલક હું, સ્મૃતવ્ય | ||
સ્મરી, ભરી અંતરચક્ષુઓ બે! | સ્મરી, ભરી અંતરચક્ષુઓ બે! | ||
જીવિતનો ધન્ય ઊગ્યો સવિતા! | જીવિતનો ધન્ય ઊગ્યો સવિતા! | ||
| Line 201: | Line 184: | ||
નથી; છતાં ભૂત-ભવિષ્યનાં સહુ | નથી; છતાં ભૂત-ભવિષ્યનાં સહુ | ||
ભેદી પડો, દર્શન અંતરે લહું! | ભેદી પડો, દર્શન અંતરે લહું! | ||
કાંઠે જમા દંગલ રેતી કેરાં; | કાંઠે જમા દંગલ રેતી કેરાં; | ||
| Line 209: | Line 191: | ||
ગીઝા તણા ચાર પિરામિડો! — તૂટ્યા! | ગીઝા તણા ચાર પિરામિડો! — તૂટ્યા! | ||
આશ્ચર્ય તો પૃથ્વી તણાં ન ફૂટ્યાં! | આશ્ચર્ય તો પૃથ્વી તણાં ન ફૂટ્યાં! | ||
અને નીચે શાશ્વત સોણલામાં | અને નીચે શાશ્વત સોણલામાં | ||
| Line 215: | Line 196: | ||
મૃત્યુ તણી જીવતી કો’ કલામાં | મૃત્યુ તણી જીવતી કો’ કલામાં | ||
ભળી જવા, જીવન છોડી જૂઠાં! | ભળી જવા, જીવન છોડી જૂઠાં! | ||
જાગી જશે! અંદર સોણલે પડ્યું! | જાગી જશે! અંદર સોણલે પડ્યું! | ||
| Line 221: | Line 201: | ||
ને આંખથી અશ્રુ ઊનું નીચે દડ્યું, | ને આંખથી અશ્રુ ઊનું નીચે દડ્યું, | ||
પ્રતપ્ત રેતી મહીં એ ગયું ગળી. | પ્રતપ્ત રેતી મહીં એ ગયું ગળી. | ||
આ સૂર્યનો ધોમ પ્રચંડ તાપ | આ સૂર્યનો ધોમ પ્રચંડ તાપ | ||
| Line 227: | Line 206: | ||
મસ્તીભરી નાઈલના પ્રલાપ | મસ્તીભરી નાઈલના પ્રલાપ | ||
પૂછી શકે અંદરના ન ક્ષેમ? | પૂછી શકે અંદરના ન ક્ષેમ? | ||
ત્યજી દઈ જીવન જૂઠડાં આ, | ત્યજી દઈ જીવન જૂઠડાં આ, | ||
| Line 233: | Line 211: | ||
સૂતેલ જે અંદર, તે મડાં ના, | સૂતેલ જે અંદર, તે મડાં ના, | ||
— જીવી રહ્યાં જીવતદાન દાને! | — જીવી રહ્યાં જીવતદાન દાને! | ||
સોનારૂપા ઓપી સહસ્ર ભારે | સોનારૂપા ઓપી સહસ્ર ભારે | ||
| Line 239: | Line 216: | ||
સમૃદ્ધિ રાખી સઘળા પ્રકારે, | સમૃદ્ધિ રાખી સઘળા પ્રકારે, | ||
ત્યજ્યા હતા પ્રાણ તણા બપૈયા! | ત્યજ્યા હતા પ્રાણ તણા બપૈયા! | ||
સુવાસને સંઘરવા સજાનો. | સુવાસને સંઘરવા સજાનો. | ||
| Line 245: | Line 221: | ||
અંગાંગને સાજવવા ખજાનો | અંગાંગને સાજવવા ખજાનો | ||
સામગ્રી ત્યાં સાથ તમામ વર્ણની. | સામગ્રી ત્યાં સાથ તમામ વર્ણની. | ||
જીવિતનો સાગર પાર પામવા | જીવિતનો સાગર પાર પામવા | ||
| Line 253: | Line 228: | ||
— ખરે મને તોય અદમ્ય શંકા! | — ખરે મને તોય અદમ્ય શંકા! | ||
બાજી રહે છાતી મહીંય ડંકા! | બાજી રહે છાતી મહીંય ડંકા! | ||
નહીં! અહીં તો સઘળાં નગારાં | નહીં! અહીં તો સઘળાં નગારાં | ||
| Line 259: | Line 233: | ||
મિથ્યાભિમાની નરપુંગવોનાં; | મિથ્યાભિમાની નરપુંગવોનાં; | ||
— ત્રિકાલના કર્ણ વિદારવા મહા! | — ત્રિકાલના કર્ણ વિદારવા મહા! | ||
‘અમાપ છે શક્તિ અમારી’ એવી | ‘અમાપ છે શક્તિ અમારી’ એવી | ||
| Line 265: | Line 238: | ||
હસી રહી હોય ન દૈવદેવી | હસી રહી હોય ન દૈવદેવી | ||
પછાડીને પથ્થરપ્હાણ તો ઘણા? | પછાડીને પથ્થરપ્હાણ તો ઘણા? | ||
મહાન કો’ રાજવીનું, મહાન | મહાન કો’ રાજવીનું, મહાન | ||
| Line 271: | Line 243: | ||
ઠરી ગયું; તે નહિ હોય થાન? | ઠરી ગયું; તે નહિ હોય થાન? | ||
— ભવિષ્યના વારસે મહામૂલું? | — ભવિષ્યના વારસે મહામૂલું? | ||
મનેય આજે બળતા બપોરે | મનેય આજે બળતા બપોરે | ||
| Line 279: | Line 250: | ||
— ઊંચાઊંચા આથીય અભ્રભેદી! | — ઊંચાઊંચા આથીય અભ્રભેદી! | ||
અને રચું અંદર એક વેદી! | અને રચું અંદર એક વેદી! | ||
સ્મશાનથી સૌ પરમાણ ગોતી | સ્મશાનથી સૌ પરમાણ ગોતી | ||
| Line 287: | Line 257: | ||
અને પછી હું બનીને પ્રતિમા | અને પછી હું બનીને પ્રતિમા | ||
રક્ષી રહું વેદીની સર્વ સીમા! | રક્ષી રહું વેદીની સર્વ સીમા! | ||
ધીમે પળું હું નમણી નિશામાં! | ધીમે પળું હું નમણી નિશામાં! | ||
જ્યાં ઊંટની દોરવણી! — દિશામાં! | જ્યાં ઊંટની દોરવણી! — દિશામાં! </Poem> | ||
<Poem> | |||
'''<big>મોના લિસાનું સ્મિત</big>''' | '''<big>મોના લિસાનું સ્મિત</big>''' | ||
કહું કદીક: ગૂઢ મર્મ સ્મિતનો લિસા! મેં ગ્રહ્યો! | કહું કદીક: ગૂઢ મર્મ સ્મિતનો લિસા! મેં ગ્રહ્યો! | ||
| Line 305: | Line 272: | ||
અજેય સ્મિત આ દીધું નહિ હતું તને વિન્ચીએ! | અજેય સ્મિત આ દીધું નહિ હતું તને વિન્ચીએ! | ||
—- ન જે રચી શકાય હાસ્ય ખુદ વિશ્વકર્માથીએ! — | —- ન જે રચી શકાય હાસ્ય ખુદ વિશ્વકર્માથીએ! — | ||
જગે સ્વરૂપ વેરવા, અનુપ મૂર્તિ સર્જાવવા, | જગે સ્વરૂપ વેરવા, અનુપ મૂર્તિ સર્જાવવા, | ||
| Line 311: | Line 277: | ||
પરંતુ શત લોક ચારુ તુજ લોચનો પેખતાં, | પરંતુ શત લોક ચારુ તુજ લોચનો પેખતાં, | ||
કદી ઝઘડતાં, કદીક છળતાંય, ગાંડાં થતાં! | કદી ઝઘડતાં, કદીક છળતાંય, ગાંડાં થતાં! | ||
અને તુજ કપોલમાં કરચલી ઊઠી પાતળી, | અને તુજ કપોલમાં કરચલી ઊઠી પાતળી, | ||
| Line 317: | Line 282: | ||
અસંખ્ય જનની સહી ઉર વિદારતી મૂર્ખતા, | અસંખ્ય જનની સહી ઉર વિદારતી મૂર્ખતા, | ||
જરાક કરુણાર્દ્ર ચક્ષુ અવહેલનાયે ઢળી! | જરાક કરુણાર્દ્ર ચક્ષુ અવહેલનાયે ઢળી! | ||
ઠરેલ તુજ ચીતરેલ મુખ તેમ મર્મે હસ્યું! | ઠરેલ તુજ ચીતરેલ મુખ તેમ મર્મે હસ્યું! | ||
| Line 323: | Line 287: | ||
પ્રદીપશિખ પાતળાં વિકલતા વળ્યાં આંગળાં! | પ્રદીપશિખ પાતળાં વિકલતા વળ્યાં આંગળાં! | ||
સહસ્રશત વાળની વિકિરતીય સોળે કળા! | સહસ્રશત વાળની વિકિરતીય સોળે કળા! | ||
નહિ સ્વપનમાંય ખ્યાલ સ્મિતનો લિઓનાર્દને! | નહિ સ્વપનમાંય ખ્યાલ સ્મિતનો લિઓનાર્દને! | ||
| Line 329: | Line 292: | ||
વિશાળ તવ લોચનો નીરખી માનવી પામરો, | વિશાળ તવ લોચનો નીરખી માનવી પામરો, | ||
જરીક હસતાં રડી રચત ફિલસૂફીના થરો! | જરીક હસતાં રડી રચત ફિલસૂફીના થરો! | ||
અને તુજ સ્વરૂપના ચીતરનારના માનસે | અને તુજ સ્વરૂપના ચીતરનારના માનસે | ||
મનુષ્ય-દિલદીનતા હસતું હાસ્ય કેવું હશે! | મનુષ્ય-દિલદીનતા હસતું હાસ્ય કેવું હશે!</Poem> | ||
<Poem> | |||
'''<big>દ્વિધા</big>''' | '''<big>દ્વિધા</big>''' | ||
પણે ઊભરતા મહઉદધિ અશ્વપીઠે ચડી, | પણે ઊભરતા મહઉદધિ અશ્વપીઠે ચડી, | ||
| Line 354: | Line 314: | ||
વિષાદ પણ વ્યાપશે જીવનવિશ્વ છોડી જવા! | વિષાદ પણ વ્યાપશે જીવનવિશ્વ છોડી જવા! | ||
'''સમાન્તર સુરેખ બે''' | '''સમાન્તર સુરેખ બે''' | ||
સમાન્તર સુરેખ બે ઉભય આપણે વીંધતાં | સમાન્તર સુરેખ બે ઉભય આપણે વીંધતાં | ||
| Line 386: | Line 345: | ||
પ્રવાહ સદસાધના, સ્વપનસિદ્ધિનો તો કરી, | પ્રવાહ સદસાધના, સ્વપનસિદ્ધિનો તો કરી, | ||
અનન્ત ધરી લક્ષમાં જીવનશું — સખી, કોલ દે! | અનન્ત ધરી લક્ષમાં જીવનશું — સખી, કોલ દે! | ||
10-10-’33 | 10-10-’33 </Poem> | ||
<Poem> | |||
<big>'''પુરુષ અડતો સ્ત્રીને'''</big> | <big>'''પુરુષ અડતો સ્ત્રીને'''</big> | ||
અમે જઈ ઊભાં ઊંચે લળતી નાળિયેરી તળે, | અમે જઈ ઊભાં ઊંચે લળતી નાળિયેરી તળે, | ||
| Line 397: | Line 354: | ||
નીચે પગ કને: તિમિર તણી પાંખ માંહી જરી | નીચે પગ કને: તિમિર તણી પાંખ માંહી જરી | ||
લપાઈ સુણતા પણે મુખર સાગરી ખંજરી. | લપાઈ સુણતા પણે મુખર સાગરી ખંજરી. | ||
પુરુષ અડતો સ્ત્રીને પ્રથમ વાર, ને સ્ત્રીય તે | પુરુષ અડતો સ્ત્રીને પ્રથમ વાર, ને સ્ત્રીય તે | ||
| Line 403: | Line 359: | ||
સમુદ્ર, તરુ, વેલીઓ, સમીર ને દીવા દૂરના, | સમુદ્ર, તરુ, વેલીઓ, સમીર ને દીવા દૂરના, | ||
ત્રિલોક ગળતું મિષે ઉભય નેહના નૂરમાં. | ત્રિલોક ગળતું મિષે ઉભય નેહના નૂરમાં. | ||
જરીક થડકી ઊઠી હું અણચંતિવ્યા પ્રશ્નથી: | જરીક થડકી ઊઠી હું અણચંતિવ્યા પ્રશ્નથી: | ||
| Line 409: | Line 364: | ||
હતી વરી ચૂકી છતાંય મુજથી રહી વેગળી? | હતી વરી ચૂકી છતાંય મુજથી રહી વેગળી? | ||
તમેય... હુંય ઉચ્ચરી, ક્યમ ન વાંસળી સાંભળી? | તમેય... હુંય ઉચ્ચરી, ક્યમ ન વાંસળી સાંભળી? | ||
અમે વરસ વેડફ્યાં ઉભય પ્રીતની શંકમાં. | અમે વરસ વેડફ્યાં ઉભય પ્રીતની શંકમાં. | ||
કદી ન અળગાં થશું! જીવશું એકડા અંકમાં! | કદી ન અળગાં થશું! જીવશું એકડા અંકમાં!</Poem> | ||
<Poem> | |||
<big>'''સુકાન પર ટેકવી'''</big> | <big>'''સુકાન પર ટેકવી'''</big> | ||
સુકાન પર ટેકવી સબળ વક્ષ, ને હાથની | સુકાન પર ટેકવી સબળ વક્ષ, ને હાથની | ||
| Line 423: | Line 375: | ||
પ્રિયે! નિરખતો હતો ધરણી-પ્રાન્ત ઊભી તને; | પ્રિયે! નિરખતો હતો ધરણી-પ્રાન્ત ઊભી તને; | ||
હતી અમૂલ બે ઘડી જલધિ પાર જાવા મને. | હતી અમૂલ બે ઘડી જલધિ પાર જાવા મને. | ||
અને ત્યહીં દીઠી ઢળેલ તવ પોપચે તોરણે | અને ત્યહીં દીઠી ઢળેલ તવ પોપચે તોરણે | ||
| Line 429: | Line 380: | ||
સરી ગયુંય એક અશ્રુ મુજ નેનથી કારમું, | સરી ગયુંય એક અશ્રુ મુજ નેનથી કારમું, | ||
મહાન, દવલું, ઊનું, અમુલ પ્રેમના સારનું. | મહાન, દવલું, ઊનું, અમુલ પ્રેમના સારનું. | ||
સહસ્ત્રશત જોજનો જલધિના વચે ઘૂઘવે; | સહસ્ત્રશત જોજનો જલધિના વચે ઘૂઘવે; | ||
| Line 435: | Line 385: | ||
હશેય અવડું, મહાન, દવલું, ઊનું આંસુડું! | હશેય અવડું, મહાન, દવલું, ઊનું આંસુડું! | ||
રડેલ ચખનું હશેય વળી કેવું હૈયું વડું! | રડેલ ચખનું હશેય વળી કેવું હૈયું વડું! | ||
મહાન જ્યમ સર્જનો મહદ તેમ તેની વ્યથા! | મહાન જ્યમ સર્જનો મહદ તેમ તેની વ્યથા! | ||
સખીરી ! મુજ — તાહરી ટચુકડીય વ્હીલી કથા! | સખીરી ! મુજ — તાહરી ટચુકડીય વ્હીલી કથા! | ||
15-5-’34 | 15-5-’34</Poem> | ||
<Poem> | |||
'''<big>ઘરજાત્રા</big>''' | '''<big>ઘરજાત્રા</big>''' | ||
પાર કર્યો પહેલો મહેરામણ | પાર કર્યો પહેલો મહેરામણ | ||
| Line 489: | Line 435: | ||
ઊખડેલા નવ આંબા ઊગે! | ઊખડેલા નવ આંબા ઊગે! | ||
{{Space}} ઘરે ઊગેલા આભે પૂગે! | {{Space}} ઘરે ઊગેલા આભે પૂગે! | ||
16-9-’48 | 16-9-’48 </Poem> | ||
<Poem> | |||
<big>'''બારી અનન્ત પરે'''</big> | <big>'''બારી અનન્ત પરે'''</big> | ||
કાંચનજંઘાની જાંઘ પરે | કાંચનજંઘાની જાંઘ પરે | ||
| Line 503: | Line 447: | ||
કાળ અનન્ત ને સર્જન સર્વ પરે | કાળ અનન્ત ને સર્જન સર્વ પરે | ||
સાંકડી બારી ડોકિયું દ્યે. | સાંકડી બારી ડોકિયું દ્યે. | ||
માણસ માણસને મન છે, | માણસ માણસને મન છે, | ||
| Line 513: | Line 456: | ||
ક્યાં બારી પડે? — | ક્યાં બારી પડે? — | ||
(જાળિયું કૂપ તળે? અરીસા ઉપરે?) | (જાળિયું કૂપ તળે? અરીસા ઉપરે?) | ||
— કાંચનજંઘાની હાર પરે? | — કાંચનજંઘાની હાર પરે? </Poem> | ||
<Poem> | |||
<big>'''લઘુતમ સાધારણ અવ્યય'''</big> | <big>'''લઘુતમ સાધારણ અવ્યય'''</big> | ||
અંધારાના ઢગલા જેવાં | અંધારાના ઢગલા જેવાં | ||
| Line 567: | Line 507: | ||
શક્તિ સરખી, સંત, કવિની! | શક્તિ સરખી, સંત, કવિની! | ||
છે મ્હોંકાણ જ્વલંત છબીની! | છે મ્હોંકાણ જ્વલંત છબીની! | ||
5-9-’50 | 5-9-’50</Poem> | ||
<Poem> | |||
'''<big>મીણબત્તી</big>''' | '''<big>મીણબત્તી</big>''' | ||
કયા ખૂણામાં નગર તણા આ | કયા ખૂણામાં નગર તણા આ | ||
| Line 579: | Line 516: | ||
વીજળી તેલ તપેલું ખાલી | વીજળી તેલ તપેલું ખાલી | ||
તાર સૂકી હોલાય. | તાર સૂકી હોલાય. | ||
ઓઢી અંધારાનો લાભ | ઓઢી અંધારાનો લાભ | ||
| Line 585: | Line 521: | ||
મીણબત્તીને, આળસ પાળ | મીણબત્તીને, આળસ પાળ | ||
જેવે, ટાઢે હોઠ કપાળ. | જેવે, ટાઢે હોઠ કપાળ. | ||
એણે નાખ્યો નિશ્વાસ, | એણે નાખ્યો નિશ્વાસ, | ||
પછી લીધો એક શ્વાસ, | પછી લીધો એક શ્વાસ, | ||
ને આપ્યો ઉજાસ. | ને આપ્યો ઉજાસ. </Poem> | ||
<Poem> | |||
'''<big>ત્રીજ</big>''' | '''<big>ત્રીજ</big>''' | ||
ઊંચાઊંચા પર્વત ઊભા, | ઊંચાઊંચા પર્વત ઊભા, | ||
| Line 619: | Line 551: | ||
{{Space}} ‘અવગણનાથી ઝાંખી તોયે, | {{Space}} ‘અવગણનાથી ઝાંખી તોયે, | ||
{{Space}} હું છું ત્રીજની ત્રીજ!’ | {{Space}} હું છું ત્રીજની ત્રીજ!’ | ||
12-12-’52 | 12-12-’52 </Poem> | ||
<Poem> | |||
'''<big>રાતના અવાજો</big>''' | '''<big>રાતના અવાજો</big>''' | ||
નીંદરનાં બારણાં ખોલવાનો કારણે | નીંદરનાં બારણાં ખોલવાનો કારણે | ||
| Line 646: | Line 576: | ||
દિનભર સૂતેલ દિલ આળસ મરોડી | દિનભર સૂતેલ દિલ આળસ મરોડી | ||
{{Space}} પોપચાંને તંબૂને થાતું ખડું. | {{Space}} પોપચાંને તંબૂને થાતું ખડું. | ||
20-10-’55 | 20-10-’55</Poem> | ||
<Poem> | |||
'''<big>શેતૂર અને પોપટ</big>''' | '''<big>શેતૂર અને પોપટ</big>''' | ||
પોપટ પઢાવી મને ભરતમુનિની વાત, | પોપટ પઢાવી મને ભરતમુનિની વાત, | ||
ટહુકા મેલી પરખાવી કરુણરસની નાત. | ટહુકા મેલી પરખાવી કરુણરસની નાત. | ||
ઘરઆંગણામાં ઊભું સામે શેતૂર કેરું ઝાડ; | ઘરઆંગણામાં ઊભું સામે શેતૂર કેરું ઝાડ; | ||
| Line 666: | Line 592: | ||
પરોઢ, સાંજે શોર મચાવે, તોડે ફળ ને પાન | પરોઢ, સાંજે શોર મચાવે, તોડે ફળ ને પાન | ||
તોય મને તો લાગે એમાં જીવનલ્હાણું ગાન. | તોય મને તો લાગે એમાં જીવનલ્હાણું ગાન. | ||
કાનખજૂર શા ફળ ખૂટ્યાં ત્યાં મોંઘેરા મ્હેમાન | કાનખજૂર શા ફળ ખૂટ્યાં ત્યાં મોંઘેરા મ્હેમાન | ||
| Line 678: | Line 603: | ||
પોપટે પઢાવી મને ભરતમુનિની વાત, | પોપટે પઢાવી મને ભરતમુનિની વાત, | ||
ટહુકા મેલી પરખાવી કરુણરસની નાત. | ટહુકા મેલી પરખાવી કરુણરસની નાત. | ||
4-5-’53 | 4-5-’53</Poem> | ||
<Poem> | |||
<big>'''આજ મારો અપરાધ છે, રાજા!'''</big> | <big>'''આજ મારો અપરાધ છે, રાજા!'''</big> | ||
આજ મારો અપરાધ છે, રાજા! તું નહિ આવે ઘેર; | આજ મારો અપરાધ છે, રાજા! તું નહિ આવે ઘેર; | ||
| Line 692: | Line 614: | ||
આવશે ના! નહિ આવશે! એની ઉરમાં જાણ અમાપ; | આવશે ના! નહિ આવશે! એની ઉરમાં જાણ અમાપ; | ||
કેમ કરી તોય રોકવા મારે કૂદતા દાહ-વિલાપ? | કેમ કરી તોય રોકવા મારે કૂદતા દાહ-વિલાપ? | ||
રાત હતી, હતાં વાદળ-વારિ, વીજળીનો ચમકાર; | રાત હતી, હતાં વાદળ-વારિ, વીજળીનો ચમકાર; | ||
| Line 698: | Line 619: | ||
આગલે દિવસે પ્રેમી પથિકને સેવતાં ક્લાંત શરીર; | આગલે દિવસે પ્રેમી પથિકને સેવતાં ક્લાંત શરીર; | ||
પાઠવતાં એને અર્ધ નિશા તક ખેરવ્યાં અશ્રુનીર. | પાઠવતાં એને અર્ધ નિશા તક ખેરવ્યાં અશ્રુનીર. | ||
રથ તારો મુજ બારણે આવ્યો જાણું ન ક્યારે? કેમ? | રથ તારો મુજ બારણે આવ્યો જાણું ન ક્યારે? કેમ? | ||
| Line 710: | Line 630: | ||
ક્યારે ઊઠ્યો તું? રથમાં બેઠો? મારતે ઘોડે દૂર? | ક્યારે ઊઠ્યો તું? રથમાં બેઠો? મારતે ઘોડે દૂર? | ||
જાણું નહિ! પણ જાગતાં અંગમાં મ્હેકતું તારું કપૂર! | જાણું નહિ! પણ જાગતાં અંગમાં મ્હેકતું તારું કપૂર! | ||
આજ મારો અપરાધ છે, રાજા! તું નહિ આવે ઘેર; | આજ મારો અપરાધ છે, રાજા! તું નહિ આવે ઘેર; | ||
| Line 718: | Line 637: | ||
જાગતો ના હામ હોય હૈયામાં! જોઉં તો તારું જોર! | જાગતો ના હામ હોય હૈયામાં! જોઉં તો તારું જોર! | ||
ચેતજે રાજા! મનમાળામાં પેસતાં કોઈ ચકોર! | ચેતજે રાજા! મનમાળામાં પેસતાં કોઈ ચકોર! | ||
27-3-’33 | 27-3-’33</Poem> | ||
<Poem> | |||
<big>'''ઝંઝારતે'''</big> | <big>'''ઝંઝારતે'''</big> | ||
જાગશો ના, પ્રાણ! ઊઠશો ના, પ્રાણનાથ! | જાગશો ના, પ્રાણ! ઊઠશો ના, પ્રાણનાથ! | ||
| Line 730: | Line 646: | ||
આજ નથી આભ હાથમાં એના તૂટતા ચાર મિનાર, | આજ નથી આભ હાથમાં એના તૂટતા ચાર મિનાર, | ||
ધણણ ધણણ મેઘ ધ્રબૂકે: વીજળીના ચમકાર. | ધણણ ધણણ મેઘ ધ્રબૂકે: વીજળીના ચમકાર. | ||
ઊઠશો ના, પ્રાણ! આણ કુમારની આજ, | ઊઠશો ના, પ્રાણ! આણ કુમારની આજ, | ||
| Line 738: | Line 653: | ||
કોઈ નથી ઉડુ આભ, સુકાયાં સુરગંગાનાં નીર; | કોઈ નથી ઉડુ આભ, સુકાયાં સુરગંગાનાં નીર; | ||
વીજની નાગણ ડંખતી આજે વ્યોમધરાનાં હીર. | વીજની નાગણ ડંખતી આજે વ્યોમધરાનાં હીર. | ||
આણ છે દેવની, ઊઠશો ના ભરથાર: | આણ છે દેવની, ઊઠશો ના ભરથાર: | ||
| Line 746: | Line 660: | ||
તાણતાં સાગરમુખ ભણી જેના પેટનો ના’વે પાર: | તાણતાં સાગરમુખ ભણી જેના પેટનો ના’વે પાર: | ||
વાયુવંટોળમાં દ્વિજગણોના સાંભળો શા ચિત્કાર! | વાયુવંટોળમાં દ્વિજગણોના સાંભળો શા ચિત્કાર! | ||
ખોલશો ના દ્વાર, દેવ! ન ખોલશો આજ: | ખોલશો ના દ્વાર, દેવ! ન ખોલશો આજ: | ||
| Line 754: | Line 667: | ||
ગોરંભને નથી જંપ, કરંત પ્રકંપ ધરા: | ગોરંભને નથી જંપ, કરંત પ્રકંપ ધરા: | ||
વ્યોમની છૂટતા બર્ફ ખરંત કરા! | વ્યોમની છૂટતા બર્ફ ખરંત કરા! | ||
છોડશો ના, નાથ! આંગણું, મારા ગર્ભની આપું આણ: | છોડશો ના, નાથ! આંગણું, મારા ગર્ભની આપું આણ: | ||
| Line 762: | Line 674: | ||
દીપપ્રકાશમાં નીરખ્યું એણે નારનું આખું અંગ: | દીપપ્રકાશમાં નીરખ્યું એણે નારનું આખું અંગ: | ||
છીછરી ચૂંદડી ઢાંકતી’તી એનો બીજ સમો કટિભંગ: | છીછરી ચૂંદડી ઢાંકતી’તી એનો બીજ સમો કટિભંગ: | ||
જેમ પ્રદીપશિખા ધ્રૂજતી ત્યમ પાંપણના પલકાર: | જેમ પ્રદીપશિખા ધ્રૂજતી ત્યમ પાંપણના પલકાર: | ||
| Line 770: | Line 681: | ||
ધડ કરી દ્વાર વાસતો નાઠો પાછળ નેન કરી, | ધડ કરી દ્વાર વાસતો નાઠો પાછળ નેન કરી, | ||
દૂર જતાંજતાં માર્ગમાં સ્હેજ ફરી: | દૂર જતાંજતાં માર્ગમાં સ્હેજ ફરી: | ||
ઊછળે સાગર, વીંઝતા વાંસડા હાથ, | ઊછળે સાગર, વીંઝતા વાંસડા હાથ, | ||
| Line 778: | Line 688: | ||
સૃષ્ટિના તાંડવે એય ભળ્યો નવ સાંભર્યાં નેહના નીડ: | સૃષ્ટિના તાંડવે એય ભળ્યો નવ સાંભર્યાં નેહના નીડ: | ||
દીપક દ્વારનો ક્યાંય છુપાયો: વચમાં વનની ભીડ. | દીપક દ્વારનો ક્યાંય છુપાયો: વચમાં વનની ભીડ. | ||
27-3-’33 | 27-3-’33</Poem> | ||
<Poem> | |||
'''<big>ઝંઝાવાત</big>''' | '''<big>ઝંઝાવાત</big>''' | ||
ભાંગો ભોગળ! ભાંગો ભોગળ! | ભાંગો ભોગળ! ભાંગો ભોગળ! | ||
| Line 838: | Line 745: | ||
સૃષ્ટિના તાંડવ મહીં તમ તાલ પૂરો! | સૃષ્ટિના તાંડવ મહીં તમ તાલ પૂરો! | ||
{{Space}}{{Space}} સાદ દે મ્હેરામણા! | {{Space}}{{Space}} સાદ દે મ્હેરામણા! | ||
15-2-’32 | 15-2-’32</Poem> | ||
<Poem> | |||
<big>'''પૂજારી'''</big> | <big>'''પૂજારી'''</big> | ||
ઘંટના નાદે કાન ફૂટે માર, | ઘંટના નાદે કાન ફૂટે માર, | ||
| Line 888: | Line 792: | ||
{{Space}}{{Space}} પૂજારી, સાચો આ! | {{Space}}{{Space}} પૂજારી, સાચો આ! | ||
{{Space}}{{Space}} પૂજારી, પાછો જા! | {{Space}}{{Space}} પૂજારી, પાછો જા! | ||
6-8-’29 | 6-8-’29</Poem> | ||
<Poem> | |||
<big>'''દેવ'''</big> | <big>'''દેવ'''</big> | ||
કંકુ ઘોળી કંકાવટીઓ બે, | કંકુ ઘોળી કંકાવટીઓ બે, | ||
| Line 944: | Line 845: | ||
{{Space}}{{Space}} ભિખારી મેં ગીતડાં ગાયાં! | {{Space}}{{Space}} ભિખારી મેં ગીતડાં ગાયાં! | ||
{{Space}}{{Space}} પછાડી દ્વાર વસાયાં! | {{Space}}{{Space}} પછાડી દ્વાર વસાયાં! | ||
16-9-’30 | 16-9-’30 </Poem> | ||
<Poem> | |||
'''<big>મંદિર</big>''' | '''<big>મંદિર</big>''' | ||
દેવદુવારાની ગાવડી રેણુ | દેવદુવારાની ગાવડી રેણુ | ||
| Line 1,035: | Line 933: | ||
{{Space}} માયે ન તાંડવ નાચ: | {{Space}} માયે ન તાંડવ નાચ: | ||
{{Space}}{{Space}} તોયે તારું ઝૂંપડું મોટું! | {{Space}}{{Space}} તોયે તારું ઝૂંપડું મોટું! | ||
{{Space}}{{Space}} ત્યજાયાંને ઉર આળોટું! | {{Space}}{{Space}} ત્યજાયાંને ઉર આળોટું!</Poem> | ||
<Poem> | |||
<big>'''પાપી'''</big> | <big>'''પાપી'''</big> | ||
કોટિ કોટિ નિહારિકા ઘૂમે, | |||
કોટિ કોટિ નિહારિકા ઘૂમે, | |||
{{Space}} કોટિ પ્રકાશના ગોળ: | {{Space}} કોટિ પ્રકાશના ગોળ: | ||
{{Space}} કોટિ પ્રકાશના ગોળ; | {{Space}} કોટિ પ્રકાશના ગોળ; | ||
| Line 1,190: | Line 1,084: | ||
{{Space}} થામજો ભાઈ લગીર, | {{Space}} થામજો ભાઈ લગીર, | ||
{{Space}}{{Space}} કદી કો બાળને જાચો! | {{Space}}{{Space}} કદી કો બાળને જાચો! | ||
{{Space}}{{Space}} બતાવશે થાનક સાચો. | {{Space}}{{Space}} બતાવશે થાનક સાચો. </Poem> | ||
<Poem> | |||
<big>'''સ્વરાજરક્ષક'''</big> | <big>'''સ્વરાજરક્ષક'''</big> | ||
ધીમે સરી શાશ્વત બ્રહ્મચારિણી | |||
ઉષા પ્રસારે ભગવી પ્રભાને; | |||
કર્મણ્યતા પાય વસુંધરાને | |||
સુધા સ્મિતે, ચેતન-દંડ-ધારિણી. | |||
વાંછી સુખો લોક, સમાજ, સર્વનાં, | |||
પળ્યા પ્રવાસે નિજ કર્મદંડી, | |||
સમર્થ સ્વામી ગ્રહી ધર્મઝંડી: | |||
સ્વરાષ્ટ્રના—પ્રેરક—મુક્તિપર્વના. | |||
ઇચ્છ્યું મળે સ્વામી શિવાજીરાજને, | |||
શિષ્યો થયા ચાર સમર્થ સાથ; | |||
ધખે નભે ધોમ પ્રકાશનાથ, | |||
સહે ગણી ધર્મ સ્વરાષ્ટ્ર — કાજને. | |||
મધ્યાહ્નના અગ્નિ અસહ્ય વર્ષતા, | |||
સ્વામી સૂતા શીતળ વૃક્ષછાંયે: | |||
લળી લળી વૃક્ષ સુવાયુ વાયે: | |||
જ્વાલા ઝરે: સ્વામી અગમ્ય હર્ષતા. | |||
શિષ્યો ફરે ખેતર આસપાસ, | |||
હસી રહ્યો શેલડી-વાઢ ભાળી; | |||
પેઠા નથી કો ક્યહીંયે નિહાળી, | |||
ચૂસી ચૂસી સાંઠ કરે ખલાસ. | |||
ટીપે ટીપે ખેડૂત સ્વપ્રસેવે, | |||
એ શેલડીમાં રસ મિષ્ટ પૂરે. | |||
દેખી લીધું સર્વ ઘડીક શૂરે, | |||
હાથે ધરી લાકડી અન્નદેવે— | |||
ઊભા રહો બે ઘડી, ઓ હરામી! | |||
આ શેલડીનો જરી સ્વાદ ચાખો. | |||
દેખી ધ્રૂજે ક્રોધિત લાલ આંખો, | |||
દોડી પૂગ્યા જ્યાંહીં સૂતેલ સ્વામી. | |||
સ્વામી હસે છે મધુરું સુહાસ, | |||
ખેડુ ગ્રહી લાકડી આવી ઊભો. | |||
ચોરો બધા આ, સરદાર તું તો! | |||
સોટા સબોડે થઈ એક શ્વાસ. | |||
સ્વામી હસે, લાલી ચડે સુગાલમાં, | |||
સોટા સહી થાય ગુલાલ વાંસે; | |||
શિષ્યો ધસ્યા ખેડૂત આસપાસે, | |||
સ્વામી વદે: ખેડૂત હાથ ઝાલ મા. </Poem> | |||
સ્વહસ્તે સ્વામીને રાજા શિવ સ્નાન કરાવતો; | સ્વહસ્તે સ્વામીને રાજા શિવ સ્નાન કરાવતો; | ||
નિહાળી લાલ વાંસાને ક્રોધથી રાય કાંપતો. | નિહાળી લાલ વાંસાને ક્રોધથી રાય કાંપતો. | ||
<Poem> | |||
કહો કહો, કારણ શું, સમર્થ? | |||
કશું નથી, વત્સ! સમર્થ ભાખતા. | |||
પૂછી પૂછી રાય શિવાજી થાકતા; | |||
કર્યા પ્રયત્નો સહુ જાય વ્યર્થ.</Poem> | |||
શિષ્ય એકે કરી વાત, રાયનો ક્રોધ માય ના! | શિષ્ય એકે કરી વાત, રાયનો ક્રોધ માય ના! | ||
સેવકો, બાંધીને લાવો, જરીયે ઢીલ થાય ના! | સેવકો, બાંધીને લાવો, જરીયે ઢીલ થાય ના! | ||
<Poem> | |||
ઊભો ધ્રૂજે ખેડૂત રાય સામે, | |||
કાંપી રહ્યા ક્રોધથી ઓષ્ઠ રાયના; | |||
શિવે મૂક્યું મસ્તક સ્વામીપાયમાં: | |||
શિક્ષા કરું શું હું સમર્થ આને? | |||
હસી રહ્યા સ્વામી સુમંદ હાસ, | |||
શિવાજી! એનું કર દાણ માફ | |||
રાજા બની સ્તબ્ધ હુવા અવાક! | |||
ખેડુ પડ્યો પાય સમર્થ પાસ. | |||
બેટા, અમે સર્વ હરામ-ભક્ષક! | |||
ડર્યો નહિ શિષ્ય સમીપ ચાર, | |||
વડો ગણી ચોર કર્યા પ્રહાર, | |||
સન્માન એવા તું સ્વરાજ્ય—રક્ષક! | |||
8-12-’29 </Poem> | |||
<Poem> | |||
'''<big>પ્રણયપુત્રમાતા</big>''' | '''<big>પ્રણયપુત્રમાતા</big>''' | ||
... (અંજનીગીત) | ... (અંજનીગીત) | ||
| Line 1,295: | Line 1,175: | ||
{{Space}}{{Space}} અંજનીગીત ઊભરાતું જાતું; | {{Space}}{{Space}} અંજનીગીત ઊભરાતું જાતું; | ||
{{Space}}{{Space}} ત્રિલોક છંદ થકી ઊભરાતું! | {{Space}}{{Space}} ત્રિલોક છંદ થકી ઊભરાતું! | ||
જોરૂ નહિ પણ જાયા બનવું, | જોરૂ નહિ પણ જાયા બનવું, | ||
| Line 1,321: | Line 1,200: | ||
{{Space}} અંજની એકલતા ગાવે! | {{Space}} અંજની એકલતા ગાવે! | ||
{{Space}}{{Space}} ઊગમ એનું તો તોફાન! | {{Space}}{{Space}} ઊગમ એનું તો તોફાન! | ||
{{Space}}{{Space}} મુખર મુખ એકલતા ગાન! | {{Space}}{{Space}} મુખર મુખ એકલતા ગાન!</Poem> | ||
<poem> | |||
'''<big>વાયુગીત</big>''' | '''<big>વાયુગીત</big>''' | ||
સર્વ દેશનો વાસી તોયે | સર્વ દેશનો વાસી તોયે | ||
| Line 1,393: | Line 1,270: | ||
{{Space}}{{Space}} પ્રણય-પુત્ર-માતા ધન્યાય! | {{Space}}{{Space}} પ્રણય-પુત્ર-માતા ધન્યાય! | ||
3-3-’34</Poem> | 3-3-’34</Poem> | ||
<Poem> | |||
'''<big>રોહિણી</big>''' | '''<big>રોહિણી</big>''' | ||
ધીમેધીમે રવિકર સર્યા વારિધિ આસપાસ, | ધીમેધીમે રવિકર સર્યા વારિધિ આસપાસ, | ||
| Line 1,505: | Line 1,380: | ||
1-7-’30</Poem> | 1-7-’30</Poem> | ||
<Poem> | <Poem> | ||
'''<big>અવલોકિતેશ્વર</big>''' | '''<big>અવલોકિતેશ્વર</big>''' | ||
ઉચ્છ્વાસતો કાનન—મર્મર—ધ્વનિ, | ઉચ્છ્વાસતો કાનન—મર્મર—ધ્વનિ, | ||
| Line 1,893: | Line 1,766: | ||
'''<big>કૂકડાનું ગીત</big>''' | '''<big>કૂકડાનું ગીત</big>''' | ||
અમે તો સૂરજના છડીદાર, | અમે તો સૂરજના છડીદાર, | ||
| Line 1,927: | Line 1,799: | ||
{{Space}} અમે તો પ્રભાતના પોકાર!</Poem> | {{Space}} અમે તો પ્રભાતના પોકાર!</Poem> | ||
<Poem> | <Poem> | ||
'''પંખીગણની પ્રાતરુપાસના</big>''' | '''<big>પંખીગણની પ્રાતરુપાસના</big>''' | ||
અખિલ બ્રહ્માંડના પ્રથમ સર્જનદિને | અખિલ બ્રહ્માંડના પ્રથમ સર્જનદિને | ||
| Line 2,022: | Line 1,894: | ||
{{Space}}{{Space}} વ્યોમ તણેયે પેલે પાર! | {{Space}}{{Space}} વ્યોમ તણેયે પેલે પાર! | ||
{{Space}}{{Space}} જ્યોત ઝબૂકે જગ-આધાર</Poem> | {{Space}}{{Space}} જ્યોત ઝબૂકે જગ-આધાર</Poem> | ||
<Poem> | |||
'''<big>ઝાકળનું ગીત</big>''' | |||
વાદળના મ્હેલમાં બાર બાર બાળકી, | |||
{{Space}} તેરમી હું બાળકી રોતી જી રે! | |||
આંસુમાં જનમી ને આંસુમાં જીવતી, | |||
{{Space}} વન વન વેરતી મોતી જી રે! | |||
કુમુદિની કાનમાં મૂકું લવંગિડાં, | |||
{{Space}} હીરલા ગૂંથું હું ગોતી જી રે!</poem> | |||
<Poem> | |||
'''<big>સમીરનું ગીત</big>''' | |||
દરિયાના બેટમાં બેઠી નીંદરડી, | |||
{{Space}} અવનિને અંચળા ઓઢાડે જી રે! | |||
મંદમંદ, મંદમંદ, ગાતી હાલરડાં, | |||
{{Space}} પ્રાણી ત્રિલોકનાં પોઢાડે જી રે! | |||
ઊંઘમાં મીઠી પોઢ્યાં પંખીડલાં, | |||
{{Space}} પારણે-વડલાની ડાળે જી રે! | |||
અણદીઠ હરીલાની દોરી અમે તો, | |||
{{Space}} તાણી નીંદરડી ઝૂલાવે જી રે! | |||
ગાજે ગભીર ગાન મીઠો મ્હેરામણ, | |||
{{Space}} એ તો નીંદરની સિતારી જી રે! | |||
આંગળી ફરફર વાયુ નીંદરની, | |||
{{Space}} સ્પર્શે ત્યાં ઊઠતી ધ્રુજારી જી રે!</poem> | |||
<poem> | |||
'''<big>વૃષભનું ગીત</big>''' | |||
અમે વગડાને વાટ વસનારા રે, | |||
{{Space}} અમે વગડાને વાટ વસનારા; | |||
અમે ફૂલડાંની સાથ હસનારા રે, | |||
{{Space}} અમે ફૂલડાંની સાથ હસનારા... અમે0 | |||
ઊંચ-નીચ-ભાવના ભેદ ભરેલા, | |||
{{Space}} છાંડ્યા સમાજ-વસવાટા; | |||
અમે હૈયાનાં હેત કસનારા રે, | |||
{{Space}} અમે વગડાને વાટ વસનારા... અમે0 | |||
ટેકરે, તળાવડે, વ્યોમ હરિહૈયે, | |||
{{Space}} સમદરમાં સાથ ધસનારા; | |||
અમે એકતામાં શ્વસનારા રે | |||
{{Space}} અમે વગડાને વાટ વસનારા... અમે0 | |||
આંબાની ડાળ પર બોલે કોયલડી, | |||
{{Space}} ઉરમાં બજે એકતારા; | |||
તમે હીન કહી કોણ હસનારા રે, | |||
{{Space}} અમે વગડાને વાટ વસનારા... અમે0</Poem> | |||
<Poem> | |||
'''<big>દીવડીની આરતી</big>''' | |||
દસ કોઠે દસ દીવડા કીધા, | |||
{{Space}} અંતર-થાળમાં આરતી. | |||
પરસેવાના ધૂપ ધરી દીધા, | |||
{{Space}} આંતર ઘંટ પુકારતી. | |||
જગના લોકના મેલ હરી-હરી, | |||
{{Space}} ફૂલ મૂક્યાં તુજ પાયમાં; | |||
પાપ તણાં નૈવેદ્ય દીધાં ધરી, | |||
{{Space}} અવર કાંઈ ધરાય ના. | |||
હાડ સૂકાં અમ ચામ ગંધાતાં, | |||
{{Space}} પગલાં એમાં પાડજે! | |||
છોડવાના નથી કોઈ કાળે તને, | |||
{{Space}} છાંડવાં હોય તો છાંડજે!</poem> | |||
<Poem> | |||
'''<big>કેતકીનું ગીત</big>''' | |||
{{Space}} આવરે આવ; | |||
{{Space}} દખિણના વાયરા! | |||
{{Space}} ઉત્તરી ઝુલાવ, | |||
{{Space}} દખિણના વાયરા! | |||
વર્ષાએ વાત કરી નમી નમી કાનમાં, | |||
રજનિએ આંખ મીંચી કાળા વિતાનમાં; | |||
ડોલે હૈયાનું નાવ: | |||
મારે અંગ અંગ કેસરના પુંજ લળે સાનમાં. | |||
{{Space}} એનાં પીળાં સજાવ, | |||
{{Space}} દખિણના વાયરા! | |||
{{Space}} ઉત્તરી ઝુલાવ, | |||
{{Space}} દખિણના વાયરા: | |||
વન વન વાયરા વાત સંભળાવ: | |||
{{Space}} કેતકીની ફાટ ફાટ કાય: | |||
{{Space}} એનું અંતર ઊભરાય! | |||
કોઈ આવો, એ આજ અણમૂલ વેચાય! | |||
કાંઈ કહેશો ત્યાં કેશરના પુંજ વેરાય! | |||
{{Space}} જેને જોવે તે જાવ! | |||
{{Space}} દખિણ ના વાયરા! | |||
{{Space}} ઉત્તરી ઝુલાવ | |||
{{Space}} દખિણના વાયરા! | |||
{{Space}} મને કોઈ લઈ જાવ, | |||
{{Space}} દખિણના વાયરા! | |||
એકલ પરમાણુ વહી ધરતી તળાવ, | |||
‘કોઈ એકલ?’ ઓ વાયરા! પૂછજે સવાલ: | |||
એકલતા હોય ત્યાં કેશર વર્ષાવ; | |||
{{Space}} મને સઘળે ફેલાવ, | |||
{{Space}} દખિણના વાયરા! | |||
{{Space}} ઉત્તરી ઝુલાવ, | |||
{{Space}} દખિણના વાયરા!</poem> | |||
<Poem> | |||
'''<big>ગુંજનનું ગીત</big>''' | |||
ઊભો હતો ઊંચી કરાડ, | |||
{{Space}} અદમ્ય સાદ ઉરથી સર્યો રે! | |||
વીંધ્યા પથ્થર ને વીંધ્યા પહાડ, | |||
{{Space}} અજાણ ખૂણે પડઘો પડ્યો રે! | |||
તે રાત થકી શોધું એ સ્થાન, | |||
{{Space}} જ્યાં અંતર હોંકાર સાંપડ્યો રે! | |||
વાયુ વાત સુણ્યા મેં ગાન, | |||
{{Space}} ટેકરાની ટોચે ચડ્યો રે! | |||
ઊંચેરી આભની કમાન, | |||
{{Space}} ખાલીખમ, મુંગું રડ્યો રે! | |||
વનવન માંડ્યા મેં કાન, | |||
{{Space}} સાદ નવ પાછો જડ્યો રે!</Poem> | |||
<Poem> | |||
'''<big>પદ્મિનીનું ગીત</big>''' | |||
વગડાને વાટ કો’ લજામણીનો લૂમખો: | |||
લીલુડી પાંદડીમાં જાંબલી ફલે ગૂંથ્યો: | |||
{{Space}} અડશો મને ન કો અધીર! | |||
{{Space}} મારો સાળુ ચોળાય! | |||
{{Space}} પ્રેમરાગ સ્પર્શથી અંગ અકળાય! | |||
ફૂલડાં સંગાથ એક શેવતીનો ઝૂમખો: | |||
નીલમના ઝુંડમાં પારસ-ફૂલે લચ્યો: | |||
{{Space}} પડછાયો કોઈ કુટિલ! | |||
{{Space}} મારું અંગ અભડાય! | |||
{{Space}} ભોગભૂખી આંખડીથી પાંખડી કપાય! | |||
એકલ ઉરો તણા અબોલ શબ્દ ઊપડ્યા; | |||
દરિયાના બેટમાં પડઘા થઈ પડ્યા; | |||
{{Space}} દીવાદાંડીનું થયું શરીર! | |||
{{Space}} એના ‘આવ!’ સંભળાય! | |||
{{Space}} ભેખડની બાથ એ તો ! પાસ ના જવાય! | |||
આભલાના બુરજમાં રૂપવેલ વીજળી: | |||
તેજ તણી કાયમાં પ્રતાપની શિખા ભળી: | |||
{{Space}} જોબનનાં તેજભર્યાં ચીર! | |||
{{Space}} રૂપ એનાં દૂરથી પિવાય! | |||
{{Space}} અડીએ તો અડનારું ખાખ થઈ જાય! | |||
પદ્મિની પુષ્પમાં વસંત એક જોગણી: | |||
અનંગ સમી આંખમાં પવિત્રતા ધખે ધૂણી: | |||
{{Space}} અડશો ના! રોમરોમ તીર! | |||
{{Space}} એની આશિષ લેવાય! | |||
{{Space}} સંહિણનાં દૂધ સંહિથી જ જીરવાય!</poem> | |||
<Poem> | |||
'''<big>તીરથનાં ત્રણ ગીતો</big>''' | |||
(શ્રીધરાણીના નાટક મોરનાં ઈંડાંનું પાત્ર તીરથ ) | |||
1 | |||
હાથ હતા વણકેળવ્યા મારા, | |||
{{Space}} કંઠમાં ખૂબ કચાશ; | |||
{{Space}} કંઠમાં ખૂબ કચાશ; | |||
જાણું નહિ આજ એકતારામાં, | |||
{{Space}} કોણ ઉપાડતું શ્વાસ? | |||
{{Space}}{{Space}} બાંધ્યા કોઈ કોયલે માળા! | |||
{{Space}}{{Space}} ગળામાં આજ રૂપાળા! | |||
જૂનો થયો જરી એકતારો ને | |||
{{Space}} વાંસમાં ઊપડી ફાટ; | |||
{{Space}} વાંસમાં ઊપડી ફાટ: | |||
ખોખરી ખૂંટીએ ગૂંચળાં લેતા | |||
{{Space}} તારને ગાળતો કાટ: | |||
{{Space}}{{Space}} કોઈ તોય તુંબુ છુપાણું! | |||
{{Space}}{{Space}} વાડતું ગેબનું ગાણું! | |||
2 | |||
પાંખો કાપવી’તી તો...રે... | |||
મોરલાને જનમ કેમ અપ્યો? | |||
{{Space}} હે! પડઘો ન પડવો’તો...રે... | |||
{{Space}} અંતરે સાદ કાં આલાપ્યો? | |||
{{Space}}{{Space}} — જનમ કેમ આપ્યો! | |||
સામી મોલાતમાં દીવડો ફરુકે, | |||
ફરુકે મારા અંતરની જ્યોતિ! | |||
હે! આડી ચણી આ કાચની દીવાલ તો, | |||
લોહની દીવાલ કાં ન રોપી? | |||
{{Space}}{{Space}} — સાદ કાં આલાપ્યો? | |||
{{Space}} પાંખો કાપવી’તી તો...રે... | |||
{{Space}} મોરલાને જનમ કેમ આપ્યો? | |||
3 | |||
નીચે નિરંજરા નર્તકી રે, | |||
{{Space}} ને ઊંચે ઝળૂંબે આભ: | |||
{{Space}} વાદળાંએ હૈયાં ખોલ્યાં! | |||
નદીઓનાં નીરમાં હેલી ચડી રે, | |||
ગજ્યા વનગહ્વરના ગાભ: | |||
{{Space}} ધણણણ ડુંગર ડોલ્યા! | |||
ભાઈ રે મેહુલા, જરી રોતો રે’જે રે, | |||
{{Space}} નદીમાતા, ઓસરજો પૂર: | |||
{{Space}} સામે કાંઠે કૂકડા બોલ્યા! | |||
આ કાંઠે હું, સામે સાહ્યબો રે, | |||
{{Space}} મધગાળે નદી કેરાં પૂર: | |||
{{Space}} પ્રેમપથ મરતક મોલ્યાં!</poem> | |||
<Poem> | |||
'''<big>આરતીનું ગીત</big>''' | |||
(શ્રીધરાણીના નાટક મોરનાં ઈંડાંનું પાત્ર આરતી ) | |||
{{Space}} એક કોળી અવ્યો, | |||
{{Space}}{{Space}} મારા દાદાની ડેલીએ, | |||
ઈંડાંના ટોપલા લાવ્યો જી રે, | |||
કોળી આવ્યો! | |||
ઘોડી કુદાવતો વીર મારો આવ્યો, | |||
હળવેકથી એક હાથ લંબાવ્યો: | |||
{{Space}} એને નીલમડો રંગ મન ભાવ્યો જી રે, | |||
{{Space}}{{Space}}{{Space}} કોળી આવ્યો! | |||
મોટી મે’લાતથી કાકાજી ઊતર્યા | |||
ધારીધારી અનેક ઇંડાં મને ધર્યા; | |||
{{Space}} એનો પચરંગમાં મન ધાયોજી રે, | |||
{{Space}}{{Space}}{{Space}} કોળી આવ્યો! | |||
મુને ઘેલીને તે હોય શાં પારખાં? | |||
સઘળાં ઈંડાં એક સરખાં મને હતાં! | |||
{{Space}} ધોળામાં દિલ લોભાયો જી રે, | |||
{{Space}}{{Space}}{{Space}} કોળી આવ્યો! | |||
ભાઈને પોપટ, ટીટોડી કાકાને સાંપડી | |||
ભોળીને મા’દેવની આરતી નકી ફળી; | |||
{{Space}} રંગરાજ શો રઘવાયો જી રે, | |||
{{Space}}{{Space}}{{Space}} કોળી આવ્યો! | |||
મોરલો મળ્યો તોય રહી હું અભાગણી, | |||
આવી પૂગી એક અદકેરી માગણી; | |||
{{Space}} હાકલની કેડીએ ધાયો જી રે, | |||
{{Space}}{{Space}}{{Space}} કોળી આવ્યો! | |||
સાત સમદર ને હિમાળા જજે ચડી! | |||
ઊડજે, મોર! મારી રખ્ખાની રાખડી! | |||
{{Space}} મોરપીંછ એક ના ફગાયો જી રે! | |||
{{Space}}{{Space}}{{Space}} કોળી આવ્યો! | |||
{{Space}} એક કોળી આવ્યો, | |||
{{Space}}{{Space}} મારા દાદાની ડેલીએ; | |||
{{Space}} ઈંડાંના ટોપલા લાવ્યો જી રે, | |||
{{Space}}{{Space}}{{Space}} કોળી આવ્યો!</poem> | |||
<Poem> | |||
'''<big>ઝંડાનું ગીત</big>''' | |||
ત્રીશ કોટી શિશ પ્રણમે તને | |||
{{Space}} ભારતની ઓ ધર્મ-ધજા! | |||
નવલખ તારા આશિષ ઝમે | |||
{{Space}} ભારતની ઓ કર્મ-ધજા! | |||
વ્યોમ તણી ફરકંત પતાકા, | |||
{{Space}} હિમડુંગરનો દંડ; | |||
સંસ્કૃતિના જગ-ચોક મહીં | |||
{{Space}} ધ્વજ ફરકંતો પડછંદ. | |||
જે ઝંડાને ગાંધીજીએ | |||
{{Space}} સ્ફટિક હૃદયથી ધવલ કીધો, | |||
જે ઝંડાને ભગત, જતીને | |||
{{Space}} રુધિર-રંગ રંગી દીધો! | |||
લીલા શાંતિ તણા નેજા! | |||
ભારતની ઓ ધર્મ-ધજા!</poem> | |||
<Poem> | |||
'''<big>ભરથરીનું ગીત</big>''' | |||
આવળ બાવળ બોરડી ને, | |||
{{Space}} ઊભાં આડાં શરુનાં ઝાડ: | |||
ઊંડી ખીણો ઊંડી કંદરા ને | |||
{{Space}} ઊંચા ઊભા ને પથ્થર-પ્હાડ . | |||
{{Space}}{{Space}} કેડી વિનાનાં જંગલ તારાં! | |||
{{Space}}{{Space}} સાગરને વળી હોય ઓવારા? | |||
બંધ કરી દે બોલવું, રાણી, | |||
{{Space}} દેજે મને ના સાદ! | |||
આવ્યા વિના મન માનતું ના, ને | |||
{{Space}} ભોમિયો ના એકાદ! | |||
{{Space}}{{Space}} કેડી વિનાનાં જંગલ તારાં! | |||
{{Space}}{{Space}} સાગરને વળી હોય ઓવારા? | |||
ડગલેપગલે ઠેશ પડે ને, | |||
{{Space}} આંખ ફરુકે આજ! | |||
અપશુકનમાં દોડતો આવું, | |||
{{Space}} પાણીને હોય ન પાજ! | |||
{{Space}}{{Space}} કેડી વિનાનાં જંગલ તારાં! | |||
{{Space}}{{Space}} સાગરને વળી હોય ઓવારા? | |||
પાઠવ્યાં પાછાં કોણ ફરે? | |||
{{Space}} નીત નીતર્યાં ભેગાં ન થાય | |||
ડુંગરેડુંગરે દેવળ ઊભાં, | |||
{{Space}} ત્યાં પાછળ કેમ ફેરાય? | |||
{{Space}}{{Space}} પીળા પલાશનું ફૂલડું લાધ્યું, | |||
{{Space}}{{Space}} જોબનપુરમાં જોબન વાધ્યું!</Poem> | |||
<Poem> | |||
'''<big>ચાડિયાનું ગીત</big>''' | |||
ઊડો કાબર, ઊડો ચકલાં, | |||
{{Space}} ઊડો મેના પોપટ મોર; | |||
હું આ ખેતરનો રખવાળો, | |||
{{Space}} સઘળાં પેઠાં ક્યાંથી ચોર? | |||
થોર તણી આ વાડ ઉગાડી, | |||
{{Space}} છીંડે બાવળ-કાંટ ભરી; | |||
તોય તમે ક્યાંથી અહીં આવ્યાં? | |||
{{Space}} સંતાકૂકડી કેવી કરી? | |||
ઊડો કહું છું એટલું, હું શાણો રખવાળ; | |||
ખેડૂત આવી જો ચડે, ગોફણ ઘાવ ઉછાળ. | |||
મોતી-મૂઠશાં ડૂંડા ઝૂલે, | |||
{{Space}} લીલો નીલમડો શો મોલ; | |||
દાણો ઓછો એક ન થાશે, | |||
{{Space}} માલિકને મેં દીધો કોલ. | |||
ખેડૂત આવે, ઊડી જાઓ, | |||
{{Space}} એ જાતાં હું સાદ કરીશ; | |||
ખોટા ખોટા ડોળા ફાડી, | |||
{{Space}} છુપાઈને દાણા ધરીશ. | |||
ઊડો કાબર, ઊડો ચકલાં, | |||
{{Space}} ઊડો મેના પોપટ મોર; | |||
હું આ ખેતરનો રખવાળો, | |||
{{Space}} સઘળાં પેઠાં ક્યાંથી ચોર?</poem> | |||
<Poem> | |||
'''<big>વર્ષામંગલ</big>''' | |||
1 | |||
અંધારી રાતમાં વાદળી ટબૂકે, | |||
{{Space}} માંહી માંહી વીજળી વાંકી વળે; | |||
ટાઢા શરીરના એકલ આવાસમાં, | |||
{{Space}} ઉરની પારેવડી આજ કકળે. | |||
ફાટ ફાટ થાતાં સામાં સરોવર, | |||
{{Space}} નદીઓનાં નીરમાં ધોધવા દડે; | |||
દિલના દરિયાવની માઝા મુકાણી, | |||
{{Space}} કોળ્યાં કદંબ બે હેલે ચડે! | |||
આજ અભિસાર શો વર્ષાઅએ આદર્યો, | |||
{{Space}} વાદળે વાદળે પગ આથડે; | |||
અંગ અંગમાંથી ઊઠે અવાજ સો | |||
{{Space}} અંતરના બેટમાં પડઘા પડે. | |||
પાંદડે પાંદડે વિજોગની વાતડી, | |||
{{Space}} નેવલે નેવલે આંસુ ઢળે! | |||
ઊંચેરા ગોખમાં વેણી સમારતી, | |||
{{Space}} મનડાનું માનવી ક્યારે મળે? | |||
8-8-’32</Poem> | |||
<Poem> | |||
'''<big>2</big>''' | |||
ગહન ઘનશ્યામની મધુરરવ મોરલી | |||
{{Space}} ગગનપટ ઊભરતી પ્રણયનાદે; | |||
ઉભય અશ્વિન કરે તાલ મરદંગના | |||
{{Space}} ગગન-ગોરંભ ભરી મેઘનાદે. | |||
દિવ્ય સૂર — તાલ સૂણી ગગનની ગોપિકા, | |||
{{Space}} મૂર્છના વાદળી-વૃંદ જાગે; | |||
તાલ કરતાલ ધરી, પ્રણય નયને ભરી, | |||
{{Space}} મલપતી સરકતે નૃત્ય-પાદે... ગહન0 | |||
સહુ દિશા આવરી રાસકુંડળ રચ્યું, | |||
{{Space}} ઝડપ પદતાલથી રાસ જામે; | |||
અંગ કટિભંગ કરી, નયન નર્તન કરી, | |||
{{Space}} કાન ગોપી હૃદય ઐક્ય પામે... ગહન0 | |||
નયન નયને ઢળ્યાં, વીજ ચમકા થાય, | |||
{{Space}} મદનમદ નેન મરજાદ મેલે! | |||
હાસ્ય-મોજાં ચડ્યાં, ગાલ ગોળા થયા, | |||
{{Space}} હર્ષ-અશ્રુ ખરી પૃથ્વી રેલે... ગહન0 | |||
8-8-’21</poem> | |||
<Poem> | |||
'''<big>3</big>''' | |||
કૂદી આભથી ઊંડા આવી નાચે મેઘની ધારા | |||
ડાળેડાળ ડોલે! | |||
ડાળેડાળ ડોલે! નાચે પાંદડાં મંજરી! | |||
{{Space}} મોરલા ગાતા મેઘમલ્હારા... કૂદી0 | |||
{{Space}} નાચે દળ ફૂલડાં કેરાં! | |||
{{Space}} નાચે નવ શ્વેત પારેવાં! | |||
માળામાં જોડાલાં હૂંફે સૂતાં ભેળા! | |||
ઘરોઘર નેવલાં રુએ: નદીએ નાળે | |||
{{Space}} ઘોડલા દોડે પૂર બહારા... કૂદી0 | |||
કોટિ કોટિ ભાવના નાચે ઉરસાગરે નવ કવિના! | |||
હજારો ગીતડાં ગાજે મેઘના તાલે ભીનાં ભીનાં! | |||
{{Space}} અરે જો મેઘલો જાણે! | |||
{{Space}} કવિનું સુખ પિછાણે! | |||
અરે તો વરસ્યો એથી વરસે ઝાઝું મનડું માને! | |||
દિગન્તે ચમકે સાળુ-કોર નિશાની | |||
{{Space}} ઉર કવિને કાવ્યતારા!... કૂદી0 | |||
25-8-’31</poem> | |||
<Poem> | |||
'''<big>4</big>''' | |||
આજ વાદળીએ આખી રાત વરસ્યા કીધું! | |||
{{Space}} મેહુલાએ માંડી મીટ; | |||
ધરણીએ પ્રેમરસ-પ્યાલું પીધું!... આજ0 | |||
નદીઓનાં નીર માંહી જોબન ચડ્યાં! | |||
{{Space}} એની ફાટ ફાટ કાય; | |||
{{Space}} એની છાતી ના સમાય; | |||
ટમકીને મેઘલાએ ચુંબન મઢ્યાં!... આજ0 | |||
ઉરને એકાન્ત ગોખ એકલતા આરડે! | |||
{{Space}} કોઈ આવો વેચાઉં; | |||
{{Space}} જ્યાં દોરો ત્યાં જાઉં; | |||
{{Space}} મારાં અંગ અંગ ભૂખ્યાં; | |||
{{Space}} —ઝરો પ્રેમરસ! સૂક્યાં; | |||
લઈ જાઓ! આ એકલતા શેય ના સહાય! | |||
વર્ષા રડે, રડું હું તોય ના રડાય!... આજ0 | |||
3-7-’32</poem> | |||
<Poem> | |||
'''<big>5</big>''' | |||
સેજ પથારી સૂની પડી રે, | |||
{{Space}} હું તો ઝબકીને જાગું; | |||
નેવલાં! શીદ રડી રહ્યાં રે? | |||
{{Space}} ઊઠી ઉત્તર માગું. | |||
નીર ટબુ ટબુ સારતાં રે, | |||
{{Space}} ઝરો લોહીનાં વ્હેણે; | |||
યજ્ઞ આંસુ તણો આદર્યો રે, | |||
{{Space}} કહો બાંધવ શેણે? | |||
રાત અને રજનીપતિ રે, | |||
{{Space}} પોઢ્યાં સેજ પથારી; | |||
તારલાની ઊડી ઊછળે રે | |||
{{Space}} રૂડી ફૂલ-ફુવારી. | |||
આભના પાથર્યા ઢોલિયા રે, | |||
{{Space}} ચાર દિગ્ગજ પાયા; | |||
વાયુ ઢળે શત વીંઝણે રે, | |||
{{Space}} દધિએ ગીત ગાયાં. | |||
આવ્યાં અસુર શાં વાદળાં રે, | |||
{{Space}} શશીરાજને બાંધ્યો; | |||
તારલા સર્વ ઠરી ગયા રે, | |||
{{Space}} વાયુ યુદ્ધનો વાધ્યો. | |||
નાથવિહોણી વિભાવરી રે, | |||
{{Space}} ઊભી બ્હાવરી જેવી; | |||
જીવવુંદ ઝેર સમું થયું રે, | |||
{{Space}} એ તો સ્નેહની દેવી. | |||
વીજ-કટારી ઉછાળતી રે, | |||
{{Space}} રાત વેણી ઝુલાવી; | |||
ઊછળી ઊછળી આભમાં રે, | |||
{{Space}} ત્યાં તો હૈયે હુલાવી. | |||
નેવલાં તેથી રડી રહ્યાં રે, | |||
{{Space}} નવ થોભતાં વારિ; | |||
નેવલાં, બ્હેન-વિભાવરીની | |||
{{Space}} ઝણે મૂક સિતારી | |||
12-7-’30</Poem> | |||
<Poem> | |||
'''<big>6</big>''' | |||
વાદળાંને આવડ્યું ના રે, | |||
{{Space}} આવડ્યું ના! | |||
વર્ષા સૂતેલ એના સોનેરી સોણલે: | |||
ભારી વીજળી વિશાળ પાંપણો તળે: | |||
એ આવ્યો ગર્જંત, | |||
હસી ચમકાવે દંત, | |||
એના અંગ પરે અંગ મૂકતો દળે: | |||
ચૂમે; વર્ષાની કૂંળી ચામળી બળે: | |||
ખરે આંસુ ચોધારે! | |||
વાદળાંને આવડ્યું ના રે, | |||
આવડ્યું ના! | |||
સૌથીદ તને જ હું વિશેષ ચાહતો હતો, | |||
જોતાં તને જુવાળ અંતરે ચડી જતો; | |||
તને લીધી મેં બાથ, | |||
કર્યાં અંગ સર્વ સાથ, | |||
દળી દેહ અકળામણે અદ્ધૈત માનતો થતો! | |||
મને સ્થાન નહિ ઉર તારે, | |||
મને આવડ્યું ના રે, | |||
{{Space}}{{Space}} આવડ્યું ના! | |||
29-8-’32</poem> | |||
<Poem> | |||
'''ગાંધીજી ને''' | |||
દાહભરી આંખો માતાની, | |||
તેનું તું આંસુ ટપક્યું; | |||
બળી રહ્યું અંતરમાં કિન્તુ, | |||
સૌ પાસે મીઠું મલક્યું. | |||
{{Space}} મૈયાના ઓ ગાંધી વીર! | |||
{{Space}} અર્પું છું હૈયાનાં હીર! | |||
ભરતના દુ:ખે દુભાઈ, | |||
કુદરતની કરુણા ઊતરી; | |||
સંસ્કૃતિ ને સ્વાતંત્ર્ય ભરીને, | |||
ભારતને અંગે પમરી. | |||
{{Space}} વંદન ઓ કુદરત સંદેશ! | |||
{{Space}} ધન્ય થયો તું ભારતદેશ! | |||
12-9-’27</poem> | |||
<poem> | |||
'''<big>મારી બા</big>''' | |||
ખણી ખણી કોતર કાળજાનાં | |||
આ દેહનું મંદિર તેં ચણી દીધું; | |||
કરી દઈ દાન બધી પ્રભાનાં | |||
આ કોડિયું એક પ્રકાશતું કીધું: | |||
ચતુર્મુખે વિશ્વ સૃજાવતાં દીધી | |||
બધી પ્રભા, તેં મુજને ધરી દીધી! | |||
આ વિશ્વની ભવ્ય વિરાટ વાડીએ | |||
પ્રવેશ તું કાંચન દ્વારથી કીધો; | |||
પાવિત્ર્યનો, ધર્મ તણો, પ્રભાનો, | |||
સંદેશ તેં પ્રેમ પીયૂષમાં દીધો. | |||
અજ્ઞાતના ભીષણ ગર્ભમાંથી | |||
ખેંચી લઈ આતશ દેખતો કીધો! | |||
વર્ષો વીત્યાં આજ ઊડી ગયાને | |||
ઊંચે, મૂકી એકલ બાળ બાને: | |||
ન વીસરું નેત્ર કદી અમીનાં, | |||
અપત્યપ્રીતિ પમરંત હિના. | |||
સંધ્યા-ઉષા નીરખતાં દિગન્તે, | |||
અશ્વે ચડું હું સ્મૃતિના ઉડન્તે; | |||
ને બીજમાં હું તુજ રૂપ ભાળું, | |||
માતૃત્વની ત્યાં કવિતા નિહાળું. | |||
નથી ગઈ બા નકી હું કહું છું: | |||
રૂપાન્તરો સર્વ મહીં સ્મરું છું; | |||
આકાશમાં તારી અનંતતા છે, | |||
ને અગ્નિમાં તું જ વિશુદ્ધતા છે. | |||
નિદ્રા મહીં વત્સલભાવ બાના! | |||
ઉલ્લાસ બાના સ્મરું સોણલામાં; | |||
દયા ઝરે માતની ચંદ્રિકામાં, | |||
વસુંધરામા બલિદાન બાનાં! | |||
આરાધનામાં સ્મરું રૂપ બાનું! | |||
ને બા સ્મરીને પ્રભુરૂપ પામું! | |||
23-7-’32</Poem> | |||
<Poem> | |||
'''<big>પળે પાછો</big>''' | |||
તેજ-બ્રહ્માંડમાં છાયા, આદરી ઈવ-આદમે; | |||
ચક્રેચક્રે વધી-વાધી, રૂંધતી પૃથ્વીને ભમે. | |||
{{Space}} તિમિરનો વરપુંજ શિરે ધરી, | |||
{{Space}} નયનમાં ભરી વિશ્વકરુણતા; | |||
{{Space}} પતન માનવકુલ તણાં ભરી, | |||
{{Space}} ઊલટથિ વધસ્તંભ ઈશુ જતા. | |||
દિશાઓ આંખ મીંચીને આભ અંધારથી ભરે: | |||
પૃથ્વીના પેટમાંથી કો, ધ્રુજારી કારમી ચડે! | |||
{{Space}} આકાશનાં આંસુ અનન્તધા વહી | |||
{{Space}} ધોવા મથે ડાઘ ત્રિલોકમાં પડ્યો; | |||
{{Space}} યુગો વીત્યાં: ઓસરતો ગયો નહિ, | |||
{{Space}} અંધારનો ચંદ્રક ભાલમાં જડ્યો. | |||
કડાકે તૂટતું દીઠું, શૃંગ કાંચનજંઘનું: | |||
ઊછળે ને પડે પાછું, પયોધિનું મહા તનું: | |||
{{Space}} પ્રલય આજ ફરી ઊછળી પડ્યો, | |||
{{Space}} વન-વને ખરતાં નીલ પાંદડાં; | |||
{{Space}} સળગતો ગ્રહ વ્યોમ મહીં દડ્યો, | |||
{{Space}} વિમૂઢ વાદળ સૌ સ્થિર થૈ ખડાં. | |||
પળ્યો આ કોણ પાછો જ્યાં, પળ્યાં’તા એક દિ’ ઈસા? | |||
ભૂંસાયેલા પદે ચાલી, ભરે બ્રહ્માંડની દિશા! | |||
{{Space}} ધરા તણા ઊછળતા નિસાસા, | |||
{{Space}} વંટોળિયા વ્યોમ બધું ભમી રહે; | |||
{{Space}} દિશા થીજી આકુળ સ્તબ્ધશ્વાસા | |||
{{Space}} ઊભીઊભી આજ અસહ્યતા સહે. | |||
હોત જન્મ્યા ઈશુ હિન્દે! ન જાતા ક્રોસ પે કદી! | |||
લોકની લોકવાણીને, આળ આજે ચડે નકી. | |||
{{Space}} જગતની સુચિરંતન સંસ્કૃતિ | |||
{{Space}} બટકતી મૂળથી અટકાવવી; | |||
{{Space}} ભરતના કુળગૌરવની સ્મૃતિ, | |||
{{Space}} વીસરતી, ફરી તો ફરકાવવી! | |||
અશ્વમેધ તણો જાણે, અશ્વરાજ ખુંખારતો, | |||
પૃથ્વીના પાંચ ખંડોમાં, પડછંદ પ્રાણ પાડતો. | |||
{{Space}} ભમીભમી દ્વાર ધરા તણાં બધાં | |||
{{Space}} આહલેક એ અંતરની પુકારતો; | |||
{{Space}} સૂતેલની સાંકળ ઠોકતો સદા, | |||
{{Space}} ઝોળી અતાગી ભગતી પ્રસારતો. | |||
પાપ, હિંસા, નિરાશાની, અહંની ભીખ માગતો, | |||
અબુધા લોકની લાતે, નમીને પાય લાગતો. | |||
{{Space}} મનુષ્યનાં પાપથી ઝોળીને ભરી | |||
{{Space}} અમી બધાં અંતરનાં ઉલેચતો; | |||
{{Space}} સમુદ્રના ઝેરની ઘૂંટડી કરી | |||
{{Space}} અમી થકી શંકર વિશ્વ રેલતો. | |||
વિશ્વના પાપનો ભારો, બાંધીને બાળવા જતો! | |||
અંગનાં અસ્થિથી આજે, કાષ્ઠ ના, ચંદને ન તો! | |||
{{Space}} જનસમૂહ વિમૂઢ થઈ વદે: | |||
{{Space}} વધ કરો! વધ જિસસનો કરો! | |||
{{Space}} ધરમશાસનને દવલા પદે, | |||
{{Space}} ચરણ-કાદવથી અભડાવતો! | |||
ઈશુને જગના લોકે, ખીલા ઠોક્યા શરીરમાં; | |||
સ્વેચ્છાએ આજ તું ચાલ્યો દેહ કેરા વિલીનમાં. | |||
{{Space}} એ બારમાં એક હતો જુડાસ, | |||
{{Space}} ઈસામસીને પકડાવનારો; | |||
{{Space}} વેદાન્તના બાવીસ કોટિ દાસ, | |||
{{Space}} જુડાસના આજ થયા પ્રકારો. | |||
ઈસાને મરતાં લાગી, ક્ષણ-બે-ક્ષણ કે બે ઘડી! | |||
ગાંધીને તો ટીપેટીપે, અંગ દેવું બધું ગણી! | |||
{{Space}} બૌદ્ધો તણો એકલ બોધિસત્ત્વ, | |||
{{Space}} ઈસામસી આ જગના ઈસાઈનો; | |||
{{Space}} જૈનો તણું તાપસી જિનતત્ત્વ, | |||
{{Space}} ગીતાધ્વનિ હિંદુ તણી વધાઈનો. | |||
મનુકુલે મહાકાળે, કેળવ્યું જે ભગીરથ: | |||
પ્રાપ્તિના શેષને શિરે, મણિ એ, ઓપતો પથ. | |||
{{Space}} લજ્જા સમી મંગલ કામનામાં | |||
{{Space}} સંધ્યા-ઉષામાં તુજ લોહી ફૂટશે; | |||
{{Space}} કારુણ્યનાં મૌન મળી હવામાં | |||
{{Space}} આકાશથી આંસુ થઈ ખરી જશે. | |||
સૃષ્ટિના અંત પર્યન્તે, પ્હોંચતી શર્મની છટા, | |||
નહિ, બાપુ! સહી જાશે, ઉદ્ધારે ના પુન: કદા. | |||
{{Space}} યુગેયુગે એક અલૌકિકાત્મા, | |||
{{Space}} આ વિશ્વના યજ્ઞમહીં ધરાશે? | |||
{{Space}} ન તોય ભૂખ્યો જગ દુષ્ટ આત્મા | |||
{{Space}} તૃષા ત્યજી શાંત સુરમ્ય થાશે? | |||
મરે જો બાપુ તો કોણ, માનવી જગ જીવશે? | |||
જીવશે સત્યનો સાધુ, કોણ આ જગથી જશે? | |||
સૂર્ય, ચંદ્ર, ગ્રહો, તારા, વધુ તેજસ્વી તો થશે! | |||
18-9-’32</Poem> | |||
<poem> | |||
'''<big>તા.ક.</big>''' | |||
અંધારા ઘોર આકાશે, દિવ્ય જ્યોતિ ઝગી કંઈ; | |||
ઝાળથી તપ્ત પૃથ્વી પે, વૃષ્ટિ શી અમીની થઈ. | |||
{{Space}} નકી-નકી માનવી સર્વ જાગ્યા, | |||
{{Space}} ન ગાંધીને મારણ-ગોળી આપશે; | |||
{{Space}} જેને જનોએ યુગ યુગ માગ્યા. | |||
{{Space}} આવ્યા; ન એનું શીશ કોઈ કાપશે. | |||
કવિઓ વિશ્વના આવો, ઊર્ધ્વબાહુ થઈ વદો: | |||
ઈસાના વધદિનેથી, મનુકુલે જરૂર તો | |||
પ્રગતિ કો મહામોંઘી, સાધી: નમસ્તે પ્રભો!</poem> | |||
<Poem> | |||
'''<big>નર્મદને એક પ્રશ્ન</big>''' | |||
શૌર્ય, નિડરતા, સચ્ચાઈની | |||
{{Space}} ગળથૂથી તેં તો પાઈ: | |||
કેમ કરી ગુજરાતે આજે | |||
{{Space}} પ્રણય-રોદણી મંડાઈ? | |||
{{Space}} સંહિણમાતા તું સાચી, તો | |||
{{Space}} પયધારા નવ જિરવાઈ!</poem> | |||
<Poem> | |||
'''<big>મેઘાણીને નાદ</big>''' | |||
{{Space}} તાનારીની ડણકે ઝમકે ધારે મેઘમલ્હાર; | |||
{{Space}} વાદળની છાતી ફાટે ને રેલે પાયસ ધાર. | |||
{{Space}} તાનારીની ભભકી ઊઠી દાહે દીપક રાગ; | |||
{{Space}} તરુએ, વેલે, ચૌટે, મ્હેલે, અંગે ઊઠે આગ. | |||
{{Space}} લોકવાયકા તાનસેનને લેખે જાદૂ-કંઠ! | |||
{{Space}} આત્મઅનુભવ પામ્યો તારે કંઠે, અમૃત-ડંખ! | |||
ડાલામત્થો ડણક્યો ત્યારે કંપ્યા ગિર-ગિરનાર. | |||
મૂક લોકની બાનીને તેં આપ્યો સ્વર-આકાર. | |||
કો’ના લાડકવાયા કાજે આંસુના વરસાદ. | |||
આંખ આંખમાં આગ ભભૂકી ત્યારે અનહત નાદ. | |||
28-8-’54</Poem> | |||
<Poem> | |||
'''<big>વલભીપુર</big>''' | |||
ધૂળ ધૂળ ઢગલા ખડકાયા, | |||
પ્રલયપૂરના વાયુ વાયા; | |||
ધોમ ધખ્યા ને ખાવા ધાયા, | |||
{{Space}} તુજ પર વલભીપુર! | |||
તારાઓએ આંસુ પાયાં, | |||
પીલુડીએ ઢોળ્યા છાંયા; | |||
કરુણ સ્વર પંખીએ ગાયા, | |||
{{Space}} તુજ પર વલભીપુર! | |||
વ્યોમ રડીને મુશળધાર, | |||
ખોદી તુજને કાઢે બા’ર; | |||
ક્યાં તારો જૂનો વિસ્તાર, | |||
કાં આજે આવો સૂનકાર? | |||
{{Space}} આંસુ ઓ વલભી-ખંડેર! | |||
{{Space}} કાળ તણો કાં આવો કેર? | |||
10-4-’28</poem> | |||
<Poem> | |||
'''<big>શુક્ર</big>''' | |||
સંધ્યાની સોનેરી ભાત | |||
ઝાંખી થાતાં ઊગે રાત; | |||
ઊઘડ્યાં એ હૈયાનાં દ્વાર, | |||
કવિતા શો થાતો ચમકાર. | |||
{{Space}} ચળકે શુક્ર. | |||
રાત્રિનો મોતીશગ થાળ. | |||
હીરા મોતી ઝાકઝમાળ; | |||
સુરસરિતાની રેતી ઘણી, | |||
કોણ બધામાં પારસમણિ? | |||
{{Space}} ઝળકે શુક્ર. | |||
ઉષા તણી નથડીનું નંગ, | |||
સ્નેહ સરીખડો તેનો રંગ. | |||
{{Space}} મલકે શુક્ર.</poem> | |||
<Poem> | |||
'''<big>કવિ</big>''' | |||
થિબ્ઝ જીત્યું, થિબ્ઝ લૂટ્યું: ક્રૂર એ સિકંદર: | |||
શહેર બ્હાર મ્હેફિલો ઉડાવી એ ભયંકરે. | |||
મસ્ત એ પડ્યો પડ્યો જુવે છ હસ્તિરાજ શો! | |||
તરંગ આવતાં કર્યો અવાજ સંહિનાદ શો. | |||
સેવકો! લગાડો આગ! દુશ્મનોય થાય ખાખ: | |||
ભસ્મસાત આજ થિબ્જને કરો! રહે ન રાખ. | |||
વાક્ય સાંભળ્યું ન ત્યાં હજાર સૈનિકો કૂદે, | |||
પશુ બની મશાલધારી ધાય: શ્હેરીઓ ધ્રૂજે. | |||
રહો, ઊભા રહો! કહું હું, વાત એક સાંભળો: | |||
બાળજો બધુંય આગ ના લગાડશો ગૃહે | |||
કવિ તણા. વદી જરાક શ્વાસ લૈ સિકંદરે | |||
શરૂ કર્યું: કુલોચનેથી આંસુ એક તો સર્યું. | |||
પશુ બન્યો હું, બાળવી પ્રજા બધી શરૂ કરી; | |||
પ્રાણ એ પ્રજા તણો ન બાળવોય છે નકી! | |||
12-9-’29</Poem> | |||
<Poem> | |||
'''<big>શબ્દબ્રહ્મ</big>''' | |||
સૃજનની આંખ ઊઘડી: | |||
કવિની પગલી પડી: | |||
હૃદયની તુંબડીમાંથી | |||
ભાવના-દંડિકા ચડી. | |||
કાળજે કર્યું કોડિયું: | |||
તેલ ભક્તિ તણું પૂર્યું: | |||
ઊર્મિની જ્યોતમાંથી તો | |||
કલ્પના-તારથી મઢ્યું. | |||
બ્રહ્મના એકતારા શા, | |||
કવિનું ગાન ઊપડ્યું! | |||
17-2-’32</Poem> | |||
<Poem> | |||
'''<big>કવિ ન હું!</big>''' | |||
કવિ ન હું! કવિ ન હું! કવિત અન્યનાં કરી | |||
અનેક આજ હું રડું: હજી પ્રભા ન સાંપડી | |||
અદમ્ય પ્રાણની મને! હવે જગાવી ચેતના | |||
ઉરે, લડુંલડું હું વીરલો જીવિત જંગમાં! | |||
કવિત અન્યનાં કર્યાં; હવે કવિત વીરનાં | |||
કવિ અનેક આદરે: ચૂંટીચૂંટી શરીરનાં | |||
હું અંગ સર્વ યજ્ઞકુંડમાં ધરાવું જંગના. | |||
ન પુષ્પ ચૂંટવાં હવે: રમું હું રક્તરંગમાં. | |||
ન વ્યોમમાં ઊડી જવું! | |||
રણે હું વીરલો ભમું! | |||
3-5-’30</poem> | |||
<Poem> | |||
'''<big>મુક્તિગાન</big>''' | |||
આવો ગુલામો, આવો પીડિતો, | |||
{{Space}} તેત્રીસ ક્રોડ મળો સંતાન! | |||
સર્વ દિશાના કાન વિદારી | |||
{{Space}} ગજાવો માતનું મુક્તિગાન! | |||
સંહિના નાદે ત્રાડો મળી સૌ, | |||
{{Space}} સ્વામી, ગુલામ ન-સર્વ સમાન! | |||
જાપ જપો મુક્તિના હૈયામાં, | |||
{{Space}} સ્હાય વીરોને છે ભગવાન! | |||
{{Space}} [વૃંદ] | |||
{{Space}} સાગર ગાજે, ઘોર અવાજે, | |||
{{Space}} ગાજે બાળક, વૃદ્ધ જવાન: | |||
{{Space}} આકાશ કંપે, ધરાણી ધ્રૂજે, | |||
{{Space}} ભારત ગજવે મુક્તિગાન! | |||
મુક્તિ વિનાનું જીવવું શાનું? | |||
{{Space}} મુક્તિ વિના શાં બીજાં ગાન? | |||
મુક્તિને કારણ સર્વ સહીશું, | |||
{{Space}} સ્વાતંત્ર્યથી શું સૌખ્ય મહાન? | |||
મુક્તિ હશે જો કાળને ડાચે, | |||
{{Space}} પામશું, છો અમ જાયે પ્રાણ! | |||
પામવા એ અમ પ્રાણપ્રતિમા, | |||
{{Space}} જીવિત પ્રાણ બધું બલિદાન | |||
{{Space}}{{Space}} [વૃંદ] | |||
{{Space}} સાગર ગાજે, ઘોર અવાજે, | |||
{{Space}} ગાજે બાળક, વૃદ્ધ જવાન: | |||
{{Space}} આકાશ કંપે, ધરણી ધ્રૂજે, | |||
{{Space}} ભારત ગજવે મુક્તિગાન! | |||
ભૂખ્યાં અમે સૌ ભેગાં મળીને, | |||
{{Space}} માગીએ રોટી, પીવા જલપાન, | |||
લૂગડાં ઢાંકવાં લાજ અમારી, | |||
{{Space}} જીવવું જેમ જીવે ઇન્સાન. | |||
પ્રાણ હણાયો, ધર્મ લૂંટાયો, | |||
{{Space}} રક્ત ચુસાયું, દુભાયું માન: | |||
વિશ્વવિજેતા ધર્મવીરોનાં | |||
{{Space}} સંતાન આજે જન્મગુલામ! | |||
{{Space}} [વૃંદ] | |||
{{Space}} સાગર ગાજે, ઘોર અવાજે, | |||
{{Space}} ગાજે બાળક, વૃદ્ધ જવાન: | |||
{{Space}} આકાશ કંપે, ધરણી ધ્રૂજે, | |||
{{Space}} ભારત ગજવે મુક્તિગાન! | |||
માડી કહી તને કેમ સંબોધું? | |||
{{Space}} જન્મભૂમિ ઓ વીશેનાં ધાવ! | |||
તેત્રીશ કોટિની વાંઝણી માનાં | |||
{{Space}} જીવતાં પુત્ર થયાં અપમાન. | |||
મુક્તિ થશે સૌ બંધન જાશે, | |||
{{Space}} પામશે પેટ ભરી સૌ ધાન: | |||
ઓ માડી! ઓ માતા! ત્યારે વદીશું | |||
{{Space}} તારાં અમે સઘળાં સંતાન! | |||
{{Space}} [વૃંદ] | |||
{{Space}} સાગર ગાજે, ઘોર અવાજે, | |||
{{Space}} ગાજે બાળક, વૃદ્ધ જવાન: | |||
{{Space}} આકાશ કંપે, ધરણી ધ્રૂજે, | |||
{{Space}} ભારત ગજવે મુક્તિગાન! | |||
15-2-’30</Poem> | |||
<Poem> | |||
'''<big>સ્તંભ સ્વાતંત્ર્યનો</big>''' | |||
અને ફફડતાં ઊડે વિહગ આગના તાપથી, | |||
ધ્રૂજે અમર સાક્ષી શા નભદીવા મહાપાપથી: | |||
બળે ઝળહળે પ્રગાઢતમ કાળજાં રાતનાં; | |||
શિશુ ફડફડી રડે સભય અંકમાં માતના. | |||
ત્યજી જર જમીન ઢોર લળતા ઊભા પાકને, | |||
ત્યજી સુખદ ખોરડાં સપૂત સાચવે નાકને; | |||
કરી ભસમ મોહ જાન-જરનાં દુખોમાં હસે, | |||
ખુવાર થઈ ખેડૂતો અડગ માંડવામાં વસે. | |||
પણે પુર પડ્યાં સ્મશાન સમ મૌન આક્રંદતાં, | |||
છતે દિવસ ત્યાં શિયાળ પુરપાટ સ્વચ્છંદતાં; | |||
સપૂત શિર સાટના સમર માટ યુદ્ધે ચડ્યા, | |||
પ્રશાંત ઘરબાર ત્યાં અજીવ ખોળિયાં શાં પડ્યાં. | |||
ઠરી કમળ કોમળાં ગભરુ બાલુડાં ટાઢમાં | |||
રડે સકળ રાત્રિઓ વિકળ માતની આડમાં; | |||
પિતા જગતના, અખૂટ બળ વૈભવોના ધણી, | |||
પસાર કરતા શિશિરશીત રાત્રિઓ તો ઘણી. | |||
પરંતુ નવ જાલીમો જરીય દુ:ખથિ પીગળ્યા, | |||
મદાંધ નયને વળીય થર લોહીના કૈં ચડ્યા; | |||
સહોંશ સળગાવતા ઘર ત્યજેલ સૂતાં સૂના, | |||
અને ગગન ઊછળે રૂધિર શા ફુવારા ઊના. | |||
અને ફફડતાં ઊડે વિહગ આગના તાપથી: | |||
ધ્રૂજે અમે સાક્ષી શા નભદીવા મહાપાપથી. | |||
બળે ઝળહળે પ્રગાઢતમ કાળજાં રાતનાં, | |||
શિશુ ફડફડી રડે સભય અંકમાં માતના. | |||
સિકંદર સહ્યો, સહ્યાં ગજબ તઐમુરોનાં ઘણાં, | |||
અનેક કતલો, અને અનલ નાદીરોના સહ્યા; | |||
પરંતુ સઘળાં તણો કળશ આજ આભે ચડે, | |||
હસંત વીર ખેડૂતો દુખ મહીં, ન પાયે પડે. | |||
પ્રભાત પડતાં, નમેલ કૃષગાત્ર વૃદ્ધા મહી | |||
બળી સળગી ખાખ માત્ર અવશેષ જોવા પળી. | |||
ન પુત્ર, નવ નાથ, ના સદય ઉર એકે હતું; | |||
હતું ઘર વિશાળ એય જગમાં હતું ના થયું. | |||
પડ્યા થર મલિન રાખધૂળ કોલસાના દીઠા; | |||
દીઠાં ભસમસાત સ્વપ્ન ભૂતકાળનાં કો મીઠાં; | |||
રમ્યા રમત શૈશવે, રમણ યાવને જ્યાં કર્યાં, | |||
ક્ષુધાર્ત જન લોહીનાં ઉદર-દાંતિયાં ત્યાં પડ્યાં. | |||
નથી હૃદય પંખીડું ફફડતું: નથી ધ્રૂજતું, | |||
ન આંખ મહીં ઝેર જરીય બિન્દુડું ઝૂઝતું! | |||
કરો ભસમ દેહ આય, નવ પાઈ એકે મળે! | |||
થયા ફરકી હોઠ બંધ જરી, એક આંસુ સરે. | |||
કવિ! વિજય આવડો નીરખ પ્રેમના મંત્રનો! | |||
સુઅશ્રુ મહીંથી ચડે ગગન સ્તંભ સ્વાતંત્ર્યનો! | |||
14-1-’31</Poem> | |||
<Poem> | |||
'''<big>સપૂત</big>''' | |||
આવવું ન આશ્રમે — મળે નહિ સ્વતંત્રતા! | |||
જંપવું નથી લગીર — જો નહિ સ્વતંત્રતા! | |||
સ્નેહ, સૌખ્ય સૌ હરામ —ના મળે સ્વતંત્રતા! | |||
જીવવું મર્યા સમાન — ના યદિ સ્વતંત્રતા! | |||
પુત્ર-દાર! | |||
જન્મમૃત્યુના જુહાર! | |||
જંપવું ન, જાલીમોય જંપશે ન સૌ ખુવાર! | |||
મૃત્યુ કે સ્વતંત્રતા: લખી ન આ લલાટ હાર! | |||
આકરા પુકારી કોલ, વીરલા રણે ચડ્યા! | |||
ખેતરો ખૂંદ્યાં અને ભમ્યા અનેક ગામડાં! | |||
મહી વટ્યા, ઝૂલ્યા સપૂત માત-અંક-નર્મદા! | |||
ઝૂંપડે જઈ વસ્યા, પ્રજાઅવાજ પામવા! | |||
મોખરે ધપે હસી હસી જવાન ડોસલો! | |||
સર્વ સાથ-કોઈ ના-બધું સમાન: એકલો! | |||
રાષ્ટ્રદેવ! રાષ્ટ્રપ્રાણની પીછે સહુ ધસ્યા! | |||
એક એ અનંતમાંથી સિંધુ સાત ઊમટ્યા! | |||
પગો પડે! | |||
સુવર્ણ માટીમાં મઢે! | |||
અસંખ્ય ઊમટી પ્રજા પુનિત પાદમાં પડે! | |||
જન્મના ગુલામને સ્વતંત્ર જન્મ સાંપડે! | |||
જીવશે ન-જીવવા દઈ સપૂત-જાલીમો! | |||
મારશેય, મુક્તિમ્હેલ તો ચણાય રાખનો! | |||
29-4-’30</poem> | |||
<Poem> | |||
'''<big>દાંડીને</big>''' | |||
નથી તવ તટે મહા ઘૂઘવતા સમુદ્રો પડ્યા, | |||
નથી તવ તટે કદીય જગ-જ્હાજ તો લાંગર્યાં; | |||
અપાર નવ એ ઊંડાણ જગના મહાસિન્ધુ શાં; | |||
કવું ક્યમ સ્તુતિ કહે હું તવ? — તું સમુદ્રેય ના. | |||
નથી અમર આંસુડે ઝળકતી દીવાદાંડીએ; | |||
તૂટેલ પથરા પડ્યા, રખડતા — રડે પાદરે. | |||
ભર્યાં કદમ ભૂમિમાં નવજવાન શા ડોસલે, | |||
સુવર્ણ-ધૂળની શી! ધન્ય પગલે — અડી પારસે. | |||
તપ્યાં તપ અગમ્ય કોઈ વીરલે, ફળે — પાંગરે, | |||
સમુદ્ર થકી એ અપાર નર નાવડાં લાંગરે; | |||
કણે-વિચિગણે વસે અમરતા-લસે ધન્યતા; | |||
સુવર્ણ ઇતિહાસનાં પ્રથમ ગાન તારા તીરે! | |||
આળોટે જ્યાં રુદન કરતા દાંડી પાષાણખંડ! | |||
ત્યાં રોપાયો અમર સ્મૃતિ શો રાષ્ટ્રનો માનદંડ! | |||
28-4-’30</Poem> | |||
<Poem> | |||
'''<big>મોહનપગલાં</big>''' | |||
'''1''' | |||
અસંખ્ય ગિરિશૃંગમાં નીરવતા મૂંગી આથડે; | |||
અઘોર નભ-ઘુમ્ટે ઝબક તારલાઓ સરે. | |||
અપાર અવનીપટે સકળ શ્વાસ જંપી ગયા; | |||
અગાધ ઉદધિ તણાં ગહન ગાન સૂનાં થયાં. | |||
મિનાર સહુ ચક્રવાલ રચતા અનંતે અડે, | |||
દિશા-પગીર સૌ અધન્ય ક્ષણ સાંધી ઝોકે ચડે, | |||
ટગુમગુ થતા દીવા ઝબકતા થયા ને ઠર્યા, | |||
અને અવનિને ઉરે તિમિરના થરો આવર્યા. | |||
કહે: પ્રથમ વિશ્વ આ અખિલ શબ્દબ્રહ્મે ભર્યું; | |||
પછી સૃજનનું અપૂર્વ સમ પુષ્પ આ પાંગર્યું. | |||
અનાદિ પણ એથીયે સદય શાંતિમાં સૌ ઠર્યું, | |||
ફરી અહહ! રાજ્ય એ પ્રખર શાંતિએ પાથર્યું. | |||
નથી રવ જરી: બને! સભર શાંતિ સૂની થઈ! | |||
અથાગ પટ આવર્યા: તિમિરનીય આંખો ગઈ! | |||
21-7-’31</Poem> | |||
<Poem> | |||
'''2''' | |||
ઊઠે જગતના પટે, તિમિરના તટે આકૃતિ, | |||
ભયે કકળતી વિષણ્ણ પ્રતિમા બની વિસ્મૃતિ. | |||
અનેક ઘર અથાડી, પગથિયાં ચડી ઊતરી, | |||
સૂતેલ ભુજપાશમાં કપૂત સૌ: ન મા સાંભરી. | |||
અને રુદન ગાજતાં, ગગન વિશ્વ કમ્પાવતા | |||
દિશેદિશ થકી પ્રકમ્પ, પડઘા સરી આવતા. | |||
વહે તરલ વ્હેણ ગંગ-જમના સમાં આંસુનાં, | |||
ગળ્યા ખડક કાળમીંઢ, નગ, આંસુડાં થૈ ઉન્હાં. | |||
સપૂત નવ કો ઊઠે, કરુણ હાક માની સુણી? | |||
દીધા જનમ તીસ કોટિ જીવ તોય હું વાંઝણી? | |||
કરેલ પયપાન ગંગ-જમના સમી છાતીનાં, | |||
શું વીર્ય અરજૂન, રામ, અજનાંય હીણાં થયાં? | |||
હિમાચળ સહ્યો સહસ્રશત વર્ષથી છાતીએ! | |||
અસહ્ય દૃઢ શૃંખલા પદ જડી: ન સંખાતી એ! | |||
22-7-’31</Poem> | |||
<Poem> | |||
'''3''' | |||
આઘા વ્હેણે સરતી સરિતા આશ્રમે પાસ આવે. | |||
ઊંચા નીચા હૃદયધબકા પુણ્ય-પાદે ચડાવે. | |||
કાંઠે ઊભી તરુગણ સહુ વારી જાતાં ઝળૂંબે: | |||
વેલી વાડે ઘન તિમિરમાં આગિયા પુષ્પ ચુંબે. | |||
ઊંચે કાંઠે, સરળ ઘરની લીંબડાળી ફળીમાં | |||
બિડાયેલાં નયન નમણાં: ઊપડે શ્વાસ ધીમા; | |||
નાનું એનું શરીર કુમળું, ભાવ ચૈતન્ય કાંતિ, | |||
પોઢે જાણે જગકલહની મધ્યમાં દિવ્ય શાંતિ. | |||
ઊંચા ઊંચા ગિરિશિખરથી વાય ઊના નિસાસા, | |||
કોટિ કોટિ જીવન સરજ્યાં, વાંઝણી તોય માતા! | |||
જાગી ઊઠ્યો ઝબક: નમણાં નેનમાં દુ:ખ થીજ્યાં, | |||
ચારે બાજુ નજર કરતો, એકલો, ગાલ ભીંજ્યા. | |||
અંગે અંગે, હૃદય, વદને, આંખમાં દાહ જામ્યો! | |||
માતાનાં એ ઝળહળ થતાં આંસુનું રૂપ પામ્યો! | |||
23-7-’31</Poem> | |||
<Poem> | |||
'''4''' | |||
જાગો! ઊઠો! ભરતભૂમિનાં, રાષ્ટ્રનાં પુત્ર-પુત્રી! | |||
જાલીમોના નખ ઉઝરડે લોહી વ્હેતી ધરિત્રી. | |||
વર્ષા-વીજ શરીર ઘસતા ડુંગરા ભૂમિ રક્ષી. | |||
ગાજી ઊઠે અખિલ નભમાં મેઘનો જેમ નાદ, | |||
સાતે સિંધુ ઉપર ફફડે કોઈ તોફાન સાદ, | |||
એવાં એનાં રણ-રમણ-આહ્લેકનાં ગાન ગાજ્યાં, | |||
ચૌટે, ચોરે, પુર, નગરમાં, ગામડે, લોક જાગ્યાં. | |||
બિડાયેલા કમલદલમાં જેમ વર્ષે તુષાર, | |||
મૃત્યુબીડ્યાં નયનકમલે અમૃતી છંટકાર; | |||
એવા એના જન સકળનાં દુ:ખથી આર્ત્ત નેને, | |||
દૈવી દીપ્તિ અકળ પ્રગટી, લોક ઉત્સાહ વ્હેણે! | |||
લોઢામાંથી ધન પ્રગટતું પારસી સ્પર્શ થાતાં! | |||
માટીમાંથી અમર વચને, માનવી ઊભરાતા! | |||
24-7-’31</Poem> | |||
<Poem> | |||
'''5''' | |||
ઘંટ વાગતાં પ્રચંડ આશ્રમી સહુ પળે | |||
ઉપાસના સ્થળે: અનંત આંખડી હસે, લળે, | |||
વિતાનથી: નદીતણાં સુમંદ નીર મંજુલાં | |||
કવે કવિત: પાથરે સુગંધ વેલ-ફૂલડાં. | |||
કોઈ આવતું હતું, નિગૂઢ નેન પાથરી | |||
વસુંધરા પરે: પડે ચડે સુમંદ ચાખડી. | |||
સર્વ નેન એક ધ્યાન, લોહચુંબકે જડ્યાં, | |||
પતિતપાવના પગે, પદે પદે જઈ અડ્યાં. | |||
સળેકડા સમું શરીર: આંખમાં ભર્યાં અમી: | |||
વિદગ્ધ તોય છે સુહાસ: રામમાં રહ્યા રમી. | |||
પોતડી ટૂંકી, વીંટેલ ઉત્તરીય છાતીએ: | |||
પળંત ટેકવાઈ બે કુમારી કાખની નીચે. | |||
આસને સ્થિતિ કરી: જરીક નેન ઉઘડ્યાં! | |||
ચહુ દિશે વળી, ફરી અનંતમાં મળ્યાં! | |||
24-7-’31</Poem> | |||
<Poem> | |||
'''6''' | |||
પ્રાર્થના પૂરી થઈ: વિલીન સૂર ગીતના | |||
થતા ધીમે ધીમે, અલોપ ચક્ર જેમ નીરમાં | |||
વધી વધી થઈ રહે: અને સુમંદ ઊપડે | |||
ફરુકતા સુઓષ્ઠ ને યતીન્દ્ર આમ ઉચ્ચરે— | |||
સાઠ વર્ષ છો વીત્યાં; જુવાન તોય વીશનો | |||
અનુભવું મને: કરું પ્રવાસ ચાર દિશનો; | |||
પગો કૂદંત ચેતના—ઝરા સમા: અને ચહું | |||
વિતાન વીરહાક-શંખનાદથી ભરી દઉ. | |||
જીવડું મરેય તોય ઉર આ રડી રહે, | |||
સ્વતંત્રતા તણા સુયજ્ઞમાં કરોડ છો બળે | |||
જવાનડાં દૂધેભર્યાં; રૂંવાડું એક ના ફરે: | |||
અને ભલે મહાન વજ્રપાત આવીને પડે. | |||
પુત્રપુત્રી શાં ગણ્યાં અધિકડાં સહુ થકી: | |||
હોમવાં અધિક કામ, આશ્રમી! કર્યું નકી! | |||
તરલ વ્હેણથી સાભ્રમતી તણાં | |||
સલિલ સાગરનાથ ભણી વળે; | |||
પુરજનો નિજ કર્મ ત્યજી ઘણાં, | |||
સરત-આશ્રમ-પાર-ભણી પળે. | |||
રવિ તણાં ઝીલી રશ્મિ રડ્યાંખડ્યાં, | |||
વિરહવ્યાકુળ નીર ગુલાલ શાં! | |||
સરિતના પટ ઉપર ઊમટ્યા, | |||
જન તણા સમુદાય વિશાળ આ! | |||
મધુર ઘંટ થયા: થઈ પ્રાર્થના: | |||
સકળ ગાન ભળ્યાં અવકાશમાં. | |||
પરુજનો સહુ સ્તબ્ધ બની ગયાં, | |||
અમર શબ્દ ઝરે મધુનીતર્યા—- | |||
પ્રભુ કરે; પળું કાલ પ્રભાતમાં! | |||
મરદ સર્વ પળે મુજ સાથમાં! | |||
26-7-’31</Poem> | |||
<Poem> | |||
'''<big>કોડિયાં</big>''' | |||
'''1''' | |||
ચડી ચડી પર્વતની કરાડો | |||
પૂજારી કો મંદિર તાહરે જતો; | |||
પૂજા કરી પાવન અંતરે થતો | |||
પૂજા તણો માર્ગ ન મેં સ્વીકાર્યો. | |||
ધરુ દીવો સાગરમાં પ્રજાશના? | |||
કદી ઘમંડી નથી હું થયો પ્રભો! | |||
સુવાસીને મંદિર લાવું સૌરભો? | |||
નથી કર્યાં કર્મ કદી ગુમાનનાં | |||
અંધારના ઘુમ્મટ ઘોરમાં પડ્યો, | |||
આંધી ઉરે એક મહાન વાઈ; | |||
દીવી ધુંવા અંતર ચક્ષુને નડ્યો. | |||
પૂજારીને મંદિર આવશો, પ્રભુ? | |||
પેટાવવા અંતર દીપ-કોડિયું? | |||
મહેલથી નિત્ય જતાં સરોવરે, | |||
તને પગે કંટક ખૂબ વાગતાં; | |||
ગુલાબ ને ડોલર પાથર્યા થરે, | |||
કરેલ મેં ઝાકળબિંદુ છાંટણાં. | |||
સુકોમળે ડંખથી પાંખડીને | |||
તને પીડાતો નીરખી શકી ના; | |||
હૈયા તણી ચાખડીઓ ઘડી બે, | |||
ને આંખડી બે મઢી અંગૂઠીમાં —- | |||
ધરું તને. હું મનમાં વિચારું, | |||
ત્યાં તેં જ આદેશ મહીં ઉચાર્યું; | |||
ઊઠે ઉરે ચાખડી કાજ ભાવ, | |||
હૈયું અને આંખડી ના ધરાવ? | |||
નૈવેદ્યનું મૂલ્ય હવે વધી ગયું! | |||
અભેદ તારા મહીં મેં અનુભવ્યું | |||
9-11-’30</poem> | |||
<Poem> | |||
'''3''' | |||
ઉઘાડજો મંગલદ્વાર ઓ પ્રભુ! | |||
ધ્રૂજી રહ્યો: શીત સમીર વાતો; | |||
ઠરી થયું હિમ શરીર આ સહુ, | |||
અંધાર ઘેરો મુજ આંખ છાતો. | |||
કરી કરી મેં વિનતી હજારો, | |||
મંદિરનાં દ્વાર ન તેં ઉઘાડ્યાં; | |||
ન આવતો પ્રેમલ શબ્દ તારો, | |||
સમા હવે ધીરજના ખુટાડ્યા. | |||
હવે ન મારે મૃદુ ગાન ગાવાં, | |||
હવે ન ઊભાં તુજ દ્વાર ધ્રૂજવું; | |||
હવે કમાડો મથું હું હલા’વા, | |||
ન જંપવું, ના જરી જંપવા દઉં. | |||
અફાળું હું સાંકળ ખૂબ જોરથી! | |||
ખોલે ન, તો ગાન કરું હું શોરથી! | |||
9-11-’30</Poem> | |||
<Poem> | |||
'''5''' | |||
ભમે બીજાં પાછળ માહરી અને | |||
હું તાહરી પાછળ તો ભમી રહું; | |||
દુ:ખી કરું હું તલસાવી સર્વને, | |||
અને હું તારા દુખથી દુખી બનું. | |||
પૂજે મને ભાવથી પ્રેમીઓ બધાં, | |||
અને હું ઘેલો થઈને પૂજું તને. | |||
રિઝાવવા અંતર સર્વ પાથરે, | |||
તને રિઝાવું, ધૂન એ રહે મને. | |||
રિબાવ તોયે તુજ પાસ આવું, | |||
રિબાવું જેઓ મુજને સુખી કરે. | |||
રટે મને—સર્વથી દૂર જાઉં, | |||
અને તને એક રટું હું અંતરે. | |||
ન જાણું નેને તુજ જાદુ શું ભર્યું? | |||
ત્હારે દુખે કો સુખ છે મીઠું ઠર્યું! | |||
9-11-’30</Poem> | |||
<Poem> | |||
'''6''' | |||
તળાટીએ નિર્જન આ ગિરિ તણી | |||
પડી રહું નિર્બળ હું અપંગ. | |||
પ્રયાણ કાજે ઊઠતા ઉમંગ, | |||
રડી રહું દુ:ખથી જોઈ તું ભણી. | |||
આકાશના ઘુમ્મટને અડેલો | |||
મંદિરનો ઘુમ્મટ જોઈ તો રહું; | |||
ઊડી શકું તો ઊડવા ઘણું ચહું, | |||
રડી રહું અંતરમાં અકેલો. | |||
અંધારની ઘોર પ્રશાન્ત છાયા | |||
આકાશ ને પર્વતમાં છવાતી; | |||
વિભાવરી મંદ સુવાયુ વાતી, | |||
મંદિરમાં દીપક સો મુકાયા. | |||
ટમે ટમે દીપકની દીવેટ, | |||
પડી-રડી દૂરથી જોઈ હું રહું. | |||
પેટાવવા દીપક તો જવું ઘણું, | |||
દીવો થતો અંતરનો અચેત. | |||
પૂજારી કેવો, પ્રભુ! ભાગ્યવંતો? | |||
ચડી ચડી પર્વત ત્યાં દીવો કરે; | |||
કરી દીવો અંતરમાં પ્રભા ભરે, | |||
અપંગ હું અંતરમાં રડંતો. | |||
ત્યાં તો પ્રભા ભાસ્કરની છવાય | |||
યાત્રી નમી સર્વ કરે પ્રયાણ. | |||
અને હું સૂતો મુડદા સમાન, | |||
પ્રભાતિયું મંદ સમીર ગાય. | |||
સુણું પગોના રવ યાત્રી કેરા, | |||
મથું મથું તોય ઊઠી શકું નહિ. | |||
પેસી જઉં-થાય, પ્રભો; ધરામહીં; | |||
ઊઠે ઉરે ભાવ અનેક ઘેરા. | |||
સુણું સૂતો હું રવ મંદ ઘંટના, | |||
હૈયું કૂદે! અંગ શિથિલ થૈ પડે. | |||
અપંગતા અંગની આડી તો નડે; | |||
હૈયું કૂદી પાર પડે દિગન્તના. | |||
ચડી શકું પ્હાડ નહિ અપંગ હું, | |||
ન આવી દીવો તુજ પેટવી શકું. | |||
નૈવેદ્ય ભક્તિ નવ હું ધરી શકું, | |||
અપંગને માફ કરે ન શું પ્રભું? | |||
નથી કને દીપક કાજ કોડિયું, | |||
ન રોપવા એક સળી દીવેટની; | |||
નથી પ્રભુ! હામ કશીય ભેટની, | |||
નથી કને દીપક તેલ તો પડ્યું. | |||
હૈયા તણું હું રચું એક કોડિયું! | |||
આંસુ સર્યાં: દીપક તેલ સાંપડ્યું. | |||
9-11-’30</Poem> | |||
<Poem> | |||
'''7''' | |||
ગગન અંધ બન્યું; શમણે પડ્યું, | |||
શ્રવણનું શુભ ચાંદરણું ચડ્યું: | |||
જગતના સહુ શ્વાસ કરી ધીમા | |||
હૃદય—જાગૃતિ—બિન્દુ દડી પડ્યું. | |||
પવનના ઈસરાજ શમી ગયા, | |||
ચમન, કાનન મૂઢ થઈ રહ્યાં; | |||
સુરનદી તણી પારસ વેલથી | |||
ઝબક—તારક—ફૂલ કંઈ ખર્યાં. | |||
કરી છૂટો ભુજપાશ ઊભો થયો, | |||
ટમકતો વન-અન્ત દીવો લહ્યો: | |||
નિગૂઢમાં નિજ નેન નમાવતો | |||
અલખ દંડ નમી કરમાં ગ્રહ્યો: | |||
નવ પ્રિયા ભણી નેન વળ્યાં જરી! | |||
ટમકતે દિલ આંખડીઓ ધરી! | |||
6-2-’32</Poem> | |||
<Poem> | |||
'''8''' | |||
અહમઅહમી જાણું જાણું હું-તું રમણે ચડ્યાં! | |||
અવનિપટનાં ઉદ્યોનોમાં ભમ્યો ભમરો બની, | |||
ચમન-વગડે તાનો લીધી-ફૂલે ફૂલને ગમી. | |||
કમળદળથી વારિબિન્દુ સરી સરકી પડે, | |||
સુમન ખરતાં ઝોળી મારી ભરે લચકી પડે. | |||
ચરણ ધરવા આવ્યો તારે, સુધાસ્મિત તેં કર્યું, | |||
વીણી વીણી ફૂલ સકળ તેં ઉરે બધું સંઘર્યુ. | |||
મુર્ઝાતાં એ જરીક કુમળાં, પ્રેમીનાં પ્રેમ દીધાં, | |||
આંસુ સારી, હૃદય સૂકવી, તેં ફરી સ્નિગ્ધ કીધાં. | |||
જીતી જાશે પ્રણય-પરબે? મેં ઉપાડી કુહાડી, | |||
હૈયું ચીર્યું હૃદય ઘડવા એક તારી સિતારી. | |||
કોનું? કોનું? વચન વદતી? ચક્ષુ મારાં ઉઘાડ્યાં, | |||
તારે હૈયે રુધિરખરડ્યા મેં લિસોટા ઉઠાડ્યા? | |||
હારી! હાર્યો! વિજય ન ખપે! | |||
{{Space}} — નભે પડઘા પડ્યા! | |||
12-2-’32</Poem> | |||
<Poem> | |||
'''9''' | |||
ત્રિકાલ કેરો કરી માનદંડ, | |||
પ્રકાશની તારત્રયી મઢી લઈ, | |||
પ્રચંડ ભાનુ તણી અંગૂઠી કરી, | |||
અશ્વિનીએ સાદ કર્યો પ્રચંડ: | |||
વિરાટ! તારું જયગાન ગાવા, | |||
તંબૂરનું એક અનન્ત તૂંબડું | |||
દઈ શકે તો મુજ દંડમાં મઢું, | |||
સંગીત એ શાશ્વતને સમા’વા! | |||
વિરાટનું સોણલું તો સરી પડ્યું, | |||
ધીમે રહી અંતર ખોલી આપ્યું; | |||
અનન્ત એવું અવકાશ વ્યાપ્યું; | |||
અશ્વિનીને સાંપડ્યું વ્યોમ-તૂંબડું. | |||
સંગીતના શાશ્વત બોલ થીજતા! | |||
તારા બની તૂંબ મહીં દીવા થતા! | |||
16-2-’32</Poem> | |||
<Poem> | |||
'''10''' | |||
પ્રવાસ મેં જીવનનો પૂરો કર્યો, | |||
સ્વધામ જાતો પગલે ઉતાવળે: | |||
ભંડાર મારો જગને પગે ધર્યો, | |||
રિઝાવવા હાથ મૂકેલ મોકળા. | |||
માન્યું કને સર્વથી શ્રેષ્ઠ ભેટ | |||
હતી પદે અંતર-દેવ આપવા. | |||
સખા સખી પ્રેમલ સ્ત્રી સમેત | |||
લાગ્યો સમૃદ્ધિ સહુને ઉડાવવા. | |||
રાખ્યું હતું અંતર આપવા પદે, | |||
ચોરી ગયું કોઈ ન હાથ આવતું. | |||
પ્રભુ! સખા! દેવ! દયા નહિ ઘટે, | |||
હરામીને હેત ન ઘેર લાવતું. | |||
ભવાટવીની ભમતો ભૂતાવળે | |||
ખોજીશ એ અંતરને ઉરે ઉરે! | |||
12-2-’32</Poem> | |||
<Poem> | |||
'''11''' | |||
ધડાક શાં દ્વાર પીછે પછાડી | |||
ત્યજી દઈ આસન કેમ ભાગતો? | |||
હૂંફે ભર્યા પ્રેમપલંગ છાંડી | |||
એકાન્ત આ કાનન ભોમ જાગતો? | |||
હસી હસી દ્વારદ્વયી ઉઘાડ્યાં | |||
જરાક જ્યાં સાંકળનાદ તેં કર્યો! | |||
ધરેલ તેં પુષ્પ બધાં સ્વીકાર્યાં, | |||
અબોલડા તોય? શું પ્રશ્ન ઉચ્ચર્યો? | |||
હૈયું નિચોવી ચરણો નવાજું, | |||
ન તોય તું પંજિરમાં પ્રપન્ન! | |||
શરીર—તંતુ—ઈસરાજ બાજું | |||
માન્યું, થતો તોય ન તું પ્રસન્ન! | |||
જરા રડું ત્યાં અપનાવ ના, હરિ! | |||
ઊંડી ઉરે ભૂખ દુરાધ્ય દેવની! | |||
28-2-’32</poem> | |||
<Poem> | |||
'''12''' | |||
નથી તને નીરખવો! મને કરી, | |||
મૂર્તિ, કથા મંદિરદ્વાર ત્યાગતો; | |||
પહાડના પથ્થરમાં જઉં સરી, | |||
પદે પદે સ્પર્શ તથાપિ જાગતો! | |||
સેતાનનું રક્ષણ પામવા! કરી, | |||
સ્વરૂપના બાહુ મહીં લપાતો! | |||
એ આંખમાં પ્રેમપ્રકાશને ભરી, | |||
કપોલમાંયે સરતો છુપાતો! | |||
સ્તુતિ, પૂજા, આરતી, ઘંટનાદ | |||
ભણી ભર્યાં કાન મહીંય પૂંમડાં! | |||
અબોલ આ અંતરને નિનાદ | |||
ઘમંડના ઘુમ્મટ તો દડી પડ્યા! | |||
‘કાં હું ન—કાં તું નવ!’— તું અપાર! | |||
તો હું મટું ‘હું’—બનવું અસાર! | |||
29-2-’32</Poem> | |||
<Poem> | |||
'''13''' | |||
કદંબની કુંજ મહીં વીંટાઈ | |||
ભૂરું ભૂરું હાસ્ય હસંત ખોખરું; | |||
જરીક શી ડાળ જલે છવાઈ, | |||
લળી લહે બિમ્બ જલારસી દડ્યું. | |||
ગુલાબ ને બોરસલી બિછાવી | |||
કર્યો ઝૂલો ઉર્વશી—ઉત્તરીયનો; | |||
સમીરની હીર—સળી લગાવી | |||
કવિ કરી પોઢવી એ ઉરે મને—- | |||
ઝૂલાવતી પાલવ નૃત્યતાલે, | |||
સુરાંગના પ્રેષિત તું કૃપાએ; | |||
માગ્યું હતું મેં, સઘળું ન્યછોવી, | |||
દીધો સુખે તેં મુજને પરોવી. | |||
રૂંવે રૂંવે આ સુખશૂળ વાગે! | |||
સુખી ઉરોને ભગવાન ત્યાગે! | |||
3-3-’32</Poem> | |||
<Poem> | |||
'''14''' | |||
કપાસના છોડથી કટીને ચૂંટી | |||
અભાવથી માળી સુદૂર ફેંકતો: | |||
સ્વરૂપ મારું હતું તે લઈ લૂંટી | |||
ફરી મને ક્રૂર બની ઉવેખતો. | |||
ભાંગી ગયાં ઢીંચણ, ધૂળમાં પડી, | |||
ત્યજાયલી—વિસ્મૃત હું તિરસ્કૃત: | |||
ફરી ફરી બાગ મહીં હું આથડી, | |||
પડી વળી પાટુ અનેક નિભૃત. | |||
આ જીવતો અંત અકાલ આણું! | |||
લહી સૂતી ખાખ મહીં સ્મશાનમાં; | |||
નિસાસતી મૃત્યુની સોડ તાણું; | |||
સંજીવની કોઈક ગાય કાનમાં: | |||
પ્રિયા! તને મેળવવા યુગો યુગો | |||
એકી ટસે રાહ ધરી ઊભો હતો: | |||
વિમુખ તારા મુખચંદ્રને મંૂગો | |||
લહી લહી વાદળી વર્ષતો હતો. | |||
હતાં સહુ દ્વાર મૂક્યાં ઉઘાડાં | |||
તું આવશે એક દિ’ એમ ધારીને; | |||
વૃશ્ચિક ને ઝુમ્મર સોળ તારા | |||
જલાવતો નિત્ય તને પુકારીને. | |||
સ્મશાનમાં આમ ઘટે ન શય્યા; | |||
અકાળ આ મૃત્યુની સોડ તાણવી: | |||
સન્માન કે કોલ વિના સમૈયા, | |||
મારી તને પાંખ સદા પ્રમાણવી! | |||
આંખો બની વાદળી વર્ષવા કરે, | |||
હૈયા તણા થાય સહસ્ર ચૂરા: | |||
પિયુ તણા પાદ પખાળવાને | |||
આંખો તણા સાગર તો અધૂરા. | |||
પ્રિયા, વચન એક ન કેમ બોલે? | |||
નથી હજી રોષ શમ્યો સખા પરે? | |||
અમીભર્યાં નેન નહિ જ ખોલે? | |||
અયોગ્યને લેઈશ ના શું અંતરે? | |||
ધ્રૂજો દિશાના દિગ્પાલ ચારે! | |||
આકાશનો ગુંબજ તો તૂટી પડો! | |||
પૃથ્વી તણું પેટ ચીરી પ્રહારે, | |||
ત્રિલોક-જેતા જમરાજ ઊપડો! | |||
પિયુ તણાં વેણ નથી ખમાતાં, | |||
કસોટી મારી થઈ ખૂબ આકરી; | |||
જૂની સ્મૃતિનાં દળ ઊભરાતાં, | |||
મૂકો મને એકલી ઓ ખમા કરી! | |||
અમીભર્યાં નેન નહિ ઉઘાડું? | |||
એવો પૂછ્યો પ્રશ્ન મને વિલક્ષણે. | |||
લજ્જા તણા પર્વત શે ઉપાડું, | |||
થીજી ગયા જે પ્રણમેલ પાંપણે? | |||
મદારીની મોરલી એકદા હતો! | |||
અને હું તો નાગણી જેમ નાચતી; | |||
અબુજ જાણી મુખ ફેરવી જતો! | |||
પડી પડી પાય હું પ્રેમ યાચતી. | |||
પતંગ શા તેં ફુલયજ્ઞ માંડ્યા, | |||
ઊડી ઊડી પુષ્પ અનેક સૂંઘતો; | |||
પ્રિયા તણાં અંતર તેં દઝાડ્યાં, | |||
ક્ષણે ક્ષણે સ્નેહલ ઉર રૂંધતો. | |||
પડી ધીમા સર્વ ગયા પછાડા, | |||
ત્યજાયલો તું ફરી દ્વાર આવતો. | |||
રડી રડી પાયદ્વયી નવાડ્યા, | |||
‘ક્ષમા, ક્ષમા!’ યાચનશબ્દ લાવતો. | |||
પરંતુ હું તો ચડસે ચડી હતી, | |||
ભૂમિ થકી ના તુજને ઉઠાડ્યો; | |||
ક્ષમા નહિ, શાપ અનેક આપતી, | |||
રડેલને મેં વળીયે રડાવ્યો. | |||
તારા સમા મેં ઉરયજ્ઞ આદર્યા | |||
ઊડી ઊડી પુષ્પ અનેક સૂંઘવા. | |||
ક્ષણે ક્ષણે તાહરું હેત ડામવા | |||
દાઝ્યા પરે મેં વળી દેવતા ધર્યા. | |||
કપાસના છોડથી કીટને ચૂંટી | |||
અભાવથી માળી સુદૂર ફેંકતો; | |||
સ્વરૂપ મારૂં હતું તે લઈ લૂંટી | |||
ફરી મને ક્રૂર બની ઉવેખતો. | |||
ભાંગી ગયાં ઢીંચણ, ધૂળમાં પડી, | |||
ત્યજાયલી — વિસ્મૃત હું તિરસ્કૃત: | |||
અને અહીં આવતી તારી ચાખડી, | |||
અયોગ્યને તો કરવા અલંકૃત. | |||
અમીભર્યા નેન નહિ ઉઘાડું?’ | |||
એવો પૂછો પ્રશ્ન મને ન આકરો: | |||
લજ્જા તણા પર્વત શે ઉપાડું, | |||
અબુજને નાથ નહિ ક્ષમા કરો? | |||
સન્માન કે કોલ વિના સમૈયા, | |||
મારી તને પાંખ સદા પ્રમાણવી! | |||
16-2-’32</Poem> | |||
<Poem> | |||
'''<big>એક ફૂલખરણી</big>''' | |||
'''1''' | |||
જાગી ઊઠું સાંભળતાં હું | |||
{{Space}} માનવઉરના ધબકારા; | |||
સર્વ મહીં સંધાયો શ્વાસે, | |||
{{Space}} ગુંજન સાંભળતો તારાં. | |||
{{Space}}{{Space}} દૂર નથી હું: મથી રહ્યો છું | |||
{{Space}}{{Space}} પૂરવા ધબકારા મારા! | |||
9-8-’29</Poem> | |||
<Poem> | |||
'''2''' | |||
દુ:ખ વિષાદ તણા ઉરના સૂર | |||
{{Space}} જગને શું સંભળાવ? | |||
હોય હાસ્ય તો વિશ્વ ભરી દે, | |||
{{Space}} હાસ્યથી જગ અપનાવ. | |||
{{Space}}{{Space}} દરિયામાં કાં ઢોળે ડોલ? | |||
{{Space}}{{Space}} રણમાં એક ટીપું અણમોલ! | |||
21-2-’30</Poem> | |||
<Poem> | |||
'''3''' | |||
ઊંચોઊંચો એક મિનારો, | |||
{{Space}} ઊંચા પર્વત પે રોપ્યો! | |||
ગૌરવ પોતાનું જોવાને | |||
{{Space}} ડોક થકી જરી એ ડોક્યો! | |||
{{Space}}{{Space}} પગ નવ દેખાતા લળતામાં, | |||
{{Space}}{{Space}} કમ્મરથી ધડધડ ઝોક્યો! | |||
27-6-’33</poem> | |||
<Poem> | |||
'''4''' | |||
સૂર્યોદયમાં સાવજ ઊભી | |||
{{Space}} પડછાયો નીરખી ભાવે: | |||
એક ઊંટિયું ખાવા જોશે, | |||
{{Space}} ઓડકાર નહિ તો ના’વે! | |||
{{Space}}{{Space}} મધ્યાહ્ને પડછાયો જોતાં: | |||
{{Space}}{{Space}} શિયાળવું એ તો ચાલે! | |||
27-6-’33</poem> | |||
<Poem> | |||
'''5''' | |||
સામે કાંઠે રાડ પડે ને | |||
{{Space}} આ કાંઠે ગોકીરો થાય; | |||
વચમાં મોજાં ચડે ભયંકર, | |||
{{Space}} હોડી મારી ઝોલાં ખાય. | |||
{{Space}}{{Space}} કોઈ ન વ્હારે ચડશો, શૂર! | |||
{{Space}}{{Space}} જ્યાં હો ત્યાં જ લડી લેવાય! | |||
27-6-’33</poem> | |||
<Poem> | |||
'''7''' | |||
ઉત્ક્રાંતિના ક્રમમાં મોટી | |||
{{Space}} માનવકુલે ભૂલ કરી; | |||
કરને કેળવવાને બદલે | |||
{{Space}} હોત કેળવી પાંખ જરી! | |||
{{Space}}{{Space}} તુચ્છ નીચ આ ખેલો છોડી | |||
{{Space}}{{Space}} વિશ્વરૂપથી આંખ ભરી! | |||
27-6-’33</Poem> | |||
<Poem> | |||
'''8''' | |||
{{Space}} વનડાને વસંતજ્વર લાગ્યો: | |||
કૂંપળે-કૂંપળે એની શિખા ફૂટી, ને | |||
પલાશે-પલાશે દાવાનળ જાગ્યો! | |||
22-2-’32</poem> | |||
<Poem> | |||
'''9''' | |||
પક્વ બિમ્બ શો અધર રસેલો, | |||
{{Space}} કાળી આંખો, કાળા કેશ; | |||
કૌમુદીઊજળો વર્ણ અનુપમ, | |||
{{Space}} મેઘધનુષ ભાતીગળ વેશ: | |||
{{Space}}{{Space}} નૂતન તું! પણ કવન જૂનું મમ! | |||
{{Space}}{{Space}} સંકોર્યા કવિઓના શેષ! | |||
27-6-’33</poem> | |||
<Poem> | |||
'''10''' | |||
એક સુભ દર્શનથી દાન્તે | |||
{{Space}} ‘દિવ્યમોદ’ કરે સર્જન; | |||
ક્ષણક્ષણ પળપળ તુજને જોતાં | |||
{{Space}} કાવ્ય રહે મારું નિર્ધન: | |||
{{Space}}{{Space}} બિએટ્રિસ તું ના: કાં મુજથી | |||
{{Space}}{{Space}} વિશદ હતું દાન્તે-દર્શન! | |||
27-6-’33</poem> | |||
<Poem> | |||
'''11''' | |||
અંધારાએ પીંઝી નાખી | |||
{{Space}} સંધ્યાની સોનેરી પાંખ; | |||
કુમળું પીછું એક પડ્યું તે | |||
{{Space}} બીજકલાની તીરછી આંખ! | |||
18-7-’34</poem> | |||
<Poem> | |||
'''<big>વીસમે વર્ષે</big>''' | |||
અનંત કાલસાગરે ઊગ્યાં અનંત પોયણાં, | |||
ખીલ્યાં, ખીલંત, કો બીડંત, કોઈ મિટ્ટીમાં મળ્યાં. | |||
અપાર આભના સુરંગ: કાલના વિરાટ છંદ: | |||
ઊર્મિના ઉમંગ, ભંગ: જેમ આવડ્યાં ઝીલ્યાં. | |||
અનંત કાલસાગરે ખીલંત એક પોયણું, | |||
કોઈ કોઈને ગમ્યુંય, કોઈને ઉરે રમ્યું; | |||
ભવ્ય સ્વપ્નના તરંગ: પ્રેમના સુવર્ણ રંગ: | |||
આદર્યા મહાન જંગ: ને અદીઠમાં ભમ્યું. | |||
ઓગણીસ પાંદડી ખીલી, વીસમી, | |||
ન જાણું હું હજીય આ મુસાફરી શી દીશની? | |||
જંદિગી! કહે ન તું? રહસ્ય તાહરું બધું? | |||
બીડેલ પાંદડે બીડ્યું, હશે કશું મીઠું અમી? | |||
વ્યોમ-પુષ્પ તોડવા બળું અતુષ્ટિ આગમાં! | |||
જંદિગી જીવી રહી હશે શું આ અતુષ્ટિમાં? | |||
16-9-’30</Poem> | |||
<Poem> | |||
'''<big>એકવીસમે વર્ષે</big>''' | |||
પૃથ્વી તણાં કોતર — કંદરામાં | |||
કો કંઠનો સાદ હતો કદી પડ્યો; | |||
ને વીસ એના પડછંદ ગાજ્યા, | |||
એક્કીસમો આ પડઘો ઊંચે ચડ્યો. | |||
સૂતો હતો શૂન્ય મહીં નિહાળી, | |||
જે શૂન્યતા પાછળ સર્વની ખડી; | |||
પ્રશ્નર્થ શી દેહછટા પ્રસારી | |||
સપ્તષિર્ની કુંડળી વ્યોમમાં ચડી. | |||
અને જવું ક્યાં? ક્યમ આંહીં આવ્યો? | |||
ક્યાંથી પધાર્યો? ક્યમ જીવવું થશે? | |||
દેવા સમું તું કશું સાથ લાવ્યો? | |||
સુરા અને સુંદરીમાં જીવ્યું જશે? | |||
પ્રભાત તેં જીવનનાં વિતાડ્યાં, | |||
મધ્યાહ્નના તાપ-પ્રતાપ કૈ સહ્યા; | |||
રોતા કદી બાંધવને રમાડ્યા? | |||
કે સ્વપ્નમાં સર્વ દિનો વહી ગયા? | |||
છૂટ્યા મહા ધોધ સમા નિસાસા, | |||
રડીરડી નેન ગુલાબ શા કર્યાં; | |||
મથ્યો મને — માનવને મના’વા, | |||
સંતુષ્ટિનાં ધૈર્ય ન તોય સાંપડ્યાં. | |||
અહા! અહા! તોય ઘણું હું માનું! | |||
સપ્તષિર્ની જેમ કહી શકું કદી— | |||
ન્હોતું હજી નામ શનિ, ધરાનું, | |||
મુસાફરી ત્યારથી આમ આદરી: | |||
બ્રહ્માંડ શું? બ્રહ્મ શું? ને અમે કાં? | |||
કાં જીવવું? શાશ્વત પ્રશ્ન પૂછતા; | |||
ઘાણી તણા બેલ જૂતેલ ચક્રમાં, | |||
પ્રશ્નર્થ શા નિત્ય વિતાન ઊગતાં. | |||
અસંખ્ય તો ચંક્રમણો કર્યાં કૈં, | |||
ન તોય કોઈ ધ્રુવતત્ત્વ જાણતા: | |||
રડીરડી અશ્રુ-ઉડુ ઝર્યા કૈં, | |||
નથી હજી શાશ્વતને પ્રમાણતા. | |||
જીવ્યું થયું ધન્ય તથાપિ લેકું, | |||
ફરી રહ્યા એ ધ્રુવતત્ત્વ ઘેરતા, | |||
પ્રાપ્તિ થકી ભવ્ય પ્રયત્ન પેખું, | |||
આછાં થતાં દર્શન પ્રાણ પ્રેરતાં. | |||
અહા! અહા! તોય ઘણું હું માનું! | |||
સરે થતા વર્તુલ શું વદી શકું— | |||
વચ્ચે પડ્યો કંકિર જન્મ-વ્હાણું, | |||
વધીવધી વ્યાપૃત્વા બધું મથું. | |||
નીચે થકી મોહિત થૈ નિહાળી | |||
ચડી રહું શૃંગ નગાધિરાજનું; | |||
વળી ચડું સુંદર શ્રેષ્ઠ ભાળી, | |||
ઊંચે ચડું હું ક્રમમાં. કહી શકું? | |||
ઓ જંદિગી! હું ન રહસ્ય જાણું! | |||
જાણ્યા વિના જીવન શે જીવ્યું જશે? | |||
કદી ગયું: મૃત્યુનું હાય! શું થશે? | |||
જાણ્યા વિના ધ્યેય, અદૃષ્ટ આકરું! | |||
5-10-’31</poem> | |||
<Poem> | |||
'''<big>બાવીસમે વર્ષે</big>''' | |||
ઉપર વિઠલજીની વેદી રે, | |||
{{Space}} નીચે એક કૂણો ક્યારો: | |||
{{Space}}{{Space}} એમાં હું તુલસીનો છોડવો! | |||
હરિજન આવી પગ પૂજતા, | |||
{{Space}} જલસંચિનની ધારો: | |||
{{Space}} તુલસીક્યારામાં દરોડવો! | |||
મારે કંઈક ફૂટી મંજરી, | |||
{{Space}} વળી ફૂટશે હજારો: | |||
{{Space}}{{Space}} કેટલીનો ભેદ કેમ ફોડવો? | |||
વાસવીસ મંજરી ખરી ગઈ, | |||
{{Space}} આજ એકવીસ વારો: | |||
{{Space}}{{Space}} એનોય મોહ આજ છોડવો! | |||
માન્યું મેં વિઠલા પદે જશે, | |||
{{Space}} ભેદ તો ખૂલ્યો અકારો! | |||
{{Space}}{{Space}} મકરંદ બધો માટી મહીં રોડવ્યો! | |||
જેની હતી શીળી છાંયડી, | |||
{{Space}} જેના રસનો ફુવારો: | |||
{{Space}}{{Space}} એને જ આમ કરી ભોળવ્યો! | |||
કોઈ હાડ-ચામ કેરું માનવી, | |||
{{Space}} ડિલે બ્હારનાં શૃંગારો: | |||
{{Space}}{{Space}} મનડાનો સાહ્યબો થઈ ગયો! | |||
જાશે બધી જ આમ મંજરી, | |||
{{Space}} જીવની સુગંધ-ધારો: | |||
{{Space}} સારું જો છોડ માટીમાં મળ્યો! | |||
18-9-’32</Poem> | |||
<Poem> | |||
'''<big>તેવીસમે વર્ષે</big>''' | |||
ઊગ્યો દિવસ ધૂંધળો: પવનપાવડીયે પડી | |||
અદૃષ્ટ ગિરિ-પાંખમાં: શમશમી ઊભી ત્યાં વડી | |||
તમાલ, શરૂ, શાલની ધૂસર ઝૂકતી આવલિ: | |||
ઊભે સડક ખીણને શિખર જુદ્ધ સેના ચડી! | |||
કરી કઠણ ઠાઠડી, શિર ધરી, સ્મશાને ગયો: | |||
મૂક્યાં સૂકલ લાકડાં, જરીક આગ, વહ્નિ થયો: | |||
બળે વરસ માહરું, જીવનનું; જીવ્યો તેહનું; | |||
કંઈક ઉકળાટનું; કંઈ અતૃપ્તિ ને છેહનું. | |||
સહુ પ્રણય બાળતાં, ઉર પ્રજાળતાં, જે રહ્યું, | |||
ભલે ભરખ આજ વહ્નિ! નિજનું બધુંયે ગયું. | |||
નવીન દિલ બાંધવા જીવનપૃષ્ઠ ખુલ્લું થયું! | |||
13-9-’33</poem> | |||
<Poem> | |||
'''<big>પૂણિર્મા પાંખમાં</big>''' | |||
રચેલ સખી સ્વપ્ન મેં: કદીક પૂણિર્મા પાંખમાં | |||
લપાઈ, ધરી તાલમાં સુદૂર બંદરી સંગીતે | |||
પદેપદ, વળોટવા ચઢણ એ; અને આંખમાં | |||
પ્રતિચ્છવી પ્રકાશવા ઉભય પ્રીતના ઇંગિતે. | |||
ચડી શિખર પેખવા ઉદધિઅંગ પે ઊઠતાં | |||
તરંગ-શત-સ્પંદનો પરશ ચંદ્રના જ્યાં થતા. | |||
અને તુજ કપોતનાય મધુ કૂજનોમાં ભળી | |||
વિવર્તન પ્રસારવા મુજ ઉરે-સરે સાંભળી. | |||
અનુક્ત પછી આપવા પ્રણયકોલ સ્વપ્નું રચ્યું, | |||
અદ્વૈત થઈ, જોમ તો ભવ વિદારવાનું મચ્યું; | |||
ન ધર્મ, નવ મંદિરે, નહીં જ સૂર્યની શાખમાં; | |||
લખ્યા પ્રણયલેખ બેઉ મળી પૂણિર્મા પાંખમાં. | |||
મળ્યાં ઉભય પંખીડાં સખી ! ન માન ભૂલી ગયો! | |||
વૃથા ઉભય બ્હેન વિણ; સખી! કોલ દેવો રહ્યો! | |||
3-3-’34</poem> | |||
<Poem> | |||
'''<big>ભવિષ્ય ત્યજી ભૂતમાં</big>''' | |||
કતાર પછીયે કતાર મહીં ઝૂમતા કૌરવી | |||
અનન્ત-શીશ સૈન્ય શા, મુખર ગાનમાં ભૈરવી | |||
તરંગ શત જોઈને ઉદધિના, ઉરેયે ચડે | |||
અકારણ તરંગ એક; વળી એક આંસુ દડે. | |||
કદી જીવનજહાજ આ પળત ફેરવીને દિશા — | |||
ભવિષ્ય ત્યજી ભૂતમાં! સકળ પામવા એ નિશા | |||
જદિ પ્રિયતમા તણિ સભર છાતીનાં સ્પંદનો | |||
સુવક્ષસ્થળ પે ઝીલી વીસરતો સહુ ક્રંદનો. | |||
અને વળીય દૂરદૂર મુજ બ્હેનબા અંકમાં | |||
સિંહાસન ત્રિલોકનું વરદ પામવા ઝંખના; | |||
નભે ઊભરતા ગ્રહો, ઝબક તારલા, આંગળી | |||
થકી તરત ચીંધવા ઉભય એકશ્વાસે ભળી. | |||
અને ઉદર માડીને જીવનશૂન્ય થાવું ભલું! | |||
નહીં જીવનપારના મરણ માંહી ક્યારે જવું! | |||
14-5-’34</Poem> | |||
<Poem> | |||
'''<big>દૃગો અમુક અંતરે</big>''' | |||
વધુ નિકટ આવ મા, સખીરી! સ્હેજ દૂરે રહી | |||
જૂએ છ ત્યમ પોપચાં, પણછ નેનના, વિકિરી | |||
મને નિરખતી રહે! ધ્રુવપદે હુંયે આ ઊભી | |||
લહીશ નિજ મૂર્તિને જ તુજ કીકી માંહી જડી. | |||
અને મુજ વિલોલ આ નયનમાં તને ચીતરી | |||
દઈ હુંય ઊભો, સખી! નીરખ, કોઈને કોતરી | |||
નહીં દઉં કશે, કશુંય નહિ ચીતરું પાસમાં; | |||
તને જ સખીરી! તને જ ભરું ચક્ષુ-આકાશમાં. | |||
પરંતુ ત્યહીં રે’ ઊભી, વધુ ન પાસમાં આવતી, | |||
દૃગો અમુક અંતરે સકળ આકલે તે થકી | |||
નહીં જ જતી પાસમાં! જીવનસાર એ અંતરે. | |||
વધુ નિકટતા થતાં સકળ વિશ્વ એમાં સરે. | |||
રહ્યો શમશમી સદાય રહી એકલાં એકલાં! | |||
હવે ન ફરી એકતા કરવી, જીવશું બેકલાં!</poem> | |||
<Poem> | |||
'''<big>પૃથ્વી નવી</big>''' | |||
તમે સહુ ખડાં રહી પૃથિવીપ્રાન્ત પે કેટલાં | |||
મને જલધિમોજના તરલ કુંડલે એકલાં | |||
ધકેલી ક્યમ આપતાં? મરજીવો મને કાં કરો? | |||
પ્રવાલ, શત મૌક્તિકો, નિલમ લાવવા સંદર! | |||
અસંખ્ય જળ-જોજનો ઘૂમરશે અને ગાજશે | |||
ભયાનક સૂરે: ન શ્વાસ તમ કો’ ઉન્હા લાધશે | |||
મને જરીય: ગૂંગળાઈ ઠરી શંગિડું કાં બનું? | |||
ત્યજી સકળ મેળવ્યું, નિધન કેમ મારે થવું? | |||
મળે વિપુલ વૈભવો, પ્રબળ કીતિર્ ને કામના | |||
સહુ સફલ થાય એમ કરી કામના, આ હિના | |||
પ્રિયા તણીય ત્યાગવી? નવલ પ્રાપ્તિઓ માગવી | |||
પ્રહાર કરી, ઠોકીને સકળ દ્વાર પૃથ્વી નવી? | |||
ધકેલી નથી આપતાં, નિજની એ હતી ઝંખના! | |||
છતાંય ક્ષણ આ લહું! નથી તમે હું ના — રંકના! | |||
14-5-’34</poem> | |||
<Poem> | |||
'''<big>મને ખબર ના</big>''' | |||
મને ખબર ના, કદીય ઉદધિ તણાં ગાન આ | |||
અવિરત ક્રમે વહી યુગયુગાન્તરો તાનમાં | |||
અધીર મુજ અંતરે પુલકતો ઝરો વ્પાપશે; | |||
અને દિવસરાત એ રુદન સાંભળીને જશે. | |||
હવે સમજ સૌ પડી; મમ ઉરે ઊઠે કારમા | |||
તમામ સ્વર દુ:ખના — રુદનના, દિશાદ્વારમાં | |||
પ્રકંપ પછડાઈને કરત, તે ઝીલી ગાજતો | |||
મહોદધિ: ઉરે રચેલ પડઘો પ્રતિ બાજતો. | |||
મને ખબર ના, ઊંડા ગહન ઉરથી ઊછળી | |||
અકારણ તરંગ આ ચહુ દિશે કતારે પળી | |||
તરંત મુજ મીટને સભર સર્વદા રાખશે; | |||
અનિમિષ રહી અનન્ત-પળ પાંપણો જાગશે. | |||
અગાધ તવ લોચનો સભર નીલ આ વિસ્તર્યાં! | |||
અને નયન નિજ એ નયનપાત માંહી ઠર્યાં! | |||
14-5-’34</Poem> | |||
<Poem> | |||
'''<big>છાતીની ધમણથી</big>''' | |||
હુંયે સ્વપનું, જેમ તું સ્વપનતી પણે કાંઠડે | |||
મધુર સખીના મહા લગનમંડપે આંકડે | |||
ગૂંથાઈ સખીવૃંદમાં, નયનમૌક્તિકો વેરતી, | |||
પ્રવાસી પ્રણયી તણું સ્મરણ-અશ્રુ ઉછેરતી. | |||
રૂપેરી વરમાળ હાથ ધરી એ ચડે વેદીએ | |||
ભરે સકળ પૃથ્વી સાત પગલે; અને તું પ્રિયે! | |||
બધું નિરખતી અને સ્વપનતીય તે, ‘આપણે | |||
થશું જ કદી એક, બે ગળી જઈ,’ પીળી પાંપણે! | |||
સખી! વરશું એથીયે લગનમંડપે તો વડા, | |||
મહા ઉજવણે; અને સુરગણોય ઊંચે ખડા | |||
રહી વરસશે શુભાશિષ; અને ફૂલોના ઝરા | |||
નકી નીતરશે ઊંચે ગગન માંહી પંચાપ્સરા! | |||
નથી શરીર દેવડી મુજની આજ ત્યાં તો ખરી! | |||
પુરાવું તુજ છાતીની ધમણથી છતાં હાજરી! | |||
15-5-’34</Poem> | |||
<Poem> | |||
'''<big>નિધનની પછીતે</big>''' | |||
કહે હૃદયરાજ! બે નયનમાં ન એકે ચડ્યું | |||
વિદગ્ધ ક્યમ અશ્રુબિન્દુ ઉર લોહીનું નીતર્યું? | |||
અધિક નિજ પ્રાણથી જીવનથી મને ચાહતો, | |||
અને પ્રણયલોઢમાં હજી ન ઓટ સંભ્રમ થતો | |||
કદી નવ મને! અને ગલિત હસ્ત હિમ સમ ઊજળો પાથર્યો | |||
પ્રશાંત મમ વક્ષ પે: જરીક હસ્ત મારો સર્યો, | |||
સરે પૂરવી-કાળ પીંગળ કપોત માળે ત્યમ, | |||
સુગંધ ધૂલિધૂસર સ્ખલિત કેશ મધ્યે: જ્યમ | |||
સુસ્નિગ્ધ નયનો કર્યાં હૃદયરાણીને તાકતાં, | |||
કપોલ પર પાંડું બે અતૂટ આંસુ-રેલા થતા: | |||
દીઠાં પછમ બારીથી હરણી-વ્યાધને કૂદતાં | |||
ફલંગ ભરી જીવલેણ: પુરના દીવા ઠારતા | |||
વહે ઉતલ વાયુ: ને હૃદયરાજ મૂંગો થશે? | |||
પ્રભાત પડતાં મને અગન દાહ દેતો હશે! | |||
કહે, શું લવલેશ દુ:ખ, ભય, યાતના ના થતી? | |||
નહિ ફરક વિશ્વમાં જદી હતી, હતી ના થતી? | |||
અવાજ સહ મેં ધર્યા ઉભય હસ્તમાં દેવીના | |||
કપોલ બહુ જોરથી: અધિકડાય જોરે ભીના | |||
કર્યા સુકલ ઓષ્ઠ: ને શીશ લીધું, ધર્યું છાતીએ: | |||
ઠર્યું પ્રદીપકોડિયું સમીરસાન: ને જાતી એ. | |||
પ્રિયે! હૃદયરાજ્ઞિ! જે દિવસથી મને તું મળી, | |||
અને કવિતકલ્પને ભભક જ્યોતિ તારી ભળી; | |||
રચેલ તવ ચિત્ર મેં નિધનની પછીતે અને | |||
પ્રભા તરલ નેનની, કમળ લાલી ગાલો તણી, | |||
કલાપી સમ ડોક, ને અલક કોટિ કોટિ ગણી, | |||
અનાઘૃત કુસુમદ્રોણ સમ બે ભરી છાતીને, | |||
ઢળંત નભ બીજ શી ચપલ કેસરિણી કટિ, | |||
હથેલી પદપાનીની તરલ આરતીની શિખા | |||
સમી સકળ આંગળી: સહુ પ્રિયે! હતું ચીતર્યું | |||
પછીત કરી મૃત્યુની! તુજ સ્વરૂપનો મે લહ્યો | |||
ઉઘાડ ધરી મૃત્યુનું પ્રતિસ્વરૂપ! તેથી થયો | |||
ન કંપ મુજ હસ્તમાં સકળ વિશ્વને પાડતો! | |||
સુણ્યો ન પરિશેષ ના નયનજ્યોતિ ઝાંખો થતો. | |||
31-3-’33</poem> | |||
<Poem> | |||
'''<big>છતાંય સ્મરવા</big>''' | |||
વદાય, સખી! આપતાં જીવન સર્વ થીજી જશે; | |||
અને સબળ છાતી ભીતર થકી કશું ઊડશે | |||
બખોલ કરી કારમી: ભભડતી સ્મૃતિ ભૂતની | |||
અનેક વપુઓ ધરી સ્વપનમાં ગળું રૂંધશે. | |||
પરંતુ કરું શું? કરાલ વ્રણ ચીતર્યો રાત્રિએ | |||
સુધાંશુ સમ શુભ્ર દેહકમળે તને ધાત્રીએ: | |||
નહીં! નહિ જ! કરે એ, મમ કૃતિ! છતાંયે હતી; | |||
ક્ષમા સુભગ દૃષ્ટિની સભય આશ: એ ના ફળી | |||
પરંતુ તવ ક્રોધ માંહીં અભિજાતતાયે બળી— | |||
ઝળી ભસમસાત: ને અઘટતા નકી આદરી | |||
પૂરી, કદિય જે મને સ્વપનમાં ન ખ્યાલે ચડી: | |||
તને વ્રણ થયો: મને સ્વપ્ન — ભ્રંશની લૂ અડી. | |||
છતાંય સ્મરવા તને સદય ઉરથી આ શપથ! | |||
અનેક ભૂતકાળની અમૃતરાત્રિ પે લે લખત! | |||
30-3-’33</poem> | |||
<Poem> | |||
'''<big>ભરતી</big>''' | |||
સહસ્ર શત ઘોડલાં અગમ પ્રાન્તથી નીકળ્યાં, | |||
અફાટ જલધિ પરે અદમ પાણીપન્થાં ચડ્યાં; | |||
હણે-હણહણે: વિતાન, જગ, દિગ્ગજો ધ્રૂજતાં, | |||
ઊડે ધવલ ફેન શી વિખર કેશવાળી છટા! | |||
ત્રિભંગ કરી ડોકના, સકળ શ્વાસ ભેગા કરી, | |||
ઉછાળી નવ દેહ અશ્વ ધમતા પડી ઊપડી; | |||
દિશા સકળમાં ભમી, ક્ષિતિજ-હાથ તાળી દઈ, | |||
પડંત પડછંદ વિશ્વભર ડાબલા ઉચ્ચરી. | |||
કરાલ થર ભેખડે, જગતકાંઠડે કારમા, | |||
પછાડી મદમસ્ત ધીંક: શિર રક્તનાં વારણાં; | |||
ધસી જગત ખૂંદશે? અવનિ-આભ ભેગાં થશે? | |||
ધડોધડ પડી-ખરી ગગનગુંબજો તૂટશે? | |||
ઉરેય ભરતી ચડે, અદમ અશ્વ કૂદી રહે! | |||
દિશાવિજય કૂચનાં કદમ ગાજતાં ઊપડે! | |||
10-8-’31</Poem> | |||
<Poem> | |||
'''<big>સ્વમાન</big>''' | |||
માન તમારે હાથ ન સોંપ્યું; | |||
{{Space}} કેમ કરી અપમાનશો? | |||
વજ્ર સમું અણભેદ હૃદય આ, | |||
{{Space}} શર સૌ પાછાં પામશો. | |||
ઘન ગરજે, વાયુ ફૂંકાયે, | |||
{{Space}} વીજળી કકડી ત્રાટકે; | |||
બાર મેઘ વરસી વરસીને | |||
{{Space}} પર્વત ચીરે ઝાટકે —- માન0 | |||
હિમાદ્રિ અમલિન સુહાસે, | |||
{{Space}} ઊભો આભ અઢેલતો; | |||
આત્મા મુજ તમ અપમાનોને | |||
{{Space}} હાસ્ય કરી અવહેલતો. | |||
રેતી કેરા રણ ઉપર ના | |||
{{Space}} બાંધ્યાં મ્હેલ સ્વમાનના; | |||
શ્રદ્ધાના અણડગ ખડકો પર | |||
{{Space}} પાયા રોપ્યા પ્રાણના! | |||
માન તમારે હથ ન સોંપ્યું, | |||
{{Space}} કેમ કરી અપમાનશો? | |||
વજ્ર સમું અણભેદ હૃદય આ, | |||
{{Space}} શર સૌ પાછાં પામશો. | |||
27-7-’30</poem> | |||
<Poem> | |||
'''<big>પાનખર</big>''' | |||
બારબાર મહિના ઊડીઊડીને | |||
આજે સમીરરાજ ભૂખ્યા થયા; | |||
દક્ષિણના દરિયાની વેદનસિતારે | |||
ખાલી ખપ્પર લઈ નાચી રહ્યા. | |||
{{Space}} તાલ દીધો નિત નૃત્યમાં | |||
{{Space}} જેણે બારે માર — | |||
{{Space}} પાનખરે જઈને પૂછ્યું: | |||
{{Space}} એના પૂરશો ન હૈયાહુતાશ? | |||
ડાળડાળ પાંદડાં છૂટીછૂટીને | |||
ધરણીની શુષ્કતા ઢાંકી રહ્યાં; | |||
વાયુ-વંટોળના વર્તુલ મોઝારે | |||
ઊડી કંકાલ-નાચ નાચી ગયાં. | |||
31-3-’32</Poem> | |||
<Poem> | |||
'''<big>અમૃતના ઉંબરમાં</big>''' | |||
એક અમૃતની કૂપી ભરી, | |||
ઉપર આછેરી વિષ કેરી ચાદર ચડી, | |||
આખા જીવનની ધન્યતા તરી, | |||
જરી ઝાંખેરી દોષ કેરી છાયા પડી: | |||
અદકેરાં દાન અમે દીધાં-લીધાં, | |||
મોંઘેરાં પાન અમે પાયાં-પીધાં; | |||
એને ગોપનના કાજળથી દવલાં કીધાં: | |||
શેષ પારખાની પુણ્ય ક્ષણે હંમિત ખડી, | |||
જરી ઝાંખેરી દોષ કેરી છાયા પડી. | |||
હવે કેમ કરી અમીસર સ્નાન કરવાં? | |||
અમૃતના ઉંબરમાં મોત વરવાં! | |||
2-10-’32</Poem> | |||
<Poem> | |||
'''<big>અચેત તાંતણે</big>''' | |||
ભુજંગનો ભીષણ પાશ છોડ્યો, | |||
બંદી બન્યો એક અચેત તાંતણે: | |||
સુરાંગનાનો અમીકૂપ છોડ્યો, | |||
લળી ગયો એક નમેલ પાંપણે. | |||
સમુદ્ર અશ્વ સહસ્ર નાથ્યા, | |||
સળેકડું એક જરી સરી ગયું: | |||
નિષ્ઠુરતાના નગરાજ બાથ્યા, | |||
જોઈ જરી; — અશ્રુ ઉન્હું દડી ગયું. | |||
આકાશના ચંદરવે અડેલો, | |||
ખરી-ઊડી ધૂળથી કેમ રોળવું? | |||
સુરેન્દ્રના મેઘધનુ ચડેલો, | |||
ભૂમિ પડી સુંદરી ઉર ઝોલવું? | |||
હસી હસી કાંચનજંઘને ચડ્યો! | |||
અસાર આવા વનપાણકે ખડ્યો? | |||
27-1-’32</poem> | |||
<Poem> | |||
'''<big>ભાવના</big>''' | |||
ત્રિકાલનો ઘુમ્મટ-ઘેર તોડી, | |||
સુણી રહું શાશ્વત શબ્દબ્રહ્મને! | |||
ત્રિલોકના ભેદ મહા ઉકેલી, | |||
રમી રહું નિત્ય નવા સનાતને! | |||
સમુદ્રનાં સૌ વમળો વટાવી, | |||
ઝંખી રહું રત્ન સહસ્ર પામવા! | |||
ઝંઝાનિલોની ધરી પાંખ અંગે, | |||
ઊડું અનંતે જગતાપ વામવા! | |||
તિમિરનાં રાક્ષસજૂથ આવી, | |||
ઝગી રહ્યો અંતરદીપ આવરે! | |||
લડીલડી એકલ હાથ મ્હારે, | |||
મથું હું અંધાર સહુ વિદારવા! | |||
ક્ષણો, પ્રભો! આવી અનેક આપો; | |||
ક્ષણો મટી જીવન સર્વ વ્યાપો! | |||
2-11-’30</Poem> | |||
<Poem> | |||
'''<big>મૃત્યુને</big>''' | |||
રડે મને શું કામ? હું જીવંત મૃત્યુમાં રહું: | |||
નિત્ય હું તને મળું, ન શું હું દૃષ્ટિએ ચડું? | |||
દિવ્ય સ્પર્શ, દર્શનો: અનુભવું ઘણુંઘણું; | |||
દેહ મિટ્ટીમાં મળ્યો: અનંતમાં ઊડે અણું. | |||
સુગંધી વાયુ તાહરા સુકેશ આ ઉછાળતો; | |||
અણુ બની અડી સુકેશને હું કાળ ગાળતો! | |||
અમી ભરેલ પોપચે ચડું અણું બનીબની; | |||
વહુ સરંત અશ્રુમાં તૃષા છિપાવું સ્નાનની! | |||
ચડાવ મારી કબ્રને તું પુષ્પ તો ચૂંટીચૂંટી: | |||
પુષ્પના પરાગમાં અણું બની રહું છૂપી. | |||
ધન્ય સ્પર્શ તાહરો; કવું અદૃશ્ય કાવ્યને: | |||
સાંભળે ન શું કદીય એક-માત્ર શ્રાવ્યને? | |||
હાર્દ એક તો હતાં, નડી શરીર-ભિન્નતા; | |||
એકતા અનુભવી, ધરે શું કામ ખિન્નતા? | |||
25-9-’29</poem> | |||
<Poem> | |||
'''<big>ધૂમ્રગાથા</big>''' | |||
ઊંચાં ઊંચાં શ્હેર તણાં મકાનો, | |||
ને એકમાં એકલ હું પડી રહું. | |||
કરીકરી દિન અનેક કામો, | |||
સંધ્યા-સમે પશ્ચિમ ગોખમાં લહું. | |||
સંધ્યા સતીના નવરંગ ગાલો, | |||
મિલો તણા ધૂમ્ર વિષાદ આવરે; | |||
માણિક્યના વ્યોમભર્યા મહાલો, | |||
ધીમેધીમે ગોટમગોટ છાવરે. | |||
અને હું જોતો બળતા નિસાસા, | |||
ભેગા થઈ ધૂમ્ર શિખાસ્વરૂપના; | |||
મજૂરનાં દૈન્ય અને નિરાશા, | |||
ધુંવા મહીં જોઉં દુખો હું ધ્રૂજતાં. | |||
ઊડે મહીં હાથ-પગો તૂટેલા, | |||
બળીબળી ખાખ થયેલ ફેફસાં; | |||
ફિક્કાં, સૂકાં મ્લાન મુખો ઝૂકેલાં, | |||
સ્ત્રીઓ તણાં વસ્ત્ર વણેલ મેશનાં. | |||
ઊણાં ઊભાં હું ઉદરો નિહાળું; | |||
અપૂરતી ઊંઘ સૂઝેલ પાંપણે; | |||
પ્રસ્વેદની ત્યાં સરિતા હું ભાળું; | |||
ને માળખાં શોષિત દુ:ખ-ડાકણે. | |||
અને હું જોતો પડતી નિશામાં, | |||
રડી-રડી મ્લાન સૂકેલ યૌવન; | |||
ઊભા થતા ને પડતા નશામાં, | |||
પગો પડે અસ્થિર ઝૂંપડીમાં. | |||
ઝીલીઝીલી એ પશુના પ્રહારો | |||
અશક્ત ભૂખી લલના રડી ર્હે; | |||
નિ:સત્ત્વ ગંદાં અસહાય બાળો | |||
નિશા બધી ભોંય ભૂખ્યાં પડી રહે. | |||
બારી કરી બંધ પથારીએ પડું! | |||
ધુંવા તણી મૂક કથા હું સાંભળું! | |||
24-1-’31</Poem> | |||
<Poem> | |||
'''<big>સૂતી હતી</big>''' | |||
સૂતી હતી બાથ મહીં સુંવાળી, | |||
હતાં કર્યાં બંધ બધાંય બારણાં: | |||
છાતી પરે સ્નિગ્ધ સુકેશ ઢાળી, | |||
બુઝાવીને દીપક કીકીઓ તણા: | |||
ન દેખવું કે નવ બોલવું જરી, | |||
ન વાંચવી અંતરની કિતાબ; | |||
બે દેહની એક અખંડતા કરી, | |||
છાતી કરે બેઉ અબોલ સાદ: | |||
અંધારની અંગ ધરી પછેડી; | |||
નિસ્તબ્ધતાના પડદા રહ્યા લળી: | |||
ચંપા તણાં પર્ણ જરા ખસેડી | |||
બારી થકી ચંદ્રી પડે જરા ઢળી: | |||
જે ઓષ્ઠ મારા, મુજ એકલાના, | |||
તે ચૂમવા ચંદ્ર કરે? નહીં! નહીં! | |||
ચંપા તણાં પર્ણ વદેય ‘ના, ના!’ | |||
ને છાંય એની વળી ઓષ્ઠ પે પડી! | |||
પ્રકાશને મ્હાત કર્યો તદા ફરી, | |||
અંધાર જીત્યું સઘળું જતો હરી!</poem> | |||
<Poem> | |||
'''<big>ઊંચાંઊંચાં ગ્રથિત મકાન</big>''' | |||
વ્યોમ ચીરીને વિતલ ઊતરતી | |||
{{Space}} ચકચકતી વીજળીની રેખ; | |||
એના ભીષણ તાંડ-નૃત્યે | |||
{{Space}} વાદળ ગર્જી આપે ઠેક. | |||
ઝરમર ઝરમર મેઘ ઝરે! | |||
{{Space}} સરિત-શરીર રોમાંચ કરે! | |||
રસ્તાની ઓ પારે ઊભાં | |||
{{Space}} ઊંચાઊંચા ગ્રથિત મકાન; | |||
સઘળી બારીમાંથી દૂઝે | |||
{{Space}} પ્રકાશનું ચોખંડું ગાન. | |||
અટારીએ ફૂલરોપ લૂમે! | |||
{{Space}} અંધારું ફૂલડાંને ચૂમે! | |||
એક પછાડી એક બુઝાતા | |||
{{Space}} પ્રાકાશના, વીજળીના ગોળ; | |||
બારીનાયે પડદા ઊતરી | |||
{{Space}} આવરતા દૃષ્ટિનો દોલ. | |||
સહુ ચાહે કુમળું એકાન્ત! | |||
{{Space}} પ્રદીપવા જીવનને ક્લાન્ત! | |||
મોરેયે દીવો છે ના’નો, | |||
{{Space}} બારીનોયે સરસ સમાસ. | |||
બારીને પડદાયે છે, પણ | |||
{{Space}} કોઈ નથી જે મારી પાસ | |||
સાતસાત દરિયાપારે, | |||
{{Space}} એયે રડતું ચોધારે. | |||
20-7-’34</poem> | |||
<Poem> | |||
'''<big>ક્રાંતિનાદ</big>''' | |||
અસંખ્ય મુજ બાંધવો રવડતા, સડ્યાં ચીંથરાં | |||
ધરી શરીર-માળખે કકડતી ધ્રૂજે ટાઢમાં; | |||
સહે સળગતા બપોર-દવ ચૈત્ર-વૈશાખના, | |||
વિતાન ઘર-છાપરું: દિશ દીવાલ: શય્યા ધરા! | |||
અસંખ્ય મુજ રાંકડાં કકળતાં રહે લાડકાં | |||
ભૂખે ટળવળી: અને હૃદય દુ:ખના તાપમાં | |||
બળી-સમસમી પડે સકળ પાશવી પાપમાં. | |||
રમે મરણ જીવને અતુલ માનવીનાં મડાં. | |||
પરંતુ નવ હું સ્તવું વચન આળપંપાળના | |||
ન ઇચ્છું લવલેશ લ્હાવ ધન, વસ્ત્ર કે ધાન્યના; | |||
સહો સખત ટાઢ ને પ્રખર તાપ મધ્યાહ્નના, | |||
મરો ટળવળી મુખે હૃદયહીન દુષ્કાળના! | |||
સહુ વીતક વીતજો! વિઘન ના નડો શાંતિનાં! | |||
બળી-ઝળી ઊઠી કરો અદમ નાદ સૌ ક્રાંતિના! | |||
8-11-’30</Poem> | |||
<Poem> | |||
'''<big>શૂન્યશેષ</big>''' | |||
નહીં! નહિ જ પાલવે શયન પાંસુ પે પાશવી | |||
ખરી, ચરણ, ડાબલા મલિન સ્પર્શ મેલી બની: | |||
ઊભીશ અવરોધતો ગગનચુંબી પ્રાસાદને, | |||
શ્રીમંત મુજ વૈભવે, ધનકુબેરના નાદને. | |||
ન તોય પરિતૃપ્તિ: સપ્ત જલસાગરે ગાજતા | |||
નવેનવ દ્વીપે, ભૂપે સકળ લોકમાં રાજતા; | |||
જહાંગીર-મહાન કો’ ભરખ-જ્વાલ-જ્વાલામુખી | |||
તણે મુખ વિરાજીને ગગનને ભરું હું મૂઠી. | |||
ગ્રહો, તરલ ધૂમકેતુય, નિહારિકા, તારલા, | |||
મુકુટ સમ રાજતા મહત માનવી-હું શિરે: | |||
પ્રદીપ વિચિમાલ્ય શી સુરસરિતની મેખલા | |||
વિરાટ મમ દેહની કટિ પરે પ્રભા વિકિરે. | |||
હવે તું કર આમળું! ઊછળતો તને ઝાલવા: | |||
પિતા, મુજ પદે પડ્યો? મલિન પાંસુ પે ન્યાળવા | |||
તને, શરીર આ વિરાટ મુજ આજ આડું ખડું! | |||
6-6-’33</poem> | |||
<Poem> | |||
'''<big>ચિતા</big>''' | |||
સ્મશાનમાં નિત્ય જતી નિશામાં, | |||
આકશ શી તારક ચૂંદડી ધરી; | |||
નદીતીરે પ્રજ્વલતી ચિતાનાં | |||
પેખી રહું સૌ પ્રતિબિમ્બને ફરી. | |||
હુંયે મહાકાલ તણી પળે કો, | |||
ત્રિખંડના કોઈ અગમ્ય ખંડે, | |||
બળીઝળી ખાખ થઈ ચિતામાં | |||
હસીશ મીઠું પ્રતિબિમ્બ પાથરી. | |||
વિચાર એવો બહુ વાર આવતાં, | |||
જરીય મારો રસ ના કમી થયો; | |||
કરુણ એ સુંદરતા નિહાળતાં, | |||
મૃત્યુ તણો ભાવ મને ગમી ગયો. | |||
પરંતુ આજે થથરાવતો અહા! | |||
વિચાર મારા મનમાં રમી ગયો: | |||
બળી તુંયે ખાખ થશે જ એકદા! | |||
બધી-બધી હંમિતને હરી ગયો. | |||
આકાશ શી નીલ ગભીર આંખો; | |||
ઉષા સમા ઓષ્ઠ સુવર્ણ તારા! | |||
સુનેરી એ કેશકલાપ ઝાંખો, | |||
બળી જશે દેહની તેજધારા? | |||
જીવંત હું આ જગમાં ચિતા શી, | |||
ભમીશ સૂનાં પ્રતિબિમ્બ પાડતી! | |||
28-12-’30</Poem> | |||
<Poem> | |||
'''<big>મૃત્યુનૃત્ય</big>''' | |||
[પારિજાતક] | |||
નીલ ઘટા પારિજાતકની, | |||
{{Space}} નીલ નીચે હરિયાળી ઝૂલ: | |||
શ્વેત, રક્ત પારસ કોરીને, | |||
{{Space}} વનદેવીએ ગૂંથ્યાં ફૂલ: | |||
{{Space}} વ્યોમ વૃક્ષમાં તારા તગે, | |||
{{Space}} તિમિરઘટામાં જુગનુ ઝગે! | |||
દિશાપારથી સમીર સવારી | |||
{{Space}} ભૈરવ-તાને વેણુ વાય; | |||
બુલબુલ આવી ડાળે બેસે, | |||
{{Space}} પુષ્પ નાચતાં નીચે જાય: | |||
{{Space}} તરણાંખોળે તો ઝિલાય! | |||
{{Space}} અગમ અંક તારા બુઝાય! | |||
{{Space}} પ્રણયસ્પર્શનાં મીઠાં દુ:ખ, | |||
{{Space}} મૃત્યુમાંયે નૃત્ય અનુપ! | |||
{{Space}}{{Space}} * | |||
[લજ્જાવતી] | |||
પ્રથમ પ્રભાતે ઉંમા નીસર્યાં, | |||
{{Space}} પ્રલય સુધી પૃથ્વીપટ ફર્યાં; | |||
નવવધૂઓનાં નેનોમાંથી | |||
{{Space}} વ્રીડાના સુરમા સંઘર્યા. | |||
{{Space}} લજામણીના પાને પાને | |||
{{Space}} એ સુરમાનાં અંજન કર્યાં! | |||
પાથિર્વ કોઈ સ્પર્શ થતાંમાં | |||
{{Space}} અકળામણનો વપુ સંકોચ; | |||
જગતમાત્રનું માર્દવ ઓપી, | |||
{{Space}} સંધ્યાનો સાળુ સંકોર. | |||
{{Space}} જીવનમાં જે નૃત્ય કર્યું ના, | |||
{{Space}} મૃત્યુમાં એ અંગમરોડ! | |||
{{Space}}{{Space}} * | |||
{{Space}} [શેવતી] | |||
ઈસામસીના હૃદયકમળની | |||
{{Space}} કોમળતા ઉજ્જવળતા રૂપ, | |||
શિવ-શંકરની લાડીલી શી | |||
{{Space}} પુષ્પ શેવતી: સમીર દૂત — | |||
{{Space}} હિમાલયેથી શિવ પાઠવતા | |||
{{Space}} ખરતા દળમાં મૃત્યુનૃત્ય! | |||
{{Space}}{{Space}} * | |||
{{Space}} [કલહંસ] | |||
સિંધુપારથી ઊડતા ઊડતા | |||
{{Space}} રમતે હૈયે, ધમતે શ્વાસ, | |||
હંસરાજ હિમાળે આવે | |||
{{Space}} મરવા માનસસરવર પાસ: | |||
{{Space}} તાંડવ કરતા ઊડે આભ! | |||
{{Space}} શિવતાંડવના ગાજે પાદ! | |||
22-9-’31</Poem> | |||
<Poem> | |||
'''<big>ઘુવડ</big>''' | |||
આકાશનું ઊછળતું કુરંગ | |||
દોડી રહે અર્ધીક વ્યોમકેડી; | |||
લખી લખી વાસરી, પ્રાણ સંગ | |||
પ્રલાપની ટેવ મને પડેલી. | |||
દીવો કરી અંધ પથારીએ પડું, | |||
જરાક શી ચાદર જેમ ઓઢતો; | |||
ચિત્કાર શો ઘુવડનો હું સાંભળું, | |||
અંગાંગ માંહી જરી હું ધ્રૂજી જતો. | |||
ધીમે ભરું બીકણ પાય મારા, | |||
લપી છૂપી બારી કને ઊભું જઈ. | |||
દેખી રહુ તારકના ધ્રુજારા, | |||
અંધારખોળે મુખ આવરી દઈ. | |||
ફળી મહીં બાવળવૃક્ષ ઊભું, | |||
રોમાંચ શા કંટક પાંશરા કરી; | |||
શિરીષની નાનકડી કૃતિ શા | |||
પુષ્પે ભરી માદક ગંધ, કેશરી. | |||
નિશા પરે જાય નિશા પળંતી, | |||
પાનાં પરે વાસરી-પાન ચીતર્યાં; | |||
પ્રત્યેક રાતે મૃગલે રડંતા | |||
તારા પરે કમ્પિત કૂદકા કર્યાં. | |||
ચિત્કાર કિંતુ નવ એ શમે કદી, | |||
ન ડાળી બીજી કદી શોધતું દીસે! | |||
કુરંગની સાઠમી જ્યાં પડે ખરી, | |||
ધ્રૂજાવતું ભીષણ શબ્દ ઉચ્ચરી. | |||
ચોથી કરી પોથી પૂરી સ્મરું જરી, | |||
ચિત્કાર ત્યાં એ ફરી વાર ગાજ્યો; | |||
ચારે દિશે કાન ધરી નવાજ્યો, | |||
અંગાંગ મારે ફરકંત ખંજરી. | |||
ન જાણું ક્યાંથી? પણ આવી ઊભો | |||
વિચાર મારા મનમાં બિહામણો,: | |||
જેને શિરે ઘુવડ શબ્દ ધૂકે, | |||
નકી થતો માનવી શીશ-હીણો! | |||
બારી કરી બંધ પથારીએ પડું, | |||
કપોત મારા ઉરમાં ધ્રૂજી રહે; | |||
સૂવા જરી પીઠ અનેક ફેરવું, | |||
અંધાર કાંઈ ગૂઢ કાનમાં કહે. | |||
પ્રભાતના બંસરી સૂર વાયા | |||
નિદ્રા તણે અંક જરી ઢળી ગયો; | |||
ધબાક શો નાદ! પ્રકમ્પ કૈં થયો, | |||
ધ્રૂજી રહ્યા ચાર પલંગપાયા. | |||
બારી ઉઘાડું દ્વય આંખ ચોળતો, | |||
સવિતની સો ચમકે કટારી; | |||
કપાયલું બાવળવૃક્ષ ઢાળી — | |||
ઊભો કુહાડી દરબાર તોળતો. | |||
નિદ્રાહીણી લાલ નિહાળી આંખો, | |||
પળેક એ ચાકરડો જતો ધ્રૂજી: | |||
પડી ગઈ, સા’બ! નમેલ છાપરી, | |||
થડા થકી ટેકવવા હં કાંપતો! | |||
બારી તણું દક્ષિણદ્વાર વાસ્યું! | |||
માથું હજી છે ધડ પે! તપાસ્યું. | |||
21-2-’32</Poem> | |||
<Poem> | |||
'''<big>ઊડતા શ્યામાને</big>''' | |||
ઊડતાં આવી માળો બાંધ્યો | |||
{{Space}} માધવીમંડપ મારે. | |||
વર્ષાનાં વાદળ વિખરતાં, | |||
{{Space}} ઊડી ક્યાંક પધારે: | |||
{{Space}} તું ઊડ્યો એથી ઝંખું શ્યામા! | |||
{{Space}} સ્મરતો અંતર-તારે... | |||
હિમાદ્રિના સપ્તશૃંગમાં | |||
{{Space}} સાગની સાત ઘટા રે. | |||
દેવદારુની વૃક્ષરાજિમાં | |||
{{Space}} દૂઝે ચાંદની ધારે: | |||
{{Space}} એમાં માળો તારો નિત્યનિત્યનો, | |||
{{Space}} શ્યામી નિત્ય સમારે... | |||
જાણુંજાણું ઊડતા શ્યામા! | |||
મુજ ડાળે ના નિત્ય વિસામા! | |||
તોય સ્મરું તું ઊડ્યો એથી, | |||
{{Space}} અંતરને એકતારે... | |||
માધવીએ મુજ માળો બાંધ્યો, | |||
{{Space}} ઊડતા શ્યામા! આવી. | |||
સાંભળ ઊડતી સ્મૃતિ! | |||
{{Space}} થંભ જરી! | |||
પંખીડું કોઈ આવીઆવી | |||
{{Space}} ઝાડ-ઝાંખરાં વિસ્તારે, | |||
{{Space}} મુજ અંતરની મોઝારે. | |||
{{Space}} જાણું એ પહેલાં તો એણે, | |||
{{Space}} ઉર-સંગીતનાં વેણેવેણે | |||
{{Space}} બાંધ્યો અંતરમાં માળો, | |||
{{Space}} અશ્રુ-અમૃત-તારે... | |||
તને માધવીમંડપ આપ્યો, | |||
{{Space}} અંતરમાળો ના રે, | |||
નિત્યનિત્યના વાસ કરીને | |||
{{Space}} કોઈ દ્રવે છે: | |||
તુજને કેમ કરીને ધરવો? | |||
{{Space}} એ ખાલી થાય ન ક્યારે... | |||
{{Space}} તોય સ્મરું હું ઊડતા શ્યામા! | |||
{{Space}} સ્મૃતિના સૂના તારે.... | |||
મેળ આપણો નિત્ય તણો ના, | |||
{{Space}} પળનો એ પલકારો; | |||
અચળ ચળકતો ધ્રુવતારો ના, | |||
{{Space}} પણ એ ખરતો તારો. | |||
મહાકાવ્યને ધોધે નહિ તો | |||
{{Space}} ઊર્મિગીતની ધારે; | |||
તું ઊડ્યો તેથી સ્મરતો, શ્યામા! | |||
{{Space}} કોઈ વસંત-સવારે....! | |||
8-4-’32</Poem> | |||
<Poem> | |||
'''<big>પૂરવ પ્રેમી</big>''' | |||
વિખેરીને સૂકલ પાંદડાં સહુ | |||
કંકાલનું એક બિછાનું પાથરી; | |||
કદંબનું વૃક્ષ નિહાળતું નવું | |||
કંઈ, ઠૂંઠી અંગુલિઓ ઊંચે ધરી. | |||
પ્રજાળીને અંતર અંકુરો બધા, | |||
વિખેરી ખીલ્યા ઉરની પ્રફુલ્લાતા; | |||
બેઠો હતો આત્મન એકલો તદા, | |||
જોતો ખર્યાં પર્ણ ધ્રૂજંત ઊડતાં. | |||
નૂપુરની ઝંકૃતિ આગળે પળે, | |||
લળી, કટિભંગ કરી પિછાડી, | |||
આવી ઊભી એય કદંબની તળે; | |||
ધ્રૂજી રહી સર્વ સૂતેલ નાડી. | |||
નીચે હતાં નેન ઢળેલ મારાં, | |||
અનુભવ્યું તોય દહંત પોપચે; | |||
થીજી હતી રક્તની નાડીધારા, | |||
હૈયા પરે સાત સમુદ્ર તો લચે. | |||
પળું પ્રભાતે મુજ પ્રેમી સાથ, | |||
છેલ્લું કંઈ પૂરવ પ્રેમી માગ! | |||
કે’ તો દઉં એક પ્રકાંડ બાથ, | |||
હોલાવવા અંતર કેરી આગ! | |||
વાયુ તણી એક ઝડી ઝીંકણી, | |||
પ્રકંપતાં પર્ણ ઊડ્યાં કદંબથી; | |||
વેણુ તણી લંબ ભુજા વીંઝાણી, | |||
કપોતડું એક ઉડ્યું કહીંકથી. | |||
ધીમે ધીમે ચક્ષુદ્વયી ઉપાડ્યાં, | |||
પળેક એ આંખડી જોઈ તો રહ્યો; | |||
ધીમેકથી પાંપણ ઢોળી પાડી, | |||
નીચે લળી; હુંય ઊભો થઈ ગયો. | |||
તમે સૂશો એ જ પલંગ પાથરું, | |||
આલંગિને હું જ ધરીશ વીંઝણો; | |||
ચૂમ્યા હતા ઓષ્ઠ: સુવર્ણ હું કરું | |||
કો અન્યના ચુંબન કાજ. ને ફરું— | |||
બની ગયું શું જરી હું ન જાણું, | |||
પડ્યો હતો: પાંપણ સ્હેજ ઊઘડી; | |||
સૂકેલ બે પર્ણ મહીં પ્રમાણું | |||
બે આંસુડાં; ને પગલાં કંઈ પડ્યાં. | |||
31-8-’32</Poem> | |||
<Poem> | |||
'''<big>સમીરણ</big>''' | |||
વગડાંમાંથી વાતો આવી, | |||
{{Space}} પીંપળપાને કાન ધર્યા; | |||
મરકી ફરકી પત્રે પત્રે, | |||
{{Space}} ચંપકને ઇંગિત કર્યાં. | |||
જોયું-સ્હોયું: ઊડતા પુષ્પે | |||
{{Space}} વનડાના સંદેશ સર્યા; | |||
શાલ-વને સાંભળતાં વાતો, | |||
{{Space}} ખરખર કરતાં પાન ખર્યાં. | |||
વેણુના બાહુ વીંઝાયા, | |||
{{Space}} સાગવક્ષ શું એક કર્યા; | |||
વ્રીડાનાં પુષ્પો પ્રગટીને, | |||
{{Space}} ઝરઝર કરતો કોર ઝર્યા. | |||
ફરતાં ફરતાં દિશ દિશ વાટે | |||
{{Space}} પડઘા કિશુક કાન પડ્યા; | |||
વસંતના અંતર શાં રાતાં | |||
{{Space}} પુષ્પો ધરણીઅંક દડ્યાં; | |||
તરણાંઓએ ઝોલાં ખાતાં | |||
{{Space}} ચુંબનને અંતર જકડ્યાં. | |||
8-8-’32</Poem> | |||
<Poem> | |||
'''<big>વસંતના અવતાર</big>''' | |||
કોકિલના શા કંઠ ગવાતા, | |||
પ્રફુલ્લતા આંબાના મોર; | |||
કેસૂડાનાં કેસર ખીલ્યાં, | |||
લીંબડીઓનો ફોરે કોર. | |||
{{Space}} કૂંપળ હસતી અપરંપાર! | |||
{{Space}} વન વન વસંતના અવતાર! | |||
ગુંજે ધૂન અલખની કંઠે, | |||
મ્હોરંતા જીવનના મોર; | |||
નવરંગો ખીલે અંતરના, | |||
પ્રેમધર્મની ફૂટે ફોર. | |||
{{Space}} ઉરમાં ભાવો અપરંપાર! | |||
{{Space}} જન જન વસંતના અવતાર! | |||
25-3-’28</Poem> | |||
<Poem> | |||
'''<big>પાંચીકડા</big>''' | |||
વીરપસલી આપે જો, વીર! | |||
કેવાંકેવાં દેશે, ચીર? | |||
મેઘધનુની સાડી કરું, | |||
પે’રી તારી સાથે ફરું. | |||
{{Space}} બીજું શું-શું દેશે, બોલ? | |||
{{Space}} આપ્યા ક્યારે પાળે કોલ? | |||
તારા સપ્તષિર્ના સાત, | |||
પાંચીકડાની કેવી જાત? | |||
હમણાં લાવું, ગમશે, બ્હેન? | |||
મૂકીશ ને તું તારું વ્હેન? | |||
{{Space}} સાથે બ્હેની, રમશું રોજ! | |||
{{Space}} છલકાશે હૈયાના હોજ. | |||
20-2-’28</Poem> | |||
<Poem> | |||
'''<big>હું જો પંખી હોત</big>''' | |||
પ્રભુપાથર્યા લીમડા શા | |||
ખેતર-વાડ મહીં વિચરું, | |||
ટહુકું મીઠું અનંત વ્યોમે, | |||
પૃથિવીમાં હું આશ ભરું. | |||
{{Space}} નૂતન જ્યાંત્યાં ભરતું જોત! | |||
{{Space}} આશા! હું જો પંખી હોત! | |||
બાલસૂર્ય શા લાલ ગુલાબે, | |||
વાયુ ધૂલિ ભરતો તોય; | |||
ધોવા કાજે કોણ પધારે? | |||
જો ઝાકળ ના પડતી હોય! | |||
{{Space}} તો હું તે અશ્રુએ ધોત! | |||
{{Space}} આશા! હું જો પંખી હોત! | |||
કિલકિલાટથી વનકુંજોને, | |||
આભલડાને ગિરિગહ્વરને, | |||
સાગરને, ધરણીમાતાને, | |||
મનુષ્યના આત્માને સોત, | |||
{{Space}} ગુંજાવ્યા તું બ્હેનાં જોત! | |||
{{Space}} આશા! જો હું પંખી હોત! | |||
ઊંચે ઊડી વ્યોમ રહેલા | |||
તારકગણને પકડી લેત; | |||
વીણીવીણી, સારાસારા, | |||
માળા ગૂંથી લાવી દેત. | |||
{{Space}} દીપત કેવું તારું પોત! | |||
{{Space}} આશા! હું જો પંખી હોત! | |||
કુમુદ તણી હં વાત સાંભળી, | |||
ચંદ્ર ભણી હું કહેવા જાત; | |||
ચંદ્ર તણો સંદેશો પાછો, | |||
કુમુદિનીને ક્હેતો જાત. | |||
{{Space}} તેના દુખમાં સાથે રોત! | |||
{{Space}} આશા! હું જો પંખી હોત! | |||
આશા! હું પંખીડું મીઠું, | |||
બ્હેના! તું પંખિણી બ્હેન | |||
ઊડીએ ઊંચે, ઊંચે, ઊંચે, | |||
આપણને શાનું હો ચેન? | |||
{{Space}} બ્હેના! તો હું કદી ન રોત! | |||
{{Space}} આશા! હું જો પંખી હોત! | |||
27-2-’27</Poem> | |||
<Poem> | |||
'''<big>પીલુડી</big>''' | |||
ભાઈ! પેલી પીલુડી, | |||
ઘેરીઘેરી લીલુડી; | |||
આભલડામાં ચાંદરડાં, | |||
પીલુડીમાં પીલુડાં. | |||
{{Space}} હીરા-માણેક ઊગ્યાં ત્યાં! | |||
{{Space}} ચાલો રમવા જઈશું ક્યાં? | |||
આભ-પીલુડી ભાઈ ચડ્યા, | |||
ખંખેરી ત્યાં કરા ખર્યા; | |||
વીણતાં બ્હેની ખોળો ભરે, | |||
ટપટપ બીજાં માથે પડે. | |||
{{Space}} આશા બ્હેની! ઉપર આવ! | |||
{{Space}} પડ્યાં પીલુમાં આ શો ભાવ? | |||
15-8-’27</Poem> | |||
<Poem> | |||
'''<big>આશા</big>''' | |||
આભ મોટું પાંદરડું, | |||
ઉપર ચળકે ચાંદરડું; | |||
જાણે. ઝાકળ મોતીડું, | |||
{{Space}} હસતું તગમગતું! | |||
બ્હેન! આ ઊંચેની વાત! | |||
નીચેની પણ તેવી વાત! | |||
માનવઉર એ આભલડું; | |||
ઉપર આશા ચાંદરડું; | |||
જાણે ઝાકળ-મોતીડું; | |||
{{Space}} લસતું ઝગમગતું! | |||
મ્હારું ઉરપ એ આભલડું! | |||
ઉપર બ્હેની ચાંદરડું! | |||
16-8-’27</Poem> | |||
<Poem> | |||
'''<big>અભિલાષ</big>''' | |||
તારા! તારા! ત્હારા જેવી | |||
મીઠી, મીઠી, આંખ દે! | |||
પંખી મીઠા! ત્હારા જેવી | |||
ચેતનવંતી પાંખ દે! | |||
{{Space}} સાત સમંદર વીંધી જાઉં, | |||
{{Space}} હસતી આંખે જોતો જાઉં! | |||
મધમાખી, તું ત્હારા જેવી | |||
મુજને મીઠી ખંત દે! | |||
કોયલબ્હેની! ત્હારા જેવો | |||
મીઠો મીઠો કંઠ દે! | |||
{{Space}} વિશ્વ તણો મધકોશ ભરું, | |||
{{Space}} ચૌદ લોક ટહુકાર કરું! | |||
સાગર ઊંડા, ત્હારા જેવો | |||
ધીર ઘોર ઘુઘવાટ દે! | |||
વેગી વાયુ! ત્હારા જેવો | |||
વેગીલો સુસવાટ દે! | |||
{{Space}} વિશ્વ ધ્રૂજે, સુસવાટ કરું, | |||
{{Space}} સાગર શો હું જ્યાં ગરજું! | |||
આશા! ચાલો બાને કહીએ, | |||
રમકડાં તું આવાં દે! | |||
બ્હેની! બ્હેની! ત્યાર પછી તો | |||
જગનાં રાજા આપણ બે! | |||
{{Space}} બાળક ન્હાનાં હું ને બ્હેન! | |||
{{Space}} તો ના કરત કશાનું વ્હેન! | |||
24-4-’28</Poem> | |||
<Poem> | |||
'''<big>પતંગિયું ને ચંબેલી</big>''' | |||
મળું મળું વ્હાલાને ક્યારે? | |||
{{Space}} વીંટળાઉં ક્યારે? ઘેલી, | |||
કોડભરી આવા ઉરમાં કૈં | |||
{{Space}} લળતી આશભરી વેલી. | |||
{{Space}}{{Space}} મુખ પર પુષ્પ કરે કેલી! | |||
{{Space}}{{Space}} ફૂલરાણી શી ચંબેલી! | |||
આરસનોયે અર્ક કરીને | |||
{{Space}} બ્રહ્માએ આલેખ્યું રૂપ. | |||
સરસ્વતીની વેણીમાંથી, | |||
{{Space}} ફૂલમાં પૂર્યા ગંધ અનુપ. | |||
{{Space}}{{Space}} ફૂલડાંને ઊડવાં આકાશ! | |||
{{Space}}{{Space}} પાંખ વિના પૂરે શે આશ? | |||
મેઘધનુષી પાંખોવાળા | |||
{{Space}} પતંગિયાને ભાળી પાસ; | |||
ચંબેલી મલકંતી પૂછે, | |||
{{Space}} એક જ મારી પૂરશો આશ? | |||
{{Space}}{{Space}} મારો દેહ તમારી પાંખ —- | |||
{{Space}}{{Space}} એક બનીને ઊડશું આભ? | |||
ચંબેલીનો દેહ રૂડો, ને | |||
{{Space}} પતંગિયાની પાંખ ધરી; | |||
અવની, આભ, અનંતે ઊડે, | |||
{{Space}} મલકંતી મ્હેકંતી પરી. | |||
{{Space}}{{Space}} પતંગિયું ને ચંબેલી! | |||
{{Space}}{{Space}} એક થયાં ને બની પરી! | |||
19-12-’28</Poem> | |||
<Poem> | |||
'''<big>પરી</big>''' | |||
આરસનો ઉજમાળો દેહ; | |||
આંખડીએ ઊભરાતો નેહ. | |||
પાંખ મહીં તો મોતી મઢ્યાં, | |||
હું નીચે, કાં ઊચે ચઢ્યાં? | |||
{{Space}} અનંત વ્યોમે ગાતી પરી! | |||
{{Space}} મુજ ગૃહથી કાં પાછી ફરી? | |||
વ્યોમબીજ શી તું સુકુમાર, | |||
ઊડતું પંખી વ્યોમ અપાર. | |||
કાળી આંખો કાળા કેશ, | |||
શિરે ધર્યો સાચે શું શેષ? | |||
{{Space}} ફૂલડાંના તેં સ્વાંગ ધર્યા, | |||
{{Space}} મુજ વાડીથી પાછા ફર્યા? | |||
ફૂલ ફૂલનાં તો પગલાં પડે, | |||
અંગોથી ઉછરંગ ઝરે; | |||
સુંદરતાની સુંદર વેલ, | |||
કળી ઝૂલે તું અણવિકસેલ. | |||
{{Space}} સોણે સૌને આવો, બ્હેન! | |||
{{Space}} પાછાં ઠેલ્યાં મારાં કહેણ? | |||
બાળપણામાં સાથે રમ્યાં, | |||
એકબીજાને બહુએ ગમ્યાં; | |||
ભાઈબ્હેનનાં બાંધ્યાં હેત, | |||
વીસર્યા એ સૌ સ્નેહ સમેત? | |||
{{Space}} મનવનમાં સાથે વિચર્યાં; | |||
{{Space}} મનગમતાં શાં કાવ્યો કર્યાં! | |||
નિશદિન તું સ્વપ્નામાં આવ, | |||
એ દિવસો શું વીસરી સાવ? | |||
વાદળનું વાહન તું કરે, | |||
ગાતીગાતી આવે ઘરે. | |||
{{Space}} મોટી થઈ બેસાડે અંક! | |||
{{Space}} કમળપત્રના વીંઝે પંખ! | |||
પાંખ વીંઝતી ઊંચે ચડે, | |||
મુજ સાથે તોફાને ચડે. | |||
ત્યાં આવે અદ્ભુત આવાસ, | |||
લગ્નોત્સવશા હોય ઉજાસ! | |||
{{Space}} ભવ્ય તુજ આરસના મ્હેલ! | |||
{{Space}} અંદર કરતાં કેવો ગેલ? | |||
ફૂલધારી તુજ સખીઓ રમે, | |||
ચાંદો ને તારલિયા ભમે; | |||
ફૂલડાંને હીંચે હીંચાવ, | |||
હોજ મહીં હંકારે નાવ! | |||
{{Space}} અધવચ જાતાં નાવ ડૂબે, | |||
{{Space}} મુજને લઈ તું અંદર કૂદે! | |||
અંદર આવે છૂપા વાસ, | |||
પુષ્પમાત્રની હોય સુવાસ; | |||
અર્ધમાછલી, અર્ધમાનવી, | |||
દાસી આવે થાળો ધરી. | |||
{{Space}} અંક ધરી ખવરાવે મને, | |||
{{Space}} હા-હા! એ તો કેવું ગમે! | |||
જાતજાતના હીરા મળે, | |||
હીરાના તું હાર કરે; | |||
મોતીનો તું મુગટ બનાવ, | |||
શણગારીને ઉપર લાવ. | |||
{{Space}} ચકીત બની સૌ વાતો કરે! | |||
{{Space}} તારાઓ તો બળી મરે! | |||
એવાં-એવાં રમણો રમ્યાં: | |||
બાળપણામાં બહુએ ગમ્યાં. | |||
યૌવનમાં કાં ના’વે પરી? | |||
સરી... સરી... ના પાછી ફરી? | |||
{{Space}} સ્વપ્નાંઓ સૌ જટિલ થયાં, | |||
{{Space}} પરી તણાં સોણાંઓ ગયાં! | |||
નહિ; પરી તો સ્નેહસખી; | |||
અળગી નવ થાયે એ નકી; | |||
સ્નિગ્ધ રૂપ તુજ વિકસી ગયું, | |||
પૌરુષમાં એ તો પ્રગટ્યું. | |||
{{Space}} બાળપણની મીઠી પરી! | |||
{{Space}} યૌવનમાં પૌરુષ પમરી! | |||
7-5-’29</Poem> | |||
<Poem> | |||
'''<big>યુવાનને</big>''' | |||
યુવાન! જગની કદી ન ધરતો હૃદે બીક તું, | |||
ભલે પતિત પાતકી કહીકહી તને શાસતું. | |||
કદાચ સઘળાં હઠી અલગ, એકલો રાખતાં, | |||
રહી અડગ, આચરે હૃદયનો ધ્વનિ પારખી. | |||
ભલે જગત આજ દૂર જઈ તુજથી બેસતું, | |||
ભલે જ અવમાનથી જગત તુજને દેખતું; | |||
મહાન પુરુષાર્થથી અવનિઆભ ભેગાં કરી | |||
સદૈવ રટજે અવાજ ઊઠતો ઊંડા આત્મનો. | |||
કદીક જકડે જુવાની અપરાધના પાશમાં, | |||
કદીક મનમાં ઊઠે હૃદય ભેદતાં મન્થનો; | |||
કદીક ઉછળાટ દાહ સઘળા મચે મારના, | |||
કદી વિવિધ વૃત્તિનાં તુમુલ યુદ્ધ હો જામતાં. | |||
પરંતુ પડકારથી ઝઘડજે મહાવેગથી, | |||
નહિ ડરી ધ્રૂજી કદી શરણ આપતો મારને; | |||
ઉરે અડગ બાળજે અનલ આત્મશ્રદ્ધા તણો, | |||
બલિ સમજી મારને સહજ તે મહીં હોમજે. | |||
કદીક લથડી પડે ગહન માર્ગની ખાઈમાં, | |||
તથાપિ ન કહે ડરી: ‘અરર, હા! હવે શું થશે?’ | |||
ઊઠી અમર હામથી, યુવક તું કરે ગર્જના, | |||
સદૈવ પુરુષાર્થથી ડગ ભરી ધપ્યે જા ધપ્યે! | |||
પ્રભાત તણી સ્નિગ્ધતા નહિ ટકે કદી એકલી, | |||
બળે ખૂબ બળે, સહે અગર તાપ મધ્યાહ્નનો; | |||
પ્રભા ભરી પછી ઊગે સકળ વિશ્વ સંધ્યાસતી, | |||
જુવાની બળતા બપોર સમ જીવને આવતી. | |||
જુવાન રહી જંદિગી સકળ આમ તું ગાળજે! | |||
કદી ન બનતો થકિત, ડગતો, મર્યો ડોસલો! | |||
19-2-’28</Poem> | |||
<Poem> | |||
'''<big>ગર્વોક્તિ</big>''' | |||
{{Space}} વિશ્વવિજેતા એક ઊભો હું, | |||
{{Space}} હો ના કો ઊભવા સામે! | |||
{{Space}} તાપ તપે નેત્રો મ્હારાં જ્યાં, | |||
{{Space}} ર્હો ના એ જે કો વામે! | |||
એક વિરાટ હું, વિશ્વવિજેતા, અવનિ સર્વ ખલાસ! | |||
બીજો સ્હેનારો ન્હો જગમાં, મ્હારો પ્રખર પ્રકાશ! | |||
{{Space}} એક અમર હું, સર્વ મરેલા: | |||
{{Space}} નવચેતન હું માત્ર! | |||
{{Space}} કો ન્હો મુજને જોતા જેનાં | |||
{{Space}} ગલિત થતાં ના ગાત્ર! | |||
એક અપાર હું શક્તિસાગર, અવનિ સર્વ હતાશ! | |||
સર્જન હું, શાશ્વત હું, બીજા સઘળા હોય નિવાશ! | |||
19-2-’29</Poem> | |||
<Poem> | |||
'''<big>વાંછા</big>''' | |||
મુક્તિ! પ્રભા-હૃદયની-પ્રભુ! પ્રાણશ્વાસ! | |||
વાંછા સનાતન! અને અવિભિન્ન આશ! | |||
સંજીવની! પુનરજન્મની ઓ વિધાત્રી! | |||
તું એક માત્ર જગમાં મુજ આશધાત્રી! | |||
ના; આશ એક ઉરની તુજથી મહાન. | |||
હા; એ તૃષા નહિ છીપે કરી મુક્તિપાન. | |||
સ્વાતંત્ર્યના જગનમાં બલિદાન થાવું, | |||
મુક્તિ પ્રિયા, પ્રિયતમા બલિદાન માનું. | |||
12-3-’30</Poem> | |||
<Poem> | |||
'''મુક્તપ્રાણ''' | |||
મુક્તપ્રાણ! મુક્તપ્રાણ! બંદીવાન હું નહિ: | |||
મુક્તધ્યાન! જંજીરો ન બાંધવા ધરા મહીં. | |||
બાંધજો દીવાલ પર્વતો સમી ઊંચીઊંચી: | |||
તારલા હસે-વદે, નભે: હસંત આંખડી. | |||
મુક્તપ્રાણ! મુક્તપ્રાણ! એકલો કદી નહિ: | |||
માંડવો રચી લિયો અનંત આભ છાવરી; | |||
આભ એથી એ વિશાળ અંતરે રહ્યું હસી: | |||
સૂર્ય, ચંદ્ર-પ્રાણ, ઊર્મિ-તારલા રહ્યા લસી. | |||
એકલો નથી ભલે ન હોય પ્રેમીઓ સખા: | |||
અનંત હું અબંધ પ્રાણ! સાથી આત્મ સર્વદા! | |||
25-6-’30</Poem> | |||
<Poem> | |||
'''<big>જવાન</big>''' | |||
હિમાદ્રિ કેરાં દધિ-શુભ્ર શૃંગ | |||
નિશા તણાં કાજળચીર આવરે. | |||
દિશા દિશા વ્યોમ સમસ્ત છાવરે, | |||
ને ગાજતાં મૂક વ્યથા મૃદંગ. | |||
નિ:શબ્દ આખું જગ પોઢતું હતું, | |||
નિ:શબ્દ શૃંગો નીરખે નિગૂઢતા; | |||
ધરા પરે છાય અગમ્ય મૂઢતા, | |||
અને વ્યથાનું બળ વાધતું જતું. | |||
અંધારના કોઈ અગમ્ય આરે, | |||
ભેંકાર રોતા સ્વર છાય માડીના; | |||
ઊઠે ધ્રૂજંતા પડછંદ પ્હાડીમાં, | |||
આંસુ સરે ઉષ્ણ રુધિર ધારે. | |||
ઊઠે ધડાકો ચીરતો વિતાન, | |||
આકાશથી ખપ્પર એક ઊતરે. | |||
કિલ્લોલતાં સર્વ ગૃહે ફરી વળે, | |||
આહ્લેક ગાજે: નવ કો જવાન? | |||
ગિરિ તણા પથ્થર વજ્ર શા રડ્યા, | |||
દ્વિત્રીશ-કોટિ-સુત-મા રડી રહે, | |||
હિમાદ્રિનાં હિમ ઊનાં થઈ વહે; | |||
જવાન કોઈ નવ થાય તો ખડા. | |||
ધ્રૂજે દિશાનાં દિગ્પાલ ને ધરા, | |||
આકાશનાં સર્વ ગૃહો ધ્રૂજી રહ્યાં; | |||
કાલિન્દી-ગંગા જલ સ્તબ્ધ તો થયાં, | |||
ધ્રૂજે ગિરિશૃંગ ધ્રૂજંત કંદરા. | |||
પાછા ફરો, મા! અશકુન કો નડ્યા. | |||
ન પુષ્પ—શૈયા પર વીર લેટતા; | |||
તુરંગના પથ્થર દેહ ભેટતા; | |||
ધરાસણાના અગરે જઈ પડ્યા. | |||
ઘરે પડ્યા તે નવ કો જવાનડા! | |||
જીવી રહ્યાં દીન-ગરીબ જીવડાં! | |||
7-11-’30</Poem> | |||
<poem> | |||
'''<big>મૃત્યુની દીપકવાટ</big>''' | |||
જીવનનો ઝળહળતો દીવો, | |||
{{Space}} પ્રથમ જે દિ’ પ્રકાશ્યો! | |||
મેઘધનુની રંગલીલામાં, | |||
{{Space}} પ્રેમસ્પર્શ તું ભાસ્યો! જીવનનો0 | |||
કોડ ભરીભરી અંતર લાવ્યો, | |||
{{Space}} આંખમાં દિવ્ય સુવાસ; | |||
નૈવેદ-છાબડી મૂઠ બીડી બેઉ | |||
{{Space}} ધરવા પ્રાણપ્રકાશ! જીવનનો0 | |||
વાંચી લીધું જગ-સોણલું મારું, | |||
{{Space}} આશ નથી પણ આગ; | |||
હેત માન્યું હતું જોઉં હળાહળ, | |||
{{Space}} ગંધમાં સ્વાર્થના શ્વાસ. જીવનનો0 | |||
આંસુ નથી, નાથ! હસતાં ભમવું, | |||
{{Space}} જીવનની રણવાટ; | |||
પ્રાણપ્રકાશ નહિ તોય ધરવી | |||
{{Space}} મૃત્યુની દીપકવાટ. જીવનનો0 | |||
18-11-’31</Poem> | |||
<Poem> | |||
'''<big>યુગવણકર</big>''' | |||
વણઢાંક્યા જગનો સાદ, | |||
{{Space}} સાંભળ યુગચાદર વણનાર! | |||
હિમ શિયાળે ધરણી ધ્રૂજે, | |||
મેઘની છૂટે ધાર! | |||
દેહ તણી મરજાદ છુપાવા, | |||
{{Space}} ચીંથરાનો ન આધાર! સાંભળ0 | |||
વર્તમાને તેં પાટલી માંડી, | |||
ખાંભી અનંતને આર! | |||
ભૂતને તાણે ભરતો જાતો, | |||
{{Space}} ભાવી તરંગના તાર! સાંભળ0 | |||
છેડલે મૂકી અહિંસાની આરી, | |||
સાચની હીર કિનાર! | |||
આત્મવિલોપન, આતમ મોચન, | |||
{{Space}} કાંજી થકી સંચાર! સાંભળ0 | |||
પથ્થરની અણભેદ દીવાલો, | |||
રૂંધતી વણકર કાર; | |||
ઈંટચૂનો વીંધો તાંતણા થાતા, | |||
{{Space}} વિશ્વમાં એકાકાર! સાંભળ0 | |||
13-9-’32</Poem> | |||
<Poem> | |||
'''<big>મૌન ગાજે</big>''' | |||
ગાજે આજે અનેક દિવસનું મૌન, ગાજે! | |||
{{Space}} ગિરિગહ્વરમાં ગંગા ઘૂમે, | |||
{{Space}} અંતર અંતર-બોલ: | |||
{{Space}} ભેખડ ભાંગતાં મૂંગી કથની, | |||
{{Space}} ગાતી મુખડા ખોલ: | |||
મૌન વાણીને સાંજે; ગાજે! ગાજે0 | |||
{{Space}} શાંત વિચિનાં શાંત કૂંડાળાં, | |||
{{Space}} સાગર સૂતો મૂક: | |||
{{Space}} વડવાનળ અંતરમાં પ્રજળે, | |||
{{Space}} ઊછળશેય અચૂક: | |||
મૌન થકી નવ લાજે; ગાજે! ગાજે0 | |||
12-12-’32</Poem> | |||
<Poem> | |||
'''<big>‘ગાવું ના!’</big>''' | |||
મૂંગી તારી વેણુ શાને, કવિ? | |||
{{Space}} કવિ, જોને ઘન ગાજે: | |||
{{Space}} પાને પાને આશા બાજે: | |||
{{Space}}{{Space}} ‘ગાઓને! ગાઓને!’ | |||
કહેલું કે ‘ઘણું ગાયું: | |||
હવે ગાઈ અમર થાવું: | |||
સૃજનને નવાજી તાજે!’ | |||
પાને પાને આશા બાજે— | |||
{{Space}}{{Space}} ‘ગાઓને! ગાઓને!’ | |||
અમર જેનાં કાવ્ય માન્યાં જાતાં: | |||
{{Space}} કાલગંગાજલે અસ્ત થાતાં: | |||
{{Space}} અમર તો વિસ્મૃતિ—ગાથા; | |||
{{Space}} ‘કોઈ ન્હોતું’માં કૃત્ય થાતાં. | |||
{{Space}} મૌન મારું અમર સાને, | |||
{{Space}} યુગે યુગે ગીતો ગાજે—- | |||
{{Space}} ‘ગાવું ના! ગાવું ના! | |||
31-3-’32</Poem> | |||
<Poem> | |||
'''<big>સલામ</big>''' | |||
સલામ, સખી! આજથી નવ વદું તને હું કદી, | |||
હવે હૃદયમાં નહિ જ અભિમાન તું રાખતી; | |||
ભૂલ્યો, ગણી ગણી તને હૃદયની અને માહરી, | |||
ગુલાબ નહિ તું કરેણ, મુજ આંખડી ઊઘડી. | |||
ખુશામત ગણી? કરું ન પ્રભુ પાસ, ને તાહરી? | |||
કદીક અભિમાનથી મલકી જાય વિભાવરી— | |||
ખુશામત તણી ગણી, અલખની જ એ ગર્જના, | |||
ગમે અગર રાતને, કદી ન, સિંધુને શી પડી? | |||
સલામ, સખી! છો પડે અગર આંસુડાં આંખથી, | |||
નહીં જ મુજ હાથથી કદીય તેમ લ્હોવાં નથી; | |||
નિશામુખ પરે પણે ચળકતા નહિ તારકો, | |||
તનેય, સખી! રાતનેય અભિમાનનાં આંસુડાં! | |||
10-7-’28</Poem> | |||
<Poem> | |||
'''<big>ઊર્મિ</big>''' | |||
ચંદ્રિનાં પ્રકાશપૂર આવતાં સરીસરી, | |||
અનેક હીરલે મઢેલ મ્હાલતી વિભાવરી; | |||
પુષ્પના પરાગ સંગ મંદ લ્હેર વાતની, | |||
ગાય-વ્હાય પ્રેમગોષ્ઠિ, સિંધુ સાથ રાતની. | |||
પથારી પુષ્પ પાથરે ખરીખરી બકુલનાં, | |||
સુગંધ સોળસોળ વ્હાય પારિજાત પુષ્પના; | |||
બુલ્બુલે કર્યો અવાજ મંદમંદ સૂરમાં, | |||
સિન્ધુ કૈં અલાપ ગાય, મસ્ત પ્રેમપૂરમાં. | |||
કાવ્યકાળ આ વહે; પરાગ કાવ્ય પુષ્પનું: | |||
અબ્ધિના અલાપ એક મસ્ત કાવ્ય ઈશ્કનું: | |||
કાવ્ય કાવ્ય છે બધે, શું પ્રેરણા ન આવતી? | |||
આભમાં તાકી રહું હું, કાંઈ ખૂટતું નકી. | |||
25-12-’28</Poem> | |||
<Poem> | |||
'''<big>આદર્શો</big>''' | |||
{{Space}} સબળ દિવ્ય કુમાર મનસ્વી કો, | |||
{{Space}} ભરતી, ઓટ, ન વારિ નિહાળતો; | |||
{{Space}} નવ લહે જલધિજલ ઉગ્રતા, | |||
{{Space}} નવ ઉષા, ન વ સાંધ્ય પ્રસન્નતા. | |||
અનિમિષ નેનથી જોતો દૂરની ચક્રવાલને; | |||
હલેસું ટેકવી ઊભો, ચંદ્ર ચૂમે કપાલને. | |||
{{Space}} ક્ષિતિજ પામું, ન થંભું જરા કદી. | |||
{{Space}} કમર કૌવત-ભેટ કસી, વદી. | |||
{{Space}} અડગ કિશ્તી કુમાર હલેસતો, | |||
{{Space}} રજનિનાથ સમુદ્ર ઉજેસતો. | |||
ઊછળે પ્હાડ શાં મોજાં, ઝંઝાવાત તુફાનના; | |||
મૂંઝવે મૃત્યુના દૂતો, રૂંધતી સુખ-કામના. | |||
{{Space}} ક્ષિતિજ આવતી પાસ કદી નહિ; | |||
{{Space}} જ્યમ નજીક જતો ત્યમ ભાગતી. | |||
{{Space}} વહન થાય અનંત યુગો થકી, | |||
{{Space}} અમર સાહસ ધૈર્ય નવાં નકી. | |||
દૂર જાતાં જતાં પાસે, આદર્શો ચક્રવાલ શા! | |||
પ્રગતિ પામવામાં ના, બિંદુ ક્યાં? ભવ્ય આભ ક્યાં? | |||
6-1-’29</Poem> | |||
<Poem> | |||
'''<big>સ્મૃતિજીવન</big>''' | |||
વિભાવરી વીણા બજાવતી: વહું હું લીનમાં, | |||
નંદિ પુષ્પસોડ પાથરે! સરું હું લીનમાં. | |||
સ્વપ્નસુખ વેરતી — પરોતી ચંદ્રિકા વહે. | |||
હસી-નમી-સરી અનેક વાત તારલા કહે. | |||
{{Space}} સ્વપ્ન ફૂલ: | |||
{{Space}} એક વેર્યું આ બકુલ: | |||
આંખમાં અમી ભર્યું એ આવતું સર્યું અમૂલ! | |||
સ્વપ્ન સાથ અંગ, ઉર, સર્વ ભાસતાં પ્રફલ્લ! | |||
{{Space}} સ્વપ્ન યાદ: | |||
{{Space}} આવતો એ દિવ્ય સાદ: | |||
દિવ્ય બાળ સુણજે! પ્રફુલ્લજે સ્મરીસ્મરી! | |||
સ્વપ્નસૃષ્ટિ પામવા જરૂર ના તને જરી! | |||
24-1-’29</Poem> | |||
<Poem> | |||
અવગણના | |||
{{Space}} ભૂલું હૈયું તારું: | |||
{{Space}} ભૂલું પ્રેમી ચારુ: | |||
સખી! ભૂલું સારું, નવ અવગણ્યો એક ભૂલવું! | |||
અભિમાનીને તેં, સરસ શીખવ્યું, કેમ મૂલવું? | |||
{{Space}} ન લહું અપમાનો હું ઉરમાં: | |||
{{Space}} કરુણ નીરખું આજ ક્રૂરમાં: | |||
બસૂરાને આજે, અવગણી કર્યો એક સૂરમાં! | |||
{{Space}} કર્યા વજ્રાઘાતો! | |||
{{Space}} ગુમાવ્યા સંઘાતો: | |||
લૂંટ્યું સર્વે આ તો, નજર કરી તેં લાત શૂરની! | |||
નથી ક્રોધી, માને? સ્મરણ કરતી જ ઉક્તિ ઉરની! | |||
12-2-’29</Poem> | |||
<Poem> | |||
'''<big>કંગાલને</big>''' | |||
કંગાલ, ઓ કંગાલ! | |||
એક વ્હાલ | |||
કોઈ દિ’કરીશ ના મ્હને! | |||
એથિ તો થવું તુંથી હલાલ એ ગમે! | |||
કંગાલ, ઓ કંગાલ! | |||
એક ખ્યાલ | |||
છોડ. માન નાથ ના મ્હને! | |||
ભાન નિત્ય હો ‘ઉતારું ખાલ’ એ તને! | |||
કંગાલ, ઓ કંગાલ! | |||
થા કરાલ; | |||
હાસ્ય ત્હારું બાળતું મ્હને! | |||
પ્રકોપનો ન કાં ચડે જુવાળ ઓ, તને? | |||
કટારી તારી જીરવું! | |||
હાસ્યથી રડી રહું! | |||
7-8-’30</poem> | |||
<Poem> | |||
'''<big>ડોલર પંખી</big>''' | |||
હું તો ટેકરીની ટોચે ચાલ્યો, | |||
{{Space}} હો! દુનિયા દેખવાને! | |||
ત્યાં કોણે આવી મને ઝાલ્યો? | |||
{{Space}} હો! મુખડું પેખવાને! | |||
ટેકરીએ અમૃતક્યારી, | |||
{{Space}} હો! દુનિયા દેખવાને! | |||
હસે એકલ ડોલર-નારી | |||
{{Space}} હો! મુખડું પેખવાને! | |||
એક ઊડતું પંખી આવ્યું; | |||
{{Space}} હો! દુનિયા દેખવાને! | |||
મુખ જોયું ને મન લોભાયું, | |||
{{Space}} હો! મુખડું પેખવાને! | |||
એણે પાંદડાંમાં માળો બાંધ્યો, | |||
{{Space}} હો! દુનિયા દેખવાને! | |||
કાંઈ પ્રેમને દોરલીએ સાંધ્યો, | |||
{{Space}} હો! મુખડું પેખવાને! | |||
ઝીલી અંતરમાં છોડ એ ઝુલાવે, | |||
{{Space}} હો! દુનિયા દેખવાને! | |||
ગાઈ ગીત પંખી વિશ્વને ભુલાવે, | |||
{{Space}} હો! મુખડું પેખવાને! | |||
ડોલરિયાનું જોબન વાધ્યું, | |||
{{Space}} હો! દુનિયા દેખવાને! | |||
એને ઊડતું હૈયું લાધ્યું, | |||
{{Space}} હો! મુખડું પેખવાને! | |||
21-6-’28</Poem> | |||
<Poem> | |||
'''<big>અનંતની પંખિ</big>''' | |||
સો-સો સંગાથે હુંતો એકલી રે બેન! | |||
{{Space}} કોઈ ન મારે અંતરે સમાય જો! સો0 | |||
આવે અનેક વટેમારગુ રે બેન! | |||
{{Space}} આવીઆવીને પાછા જાય જો! સો0 | |||
સંધ્યાં ફૂલો ને સુણ્યાં પંખીડાં રે બેન! | |||
{{Space}} સૂંઘું-સુણું ત્યાં ઊડી જાય જો! સો0 | |||
રંગો અનેક પેખું આભમાં રે બેન! | |||
{{Space}} ઝળકે-ઝળકે ને ઝાંખા થાય જો! સો0 | |||
દરિયાને ઉર ખૂબ નાચતી રે બેન! | |||
{{Space}} હૈયાં ન એકગીત થાય જો! સો0 | |||
આછા એ ઘંટનાદ સાંભળું રે બેન! | |||
{{Space}} હૈયે હરખ ના સમાય જો! સો0 | |||
ઊડતી પંખિણી હું અનંતની રે બેન! | |||
{{Space}} ઊડું-ઊડું પાર ના પમાય જો! સો0 | |||
19-8-’29</poem> | |||
<Poem> | |||
'''<big>બ્હેનને</big>''' | |||
બ્હેન! કોઈ પ્રકાશ ઊગ્યો ને ભેગાં થયાં, | |||
બ્હેન! બેઉ અંતર, અંતરમાં મળ ગયાં; | |||
બ્હેન! ઉરગુંજન બેઉને ગમી ગયાં, | |||
બ્હેન! બેઉ આંખડીમાં આપણે રમી ગયાં. | |||
બ્હેન! કોઈ અંધાર ઊગ્યા ને ફરી વળ્યા, | |||
બ્હેન! ઉર તૂટી પડ્યાં ને જુદાં થયાં; | |||
બ્હેન! બેઉ આંખડીને મીચ્યાં વર્ષો થયાં, | |||
બ્હેન! દૂર ભાગી ગયાં ન ફરી મળ્યાં. | |||
બ્હેન! માર્ગ જુદા લીધા ને ઊડી ગયાં, | |||
બ્હેન! બેઉ જીવ્યાં તે સોણલાં રહી ગયાં; | |||
બ્હેન! ગોળ જગતે આ જુદાં ફરી વળ્યાં, | |||
બ્હેન! હતાં ત્યાં ને ત્યાં આવી ફરી મળ્યાં. | |||
બ્હેન! કોઈ પ્રકાશ ઊગ્યા ને વધી ગયા, | |||
બ્હેન! ભિન્ન માર્ગો હતા તે ભેગા થયા; | |||
બ્હેન! હું ને તું એકમાં મળી ગયાં, | |||
બ્હેન! કોઈ દિવ્યતામાં આપણે ગળી ગયાં. | |||
બ્હેન! માર્ગોની ભિન્નતા હતી ઘણી! | |||
બ્હેન! નીકળ્યા’તા એક શોધવા મણિ! | |||
16-7-’28</poem> | |||
<Poem> | |||
'''<big>પીળું પીળું ફૂલડું</big>''' | |||
સૂરજ ડૂબ્યો ને વ્યોમ પીળું પ્રકાશતું, | |||
{{Space}} પીળી કો’ તારલી ચમકી રહી; | |||
મારી વાડીમાં સખી! પીળું કો’ફૂલ ખીલ્યું, | |||
{{Space}} પીળી એની પાંદડી પમરી રહી. | |||
ઊડી પધાર્યું કોઈ પીળું પતંગિયું; | |||
{{Space}} પીળી પીળી પાંખ એની ફરકી રહી, | |||
પીળા પીળા ફૂલડામાં પીળું પતંગિયું, | |||
{{Space}} પીળુડા રંગમાં પોઢી ગયું. | |||
6-5-’31</poem> | |||
<Poem> | |||
'''<big>સાબરમતીનું પૂર</big>''' | |||
નાસો, ભાગો, પૂર ચડે છે! | |||
પૂર ચડે છે? ભાગો, ભાઈ! | |||
જીવ બચાવા નાસે ત્યાં તો | |||
કાળ તણા જલથી ઘેરાય. | |||
{{Space}} સો-સો પ્રાણ સપાટે ચાલ્યા! | |||
{{Space}} સાભ્રમતીનાં મુખડાં મ્હાલ્યાં! | |||
બાળક કાખ મહીં ઝાલીને | |||
માતા અશ્રુએ ભીંજાય. | |||
દોડો, કોઈ બચાવો, ભાઈ! | |||
અકળામણમાં શું સંભળાય? | |||
{{Space}} આંસું એનાં સમદર જાય! | |||
{{Space}} સમદર પીને ખારો થાય! | |||
‘મરશું તો સાથે મરવાનાં’ | |||
માની વ્હાલાં ભીડે બાથ. | |||
ભેખડ સાથ પછાડા ખાતાં, | |||
સર્વ તણો તૂટે સંગાથ. | |||
{{Space}} રાક્ષસી! શું સલ્યો સંગાથ? | |||
{{Space}} સહી નહીં પ્રેમીની બાથ? | |||
કો’નાં બાળક, કોની માતા, | |||
કો’ના ભ્રાત તણાતા જાય. | |||
ભોગ મળે ત્યાં થાય ભયંકર, | |||
ધ્વંસ કરીને ધાતી જાય. | |||
{{Space}} સાભ્રમતી! આ શાનો કેર? | |||
{{Space}} ઠર્યાં હતાં તે ઊકળ્યાં ઝેર? | |||
માતા માની તુજને પૂજી, | |||
જોઈ આજે તારી જાત! | |||
રેવા નહીં તું ખરે રાક્ષસી, | |||
હોયે આવી મારી માત? | |||
{{Space}} બાળક તારો આજ મટું! | |||
{{Space}} પ્રેમ નહીં પાખંડ હતું! | |||
સુંદરતાએ હું લોભાયો, | |||
નિત્ય કરું આવીને પાન. | |||
જીવનદાતા માતા મારી! | |||
સર્વ મહીં હું કરું ગુમાન. | |||
{{Space}} જીવન દેતી? જીવન લેતી! | |||
{{Space}} બાળક ના તું મુજને ક્હેતી! | |||
સાભ્રમતી! તું સુકાઈ જાજે, | |||
તરસે જાયે છો અમ પ્રાણ. | |||
વહીવહીને નિત્ય આમ તું, | |||
કરતી કો’દિ’ નહિ ઘમસાણ. | |||
{{Space}} ગોઝારી! એ જલ ના હોય! | |||
{{Space}} એ તારાં બાળકનાં લોહી! | |||
27-7-’29</Poem> | |||
<Poem> | |||
'''<big>જ્વાલા અને જ્યોત</big>''' | |||
પ્રાણ પુરાતા નિષ્પ્રાણોમાં, | |||
અંધારામાં થાય ઉજાસ! | |||
નવજુવાન જ્વાલા ચેતાવે, | |||
પાપ બળીને થાય પ્રકાશ! | |||
{{Space}} ‘સળગાવો!’ની હાક પડે! | |||
{{Space}} ઉરઉરમાં ઉદ્રેક ચડે! | |||
સમાજનું મહાવૃક્ષ સુકાયું, | |||
{{Space}} દર-કોતરમાં કીડા સડે! | |||
રૂઢિ તણું ઠૂંઠું ઊભું છે, | |||
{{Space}} પોલું થડ તેનું ખખડે! | |||
{{Space}} સડતું ઠૂંઠું સળગાવો! | |||
{{Space}} નૂતન વૃક્ષ ત્યહીં વાવો! | |||
ખંડન કરશું, મંડન કરવા, | |||
{{Space}} જ્વાલા જ્યોતનું રુદ્ર સ્વરૂપ! | |||
સુંદરતાના મ્હેલ ચણીશું | |||
{{Space}} ભસ્મ કરીને સર્વ કુરૂપ! | |||
{{Space}} જ્યોત તણિ જ્વાલા પ્રગટી! | |||
{{Space}} તાંડવ નાચે નાશ નટી! | |||
સળગાવો ખંડેર પુરાણાં | |||
{{Space}} રાખ તણું ખાતર થાશે; | |||
મુક્ત બને માતા ત્યારે તો | |||
{{Space}} નૂતન સર્જન મંડાશે! | |||
{{Space}} જુવાન જાગો હાક પડી! | |||
{{Space}} જુગજૂની ડાકણ ફફડી! | |||
24-7-’29</Poem> | |||
<Poem> | |||
'''<big>મુક્તિનો શંખનાદ</big>''' | |||
સૂતો એદી, બળ-સકળને વીસરી અબ્ધિરાજ | |||
ગર્જે ઘેરું; જગ ધ્રુજવતા ભૂલીને સંહિનાદ: | |||
સ્વપ્ને રાચે: અતલજલના શાંત સૂતા પછાડા: | |||
તંદ્રામાં એ સળવળ તનુ: સુપ્ત ચૈતન્યધારા. | |||
ત્યાં દિગંતે જગ સકળને ઠારતો તેજરાશિ — | |||
ઊગે ત્રાડે, જગત નભને ધ્રૂજવે એ વિનાશી — | |||
નિદ્રા ત્યાગી અતલ જલનાં જામતાં મસ્તપૂર: | |||
મોજાં — પ્હાડો અદમ ઊછળે નાશના ગાય સૂર: | |||
સૂતો શાને, અમર ભૂમિના, રાષ્ટ્રના પ્રાણ આજે | |||
જો દિગંતે ઉડુગણપતિ — ઊગતું શું સ્વરાજ! | |||
જાગ્યા, ત્રાડ્યા જન-સકલ શા! ભારતી આજ સર્વ, | |||
સ્વાતંત્ર્યોનાં રટણ કરતા ઊજવે મુક્તિપર્વ: | |||
વાગે ડંકા, અહત ગગડે, જેમ સંગ્રામ કેરા: | |||
સૂણી-સૂણી હય હણહણે જોમ વ્યાપે નવેરા! | |||
સૂણ્યો આજે અહત બજતો મુક્તિનો શંખનાદ | |||
હૈયાં જાગ્યાં હણહણી ઊઠ્યાં, ગાજતો ઉરસાદ: | |||
મૃત્યુ માંહી સબડી મરતાં મૃત્યુમાં મ્હાલતાં’તાં | |||
મૃત્યુ ભેટી અમર અમર જીવને જીવવા સર્વ જાતાં. | |||
26-1-’30</poem> | |||
<Poem> | |||
'''<big>ખાલી ખપ્પર</big>''' | |||
સાંભળ ધનુષ્યના ટંકાર: | |||
ખડું ના કોઈ: કોના ભાર? | |||
એક ઊભો છે માડીજાયો હજારને હંફાવે; | |||
વજ્ર-કદમ ભરતો એ ચાલે: ધરતી ધણણ ધ્રુજાવે: | |||
{{Space}} પ્રકટ્યો દવ આ કોણ શમાવે? | |||
{{Space}} કોણ ઊઠીને આગે આવે? | |||
{{Space}} શૂરા સાથે શાનું ફાવે? | |||
ભારતનો મગદૂર સિપાઈ | |||
શૂરાઓ સૌ ભેગા થાય: | |||
ઊઠો, આ રણગીત ગવાય: | |||
શૂરાઓનો સાદ પડે ને સૂતા બેઠા થાય: | |||
દૂધમલ દીકરા દેખી માને કોઠે દીવા થાય; | |||
{{Space}} ગંગાનાં રાતાં શાં નીર! | |||
{{Space}} એક પડે ત્યાં બબ્બે વીર! | |||
{{Space}} હિમડુંગર ગાજે ગંભીર! | |||
{{Space}} મરવા થનથન થાય અધીર! | |||
પ્રલયકાળના દિશદિશ વાતા સોળેસોળ સમીર! | |||
માતાનું ખાલી ખપ્પર એ ઊણું ર્હે ન લગીર! | |||
12-2-’29</poem> | |||
<Poem> | |||
'''<big>સત્યાગ્રહ</big>''' | |||
સત્યાગ્રહ-સંગ્રામ જુદા છે, | |||
સત્ય, પ્રેમ જેનાં હથિયાર; | |||
જુઠ્ઠાને સાચો કરી સ્થાપે, | |||
કોણ જીતે, ને કોની હાર? | |||
પક્ષ બેઉ કરતો કલ્યાણ! | |||
{{Space}} અદ્ભુત છે બાપુનું બાણ! | |||
ગુલામ પડતો નથી એકલો, | |||
પડતો જુલ્મી તેની સાથે; | |||
ઉગારવા જુલ્મીને સારુ, | |||
ઉગારવા પોતાની જાત — | |||
{{Space}} સત્યાગ્રહનાં શરસંધાન! | |||
{{Space}} અદ્ભુત છે બાપુનું બાણ! | |||
શત્રુનેયે પ્રેમ કરીને, | |||
ઇચ્છીને બન્નેનું હિત; | |||
સત્ય તણો આગ્રહ ધરવાનો, | |||
હિત એ જ છે સાચી જીત. | |||
{{Space}} સર્વ પરે છે તેની આણ! | |||
{{Space}} અદ્ભુત છે બાપુનું બાણ! | |||
‘હરિનો મારગ છે શૂરાનો!’ | |||
પ્રીતમે એ ભાખેલું સાચ; | |||
સત્યાગ્રહ સૈનિક શૂરાના, | |||
માથું જાતાં મીઠી વાચ. | |||
{{Space}} અસત્યના પિગળા’વા પ્હાણ! | |||
{{Space}} અદ્ભુત છે બાપુનું બાણ! | |||
12-8-’28</Poem> | |||
<Poem> | |||
'''<big>તારી સામે</big>''' | |||
તારી સામે તાકી ચાલ્યો આવું | |||
{{Space}} ત્યાં કાંટે ભરાયા પગ! | |||
શૂળ ભોંકાશે માની હું મારાં | |||
{{Space}} નીચાં ઢાળું જ્યાં દૃગ! | |||
કાંટા હતા ત્યાં ફૂલ વેરાવ્યાં | |||
{{Space}} પાંદડીમાં તુજ સ્પર્શ! | |||
તારી સામે જોઈ ચાલ્યો આવું ત્યાં | |||
{{Space}} ખાઈમાં મ્હારું વ્હેણ! | |||
ભુક્કા ઊડી જશે માની હું મારાં | |||
{{Space}} નીચાં ઢાળું જ્યાં નેન! | |||
એક હથેળી તારી ભાળી મેં | |||
{{Space}} ઝીલ્યો તેં તારો દાસ! | |||
અંગે અંગે મુજ ચેતનદાયી | |||
{{Space}} ધબકી રહ્યા તુજ શ્વાસ. | |||
ઊંચે તારા આવાસ છે જાણી, | |||
{{Space}} ઊંચે તાકીને ચલાય! | |||
મત્ત બન્યો તુજ ગાનમાં હું તો | |||
{{Space}} આ શું મુજને થાય? | |||
સાગરમાં હું આવી ભરાયો | |||
{{Space}} કેમ કરીને જીવાય? | |||
હોડી ભાળી તુજ હાથની ત્યાં તો | |||
{{Space}} પેલે પાર તરાય! | |||
22-6-’29</poem> | |||
<Poem> | |||
'''<big>ભાઈબહેન</big>''' | |||
રાજે ઊંચે ત્યાં શશી પૂણિર્માનો | |||
ધરી શરીરે પટ ચંદ્રિકાનો; | |||
ને તારકોની ફૂલમાળ પ્હેરી, | |||
સમુદ્ર સામે મલકે રૂપેરી. | |||
સફેદ નૌકા સરતી હતી ત્યાં, | |||
નકી ન નૌકા વળશે, જશે ક્યાં? | |||
નાવિકા, જન્મોત્સવના ઉમંગે | |||
ચડ્યા હતા સર્વ સહિત રંગે. | |||
નૌકા મહીં સ્હેલ કરે કુમાર, | |||
સાથે હતા સૈનિક આઠ-બાર: | |||
કુમાર ને બ્હેન હસે ઉમંગે, | |||
બન્ને ચડ્યાં સ્નેહ મહીં તરંગે. | |||
વીરા! થશે તું દિન એક રાજ, | |||
કરીશ શું તે દિન બ્હેન કાજ? | |||
હું તો મજાની પરણાવું રાણી, | |||
ને ગીત ગાઉં ખૂબ રાગ તાણી. | |||
ના,બ્હેન! તે દી પરણીશ હું ના, | |||
તારા વિના સર્વ મહેલ સૂના; | |||
હું ને તું બે, એક જ સાથ રે’શું, | |||
ને એકબીજાં દિલ વાત કે’શું. | |||
જોજે હું લાવું નભ શુક્ર-તાર, | |||
તે હીરલાનો કરું એક હાર. | |||
હું તો, વીરા! કંકુ કરું ઉષાનાં, | |||
ને અશ્રુને નીર કરું નિશાનાં. | |||
ત્યાં તો હવાના સુસવાટ આવ્યા, | |||
મૃત્યુ તણું કારમું કે’ણ લાવ્યા; | |||
નૌકા ડૂબે ને ઊછળે, ડૂબે છે, | |||
સૌ ઉરમાંથી ધડકા છૂટે છે. | |||
આકશથી મેઘની ધાર છૂટે, | |||
ને નાગણી શી વીજળી ઝબૂકે; | |||
શા મેઘના એ રણઢોલ વાગે, | |||
તારા અને ચંદ્ર છુપાઈ ભાગે. | |||
નાવિક ધ્રુજે, નહિ લાજ રે’શે, | |||
રાજા કને તે શું જવાબ દેશે? | |||
કુમાર ક્યાં છે? ઊપડ્યો અવાજ, | |||
નાવિક પ્રાર્થે: પ્રભુ, લાજ રાખ! | |||
કુમાર બેઠો હતો એક હોડી, | |||
ને સાથ નાવિકની એક જોડી; | |||
મારી મૂકો! એમ વદ્યો કુમાર, | |||
ને હોય શું ત્યાં ક્ષણમાત્ર વાર? | |||
ત્યાં તો હવા ચીરી અવાજ આવ્યો: | |||
મ્હારા વીરાને, પ્રભુ, ઓ! બચાવો! | |||
ને કાન ચીરી ઉર ઊતરે છે, | |||
કુમારને બ્હેનનું સાંભરે છે. | |||
થંભો! કહે હોડી ઊભી રખાવે, | |||
સોચ્યા વિના તે જળ ઝંપલાવે; | |||
આવે તરી હામથી બ્હેન પાસ, | |||
નાવિક ડૂબ્યા નીરમાં, નિરાશ. | |||
તરી તરી રાજકુમાર થાક્યો, | |||
સમુદ્રમાં ત્યાં સૂનકાર વ્યાપ્યો; | |||
ને નાવનું નામનિશાન ન્હોતું, | |||
આકશનું ચક્ષુ વિશાળ રોતું. | |||
{{Space}} * | |||
પ્રભાત ઊગ્યું, રવિ શું નિહાળે? | |||
બ્હેની લઈ ભાઈ તરે નિહાળે; | |||
ને બાથ ભીડી, વદી એક વેળા: | |||
ઊંચે જશું આપણ બેઉ ભેળાં. | |||
27-4-’27</Poem> | |||
<Poem> | |||
'''<big>બુદ્ધનું પુનરાગમન</big>''' | |||
આવો, બુદ્ધ! | |||
વદતી માતા વૃદ્ધ; | |||
બહુ રહ્યા પરદેશ તમે એ માનું મારો વાંક. | |||
આવો જો પાછા તો મળશે પાછું મારું નાક. | |||
પચ્ચીસસો વર્ષો વીત્યાં આ આંખો ઊઘડતાં. | |||
તેજ જીરવવા તારું શક્તિ આજે છે, બેટા! | |||
ચણીશ મોટા સ્તૂપ; | |||
નવા થાંભલા સ્તૂપ; | |||
નવા થાંભલા આરસ-રૂપ; | |||
જ્યાં જ્યાં તેં પગલાં પડ્યાં’તાં, ત્યાંત્યાં લખશું શિલાલેખ. | |||
અબુધ હું, પણ વચમાં જોઈ-જાણી છે ગાંધીની ભેખ. | |||
યહૂદીઓમાં કથા એક છે: પાછો રખડુ પુત્ર મળે, | |||
માતાપિતા હરખાઈ ધિંગાં ઘેટાં મૂકે કાપ ગળે. | |||
ઘર બેઠેલા ખાય નિસાસા, રખડુને મળતાં સ્વાગત; | |||
પામરના આવા છે મત. | |||
તમે નહીં ભાગ્યા’તા; માતા ભાગેડુ પાછી આવી; | |||
ઘેટાંનો નહીં ભોગ કેમ કે ઘેટાંને હૃદયે લાવી | |||
મૈત્રી, પ્રેમ, અહિંસા કેરાં આપે આપ્યાં’તાં દર્શન. | |||
પણ માતા ભાગેડુને મન | |||
શાન્તિ સ્થાપવા તમે પધારો, | |||
પગે પડો. જીતો કે હારો | |||
કશી નથી તમને પરવા. | |||
રખડુ મા, દીકરા ગરવા. | |||
દેશવટો આપ્યો’તો દેશે. | |||
સૂર્ય ઢાંકવા દલીલ વેષે | |||
શંકર ચાલ્યા એક દિશાથી | |||
ચાર ધામ તક ફરી વળ્યા. | |||
સ્થળસ્થળ પળપળ એ ઊકળ્યા: | |||
ગૌતમનું કહેવું છે સાચું; | |||
પણ વેદવાક્યમાં સઘળું વાંચું. | |||
બુદ્ધ તણું નહીં નવું નિશાન! | |||
હિન્દ! લહે પોતાનું ભાન! | |||
ધર્મ એક છે, નવા નામમાં ગળતું પરંપરાનું માન! | |||
ચકમક બુદ્ધિતેજે આંજ્યું | |||
બૌદ્ધોનું ઊંડેરું જ્ઞાન. | |||
જન્મભૂમિ છોડીને ચાલ્યો ગૌતમનો વચગાળો ધર્મ; | |||
અર્ધજગતને અપનાવીને, | |||
દ્વેષ મહીં શાન્તિ લાવીને, | |||
કરી રહ્યો નિષ્કામી કર્મ. | |||
અંદરથી ઘરને તાળું, ને વીતી ગઈ પચ્ચીશ સદી. | |||
આજે માતા ફરી વદી: | |||
આવો પુત્ર ન પામી કદી. | |||
તમે પૂછ્યોતો પ્રશ્ન પ્રથમ. | |||
પ્રથમ તમે સમજાવ્યું માણસનું મન. | |||
બ્રાહ્મણને પડકારી, | |||
મુક્ત કરી ભારતની નારી, | |||
વર્ણભેદને, પરંપરાને, આંખ વિનાની શ્રદ્ધાને, | |||
માત્ર તર્કને માત કરીને તમે દીધાં ડહાપણનં દાન | |||
પ્રથમ સર્વથી. સ્થાપ્યું જ્ઞાન | |||
રૂઢિ હઠેલી. વૃષલબાળને આપ્યું માન. | |||
ભેદભાવના કાદવમાં કો’ કમળ ખીલ્યું’તું! | |||
કાદવ પાછો પથરાયો. | |||
રૂઢિ તણો ચીલો ધાયો | |||
રથ ગૌતમનો સપડા’વા | |||
પચ્ચીશ સદીના પાદર સુધી. | |||
કાળચક્ર છે ફરી ગયું, ભારતમાં જુદી ભાત. | |||
જીરવવા તમ બોધ ભારતે તોડી નાખી નાત. | |||
આજે ફરી થયો ઉજાસ! | |||
થતાં બુદ્ધદેવના ભાસ! | |||
24-5-’56</Poem> | |||
<Poem> | |||
'''<big>વિરાટદર્શન</big>''' | |||
પીપળ આખી સ્થિર પડી, પણ | |||
ફરકે એક જ પાન. | |||
તાર એક પડદાનો ઝણકે, | |||
સારંગી સૂમસામ. | |||
ઊર્મિ ભણવી આવી અઘરી, | |||
સ્હેલાં ચારે ધામ; | |||
સ્હેલી પીપળ સર્વ વીંઝાતી; | |||
સ્હેલું સારંગીનું ગાન. | |||
ટોળું ઊમટે તોય સ્થૂળ એ, | |||
એકલતા એમાં આકાન્ત. | |||
સાંબેલાં વાદળથી વરસે, | |||
નળનું પાણી શાન્ત. | |||
આખી પીપળ સ્થૂળ ખડીને | |||
ગૌતમ બેઠા ધ્યાન ધરી; | |||
એક મગજનું તંતુ ફરક્યું, | |||
એક જ પીપળપાન. | |||
જોવે નાનું કૂંચી-કાણું | |||
મઢવા ત્રિકાલજ્ઞાન. | |||
14-10-’56</poem> | |||
<Poem> | |||
{{Color|Blue|[નીચેનાં 3 કાવ્યો 1934ની આવૃત્તિમાં છે પણ 1957ની આવૃત્તિમાં કવિએ સમાવેલાં નથી]}} | |||
'''<big>ચાંદરણાં : 2</big>''' | |||
એક અશ્રુ માશુકનું પડતાં, | |||
{{Space}} ઉર દાવાનળ દર્શન કરું! | |||
ફાટ ફાટ ઉર હલકી ઉઠતી, | |||
{{Space}} વર્ષાનું દુ:ખ શેમાં સ્મરું? | |||
{{Space}}{{Space}} પ્રલયનૃત્ય હૈયામાં શાં આ? | |||
{{Space}}{{Space}} જ્વાલામુખ હૈયે ગભરુ? | |||
27-9-’31</Poem> | |||
<Poem> | |||
'''<big>ચાંદરણાં : 8</big>''' | |||
વાંચ્યું’તું મેં કોઈ પુરાણે, | |||
{{Space}} નગનેયે આપી’તી પાંખ. | |||
ફરી એકદા આપી પાંખો, | |||
{{Space}} ઈશ્વર જો નિજ રાખે શાખ: | |||
{{Space}}{{Space}} સ્થિત્યંતરમાં ઉચ્ચ છંદાશે! | |||
{{Space}}{{Space}} ઊઠશે ચગદાયેલ સડાક! | |||
27-6-’33</Poem> | |||
<Poem> | |||
'''<big>મંદિર</big>''' | |||
કનકમૂર્તિમહીં દેવ દેખું નહિ; | |||
દીપમાં ગરીબનાં દુ:ખ ધ્રૂજે! | |||
ઘંટનાદો સૂણી ભક્તિ ના પ્રકટતી, | |||
શંખમાં કોટિ નિશ્વાસ કૂજે! ધ્રુવ0 | |||
{{Space}} અંત્યજો પગથિયે ભક્તિભીનાં રડે; | |||
{{Space}} દેવનાં દ્વાર કાળાં વસતાં! | |||
{{Space}} નિધનના નાથ, બેલી પિડીતોતણા; | |||
{{Space}} ધનિકના પંજિરોમાં પૂરાતા! — કનકમૂર્તિ0 | |||
એ ન મંદિર રહ્યાં, કેદખાનાં થયાં, | |||
જન-હૃદયના ન ધબકાર બોલે! | |||
વેધી ઘુમ્મટ, ત્યજી દેહ રત્ને રચ્યા, | |||
ઝૂંપડે, ઝૂંપડે દેવ ડોલે! — કનકમૂર્તિ0 | |||
19-2-’31</poem> | |||
<Center>{{Color |Red|0 0 0}}</Center> | |||