8,009
edits
અર્વાચીન ગુજરાતી કાવ્યસંપદા/સંપાદકીય - મધુસૂદન કાપડિયા: Difference between revisions
Jump to navigation
Jump to search
અર્વાચીન ગુજરાતી કાવ્યસંપદા/સંપાદકીય - મધુસૂદન કાપડિયા (view source)
Revision as of 15:02, 13 October 2021
, 15:02, 13 October 2021no edit summary
No edit summary |
No edit summary |
||
| Line 662: | Line 662: | ||
<center> | <center> | ||
== ગાંધીયુગ == | |||
“અદ્યતન ગુજરાતી કવિતા કથયિતવ્ય પરત્વે ગાંધીજી અને આયોજન પરત્વે ઠાકોર એમ બે ભિન્ન પ્રકૃતિના માણસોના ખભે ચડીને જાય છે.” | |||
– ઉમાશંકર જોશી | |||
“નર્મદ વીર હતો, ધીર ન હતો. ગોવર્ધનરામ ધીર હતા, વીર ન હતા. ગાંધીજી વીર અને ધીર બન્ને હતા.” | |||
– ઉમાશંકર જોશી | |||
=== ગાંધીજી === | |||
દક્ષિણ આફ્રિકાથી ગાંધીજીના સ્વદેશાગમનથી અને એમની દેશવ્યાપી દેશોન્નતિની પ્રવૃત્તિઓથી ગુજરાતી સાહિત્યને નવું બળ અને વેગ મળે છે. અત્યાર સુધી પ્રજાચેતના પોતાની સર્વ ઉત્કર્ષ-પ્રવૃત્તિઓનું કેન્દ્ર શોધી રહી હતી તે ગાંધીજીમાં તેને મળે છે. પંડિતયુગના સાહિત્યકારો ઉચ્ચ વર્ણમાં જન્મેલા, મોટે ભાગે સમૃદ્ધિમાં ઊછરેલા પ્રખર વિદ્વાનો હતા. સમાજના ઉપલા થરનો એમને જેટલો પરિચય હતો તેટલો નીચલા થરનો ન હતો; નાગરજીવનનો જેટલો પરિચય હતો તેટલો જાનપદજીવનનો ન હતો. એમના સાહિત્યના વિષયો અને એમની શૈલી સામાન્ય રીતે સમાજના ઉપલા થરને સ્પર્શતાં બહુધા વિદ્વદ્ભોગ્ય. એમની શૈલીનો ઝોક સરળતા કરતાં સંકુલતા અને તરલતા કરતાં ગંભીરતા તરફ વધારે. | |||
ગાંધીજીના વ્યક્તિત્વે આપણા સમગ્ર જીવન ઉપર ગહન અને વ્યાપક અસર કરી. એમણે આપણા દૃષ્ટિબિન્દુને વિશાળ વિશ્વસ્પર્શી બનાવ્યું તેમ સાહિત્યમાંથી પણ સંકુચિતતા દૂર કરી પતિત, દલિત ને સમાજના ઉપેક્ષિત વર્ગોને પ્રતિષ્ઠા અપાવી. સત્ય, અહિંસા, સમાનતા, વિશ્વબંધુત્વ આદિ ઉદાત્ત ભાવનાઓની જીવનમાં અને સાહિત્યમાં પ્રતિષ્ઠા કરી. જીવનનાં ધાર્મિક, સામાજિક ઉપરાંત આર્થિક પાસાંને પણ આપણું સાહિત્ય સ્પર્શવા લાગ્યું અને જીવનના ધ્યેયમાં વિદ્યા કરતાં કર્તવ્ય, ક્રિયાશીલતા ને પરાક્રમનું સ્થાન મોખરે આવ્યું. | |||
ગાંધીજી જે વર્ષે –૧૯૧૪માં– હિન્દ આવ્યા તે જ વર્ષમાં પ્રથમ વિશ્વયુદ્ધ શરૂ થયું. ૧૯૧૫માં ગાંધીજીએ અમદાવાદમાં સત્યાગ્રહ આશ્રમની સ્થાપના કરી. ૧૯૧૮માં વિશ્વયુદ્ધ પૂરું થયું. રશિયામાં ક્રાન્તિ થઈ ને ઝારશાહીનો અંત આવ્યો. ૧૯૧૯માં જલિયાંવાલા બાગનો હત્યાકાંડ થયો ને રાજકારણ વધારે સક્રિય બન્યું. ૧૯૨૩માં ને ૧૯૨૭માં અનુક્રમે બોરસદનો ને બારડોલીનો સત્યાગ્રહ થયો. ૧૯૩૦માં સત્યાગ્રહની લડત ઉગ્ર ને દેશવ્યાપી બની. ગાંધીજીની નેતાગીરી સર્વોપરી બની ને જીવનનાં ક્ષેત્રોમાં પ્રવર્તતાં પરિબળોની છબી સાહિત્યમાં પડવા લાગી. | |||
સાહિત્યના વિકાસની દૃષ્ટિએ અમદાવાદમાં ૧૯૨૦માં થયેલી વિદ્યાપીઠની સ્થાપના એક ઘણો મહત્ત્વનો બનાવ ગણાય. એની પાછળ ગાંધીજીની પ્રેરણા હતી. કાકાસાહેબ, મહાદેવભાઈ, નરહરિભાઈ, કિશોરલાલ, રામનારાયણ પાઠક, સ્નેહરશ્મિ, સુન્દરમ્, ઉમાશંકર જેવા અધ્યાપકો ને વિદ્યાર્થીઓએ કેળવણીની પ્રવૃત્તિ સાથે સાહિત્યસાધના પણ આદરી. એ જ અરસામાં મુંબઈ યુનિવર્સિટીના ઉચ્ચ શિક્ષણમાં ગુજરાતીના અભ્યાસની વ્યવસ્થા થઈ. પરિણામે ગુજરાતી ભાષાના અભ્યાસ અને વિકાસને સારો વેગ મળ્યો. વિદ્યાપીઠના ‘સાબરમતી’ દ્વારા તેમજ ‘ગુજરાત’, ‘કૌમુદી’, ‘કુમાર’ આદિ સામયિકો દ્વારા નવા યુગની ભાવનાઓ ઝીલતું સાહિત્ય પ્રગટ થવા લાગ્યું. | |||
ઈ.સ. ૧૯૩૦થી ૧૯૪૦નો ગાળો આપણી કવિતાનો સમૃદ્ધિકાળ છે. એ અરસાની કવિતાનું મુખ્ય લક્ષણ એની સર્વસ્પર્શી વ્યાપકતા છે. આપણી મધ્યકાલીન કવિતામાં તેમજ નર્મદથી આરંભાતી અર્વાચીન કવિતાનાં ગુણલક્ષણોનો એમાં સુભગ સમન્વય થાય છે. નરસિંહ, મીરાં, દયારામ આદિ ભક્ત કવિઓની ઢબે પદ, રાસ, ગરબી જેવા પદ્યપ્રકારો પ્રયોજાય છે. કવિતામાં ભક્તિભાવના નવા સ્વરૂપે, નવા સંદર્ભમાં આવે છે. નર્મદની પ્રકૃતિ, પ્રણય ને દેશભક્તિની કવિતા નવા સંસ્કાર પામી વધુ સૂક્ષ્મતા, વ્યાપકતા ને ગહનતા ધારણ કરે છે. સંસ્કૃત સાહિત્યના વધતા જતા અભ્યાસે ને અનુરાગે કવિતાની બાનીમાં પ્રૌઢિ ને વિશિષ્ટ સૌન્દર્ય પ્રગટે છે. ગઝલરચનાઓ વધુ સૌન્દર્ય ને વૈવિધ્ય પામે છે. ગાંધીજીના પ્રભાવથી નીચલા સ્તરના લોક પ્રત્યેના સમભાવથી ને આપણી સંસ્કૃતિ પ્રત્યેની વધેલી અભિમુખતાથી કવિતામાં સામાન્યજનના ભાવો સામાન્યજનની ભાષામાં વ્યક્ત થવા લાગે છે. લોકસંસ્કૃતિ ને લોકસાહિત્યનું સંશોધન થાય છે. કવિની દૃષ્ટિ જીવનનાં અનેક ક્ષેત્રો ઉપર પડે છે ને કવિતામાં અવનવા ભાવો તેમજ વિચારો પ્રકટ થાય છે. કવિ સમકાલીન રાજકીય, સામાજિક ને આર્થિક પ્રશ્નોમાં ઊંડો રસ દાખવતો હોઈને લોકમાનસની વધુ નિકટ આવે છે. કવિતા જીવનનાં બધાં ક્ષેત્રોને વ્યાપવાનો સંનિષ્ઠ પ્રયાસ કરતી હોવાથી તે વધારે લોકાદર પામે છે. પ્રજામાં ઉત્તરોત્તર શિક્ષણસંસ્કારની વૃદ્ધિ થતી હોવાથી તેની કવિતા વિશેની સમજ વધારે સ્પષ્ટ ને ઊંડી બને છે. કેળવાયેલો વર્ગ વધતાં, દેશપરદેશના સાહિત્યનો પરિચય વધતાં આપણું વિવેચન વધારે તત્ત્વગામી, તલાવગાહી ને સર્વગ્રાહી બને છે. સાહિત્યસંસ્થાઓ, સામયિકો ને સંમેલનો દ્વારા કાવ્યપ્રવૃત્તિને ઘણો વેગ મળે છે. | |||
આ દાયકાની કવિતાનાં મુખ્ય પ્રેરકબળો ત્રણ ગણાવી શકાય: (૧) ગાંધીજીની પ્રવૃત્તિ ને વિચારસરણી; (૨) સમાજવાદની વિચારસરણી અને (૩) ઠાકોરની કવિતા તેમજ વિવેચના. કવિતાનું બહિરંગ તેમજ અંતરંગ આ બળોની યુગપત્ અને સંપૃક્ત ગણાય એવી અસરથી ઘડાય છે. | |||
ગાંધીજીની પ્રવૃત્તિ જીવનનાં સર્વ ક્ષેત્રોને ઓછેવત્તે અંશે આવરી લે છે. એમાં સમાજ, રાજ, ધર્મ અને અર્થકારણના પ્રશ્નો નવી દૃષ્ટિએ જોવાનો ને નવી રીતે ઉકેલવાનો પુરુષાર્થ જોવા મળે છે. સ્વદેશી, અસ્પૃશ્યતાનિવારણ, કેળવણી જેવા પ્રશ્નો ગાંધીજીએ રાજકારણ જેટલા જ મહત્ત્વના ગણીને ઉપાડ્યા અને ઉત્સાહ તેમજ ખંતથી તેના ઉકેલ માટે સક્રિય પ્રયાસો કર્યા. એમની પ્રેરણાથી સ્થપાયેલી વિદ્યાપીઠે આ દાયકાના સુન્દરમ્–ઉમાશંકર જેવા અગ્રણી કવિઓને જીવન અને કલા વિશેની ગંભીર અને ઊંડી સમજથી સજ્જ કર્યા. ગાંધીયુગનો કવિ નિજાનંદે મસ્તીમાં મજા લેનારો કવિ નથી. એમાંના ઘણા તો ગામડામાંથી આવ્યા છે ને લોકજીવનનો ગાઢ સંપર્ક ધરાવે છે. વળી ગાંધીજીનાં અસહકાર ને સવિનય કાનૂનભંગનાં આંદોલનોમાં એમણે સક્રિય ભાગ લીધો છે, ને જેલો ભોગવી છે. એટલે જીવન વિશેનો તેમનો ખ્યાલ વધુ વાસ્તવિક છે. ગાંધીજીની વ્યાપક ધર્મભાવનાને આ કવિઓ અનુસરે છે. મનુષ્યમાત્ર પ્રતિ સમભાવ ને માનવસેવા એનો ગુરુમંત્ર છે. | |||
ગાંધીજીની જીવનદૃષ્ટિ સાથે સમાજવાદી વિચારસરણી પણ આપણી કવિતામાં પ્રવેશી છે અને એ બેના સંવાદમાંથી આપણી કવિતાએ નવી ધર્મભાવના પ્રકટ કરી છે. ગાંધીજીના સત્ય અને અહિંસાના સિદ્ધાંતોનો આપણે સ્વીકાર કર્યો અને સાથેસાથે માનવ માટે સમાનતા ને ન્યાયનો આગ્રહ સેવ્યો. પરિણામે આપણી સમાજવાદી વલણ વ્યક્ત કરતી કવિતામાં, ક્રાન્તિની હિમાયત કરતી કવિતામાં પણ સત્ય અને અહિંસાની પ્રતિષ્ઠા કરવામાં આવી. મધ્યકાલીન કવિતામાં જે સ્થાન ઈશ્વરનું હતું તે આ સમયમાં મનુષ્યને મળ્યું. આમાં ટાગોરની અસર પણ જણાય છે. મનુષ્ય જ સર્વોપરી છે, એની ઉપર કોઈ નથી એવી ભાવના પ્રધાન બની. સાબાર ઉપર માનુષ બઢ, તાહાર ઉપર નાઈ – એ ચંડીદાસની ઉક્તિ સાર્વજનીન બની. યંત્રસંસ્કૃતિ અને વિજ્ઞાનની પ્રગતિને કારણે જીવનવ્યવહાર ઘણો અટપટો ને સંકુલ બન્યો ને આવી સંકુલતાને અભિવ્યક્ત કરવા મથતી કવિતા પણ ગહનતા ને વિશાળતા સાધવા લાગી. | |||
'''ગાંધીયુગની કવિતાનાં ઊગમસ્થાનો''' | |||
'''૧. પ્રજાનું પુનરુજ્જીવન''' | |||
આ નવીન કવિતાનું સ્વરૂપ ઘડનારાં બળોમાં પહેલું તત્ત્વ છે રાષ્ટ્રીય જીવનમાં આવેલો એક નવીન આદર્શનો અને નવી સિદ્ધિમાંથી જન્મતા બળનો ગંભીર ઉત્સાહ. બારડોલી સત્યાગ્રહના અંતે તથા ૧૯૩૦–૩૧ના દેશવ્યાપી વિશાળ આંદોલનને અંતે જનતાને પરદેશી રાજ્યકર્તાને પડકારવાનો કીમતી અનુભવ મળ્યો અને આપણી અસ્મિતા વધારે જાગ્રત બની. આ નવા આદર્શને વિશ્વવ્યાપી અને વિશ્વવિજેતા બનાવવાનાં સ્વપ્નો આપણાં યુવાન હૃદયો સેવવા લાગ્યાં. આ રાજકીય આંદોલન કેવળ રાજકીય ન રહેતાં પ્રજાજીવનનાં બધાં અંગોમાં પુનરુજ્જીવન લઈ આવનારું બન્યું. એ નવા ધબકારે કવિતાના શ્વાસોચ્છ્વાસમાં પણ એક નવી તરલ ગતિ આણી – દલપતરામે અને નર્મદે વિક્ટોરિયાનાં જયગાન ગાવા સાથે પ્રજાની મુક્તિના સૂર પણ છેડ્યા હતા. બાલાશંકર અને હરિલાલ ધ્રુવે સ્થાનિક સ્વરાજ્યનાં લળી લળીને સ્વાગત કર્યાં હતાં અને સાથેસાથે દેશની સ્વાધીનતાનાં સ્વપ્નાં પણ સેવ્યાં હતાં. ૧૯૨૦ના અસહકારના આંદોલનમાં પ્રજાએ પહેલો સીધો પડકાર કર્યો. નર્મદનાં બ્યૂગલ પહેલી વાર ફૂંકાયાં અને ખબરદાર અને ન્હાનાલાલની કવિતાએ યજ્ઞકુંડો રચ્યા અને સાચના સિપાઈઓ ઊભા કર્યા. ૧૯૨૦ પહેલાં આ અને બીજા કવિઓએ રાજભક્તિ પણ ગાઈ હતી. ૧૯૨૦ પછી આપણી કવિતામાંથી રાજભક્તિ ચાલી ગઈ અને કેવળ દેશભક્તિ રહી. એમાંથી આપણને ‘ગુજરાતનો તપસ્વી’ જેવી અમર કૃતિઓ મળી, સ્વતંત્રતાના પહેલા ઉચ્છ્વાસના જોમવાળાં ઘણાં કાવ્યો આપણને મળ્યાં. ૧૯૩૦ના આંદોલને આપણને ‘સિંધુડો’ અને ‘વિશ્વશાંતિ’, ‘બુદ્ધનાં ચક્ષુ’ અને ‘હરિનાં લોચનિયાં’ આપ્યાં. ગુજરાતી કવિતા ગુજરાતની કે હિંદની સીમાઓને ઓળંગી આખી માનવજાતિને જોવા લાગી અને આખા વિશ્વને એક જ નીડમાં સ્વાતંત્ર્ય અને શાંતિનો અનુભવ કરતું કલ્પવા લાગી. નવીન કવિતાને આમ ભાવના અને આદર્શની એક અસીમ વિશાળતામાં લઈ જવામાં આ નવા પુનરુજ્જીવને પહેલો ફાળો આપ્યો. | |||
આ આંદોલનનું એક બીજું મહત્ત્વનું પરિણામ પણ આવ્યું – પ્રજામાનસમાં એક નવા આદર્શનો ઉદય થવા સાથે તે આદર્શને સાધવાનાં સાધનો પ્રત્યે પણ વિચારણા શરૂ થઈ. પશ્ચિમમાંથી નવાનવા વિચારો આવીને આપણા માનસને પલટાવતા અને વિકસાવતા રહ્યા. રશિયામાં સ્થપાયેલા નવા રાજ્યતંત્રે અને તે પાછળની સામ્યવાદી વિચારસરણીએ આખા જગતના વિચારજગત પર અસર કરવા માંડી હતી. એ અસર આપણે ત્યાં પણ આવી અને અહિંસાની સાથેસાથે સમાજવાદ પણ આપણાં વિચાર અને ઊર્મિઓનો વિષય બનવા લાગ્યો. સ્વતંત્રતા, નવનિર્માણ, પ્રકાશ, જ્ઞાન, સમતા, સર્વભૂતહિત, બંધુત્વ, માનવપ્રેમ, જનકલ્યાણ, ત્યાગ, બલિદાન, સમર્પણ એ બધાંની એક ભાવનાત્મક સૃષ્ટિ અને તેને સિદ્ધ કરવાના રચનાત્મક પ્રયત્નો આપણા જીવનની રંગભૂમિ ઉપર પ્રત્યક્ષ થવા લાગ્યાં. એમાંથી નવી કવિતા સ્ફુરી. | |||
'''૨. અન્ય ભાષાઓની કવિતાની અસર''' | |||
આ નવીન કવિતાએ તેના પુરોગામી કવિઓના કાર્યના ઉત્તમાંશનું અનુસંધાન જાળવી, તે અંશોને વિકસાવ્યા અને પોતાના નવા ઉન્મેષો પણ પ્રગટાવ્યાં. આપણાં વિદ્યાપીઠોના, અને વિશેષ ગૂજરાત વિદ્યાપીઠના શિક્ષણક્રમમાં ગુજરાતી, સંસ્કૃત, અંગ્રેજી, વગેરે કવિતાનું અધ્યયન આ પૂર્વે કરતાં વિશેષ વ્યાપકતાથી, ઊંડાણથી અને પર્યેષક બુદ્ધિથી થવા લાગ્યું અને એની સૂક્ષ્મ અને સ્થૂળ બંને પ્રકારની અસરો નવીન કવિતાના દેહને ઘડવા લાગી. ૧૯૩૦ સુધીની અંગ્રેજી કવિતામાં ટી.એસ. ઇલિયટથી પ્રારંભાયેલી નવીન કવિતાએ પોતાનું વ્યક્તિત્વ ઠીકઠીક ખીલવ્યું હતું. તેમાં વ્યક્ત થતી બાનીની નિરાડંબરતા, સ્વૈર સરલતા, મિથ્યા શિષ્ટતાના ભારણનો ત્યાગ, જીવનનાં નવાં ક્ષેત્રો તરફ અભિમુખતા, અને પ્રાકૃત જનની પ્રાકૃત જીવનની પ્રાકૃત વાણીમાં પણ કલાની નવીન ક્ષમતાનું તત્ત્વ એ આપણા નવીન માનસને બહુ સાનુકૂળ અને આપ્ત જેવાં લાગ્યાં. સંસ્કૃત સાહિત્યના અધ્યયનમાંથી વાણીની સાલંકૃતતા, પ્રાસાદિકતા અને નિર્વ્યાજ સુંદરતાનાં તત્ત્વોનો પરિચય વધારે ગાઢ બન્યો; અને સાથેસાથે બંગાળી, હિંદી અને ઉર્દૂનો પરિચય પણ વધતાં એ કવિતાની નવી લઢણો, ખાસ કરીને બંગાળી કવિતાની, આપણી કવિતાના કંઠમાં ઊતરી. હિંદી અને ઉર્દૂના નવીન અર્થવાહકતા અને વ્યંજકતા ધરાવતા શબ્દો કાવ્યવ્યાપારમાં પ્રચલિત બન્યા. | |||
અંગ્રેજી કવિતાની અસરની ગંભીર મર્યાદા તરફ ઉમાશંકર ધ્યાન દોરે છે તે વિગતે નોંધવી જોઈએ. સો વરસની સમગ્ર રસલક્ષી કવિતા જોઈએ છીએ તો તે ઊર્મિકવિતારૂપે જ વિલસતી જોવા મળે છે. આત્મલક્ષી ઉદ્ગારોનો જ મહિમા – એકાન્તિક મહિમા – દેખાય છે. અંગ્રેજીમાં તો ભવ્યોન્નત પરલક્ષી કવિતા પણ છે. પણ યુનિવર્સિટીમાં પાલ્ગ્રેવની ‘ગોલ્ડન ટ્રેઝરી’ ભણાવાતી તેને લીધે કદાચ ‘સૉંગ્ઝ ઍન્ડ લિરિક્સ’ – ભાવગીતો અને ઊર્મિકાવ્યોનો મહિમા જ આપણા નવશિક્ષિતોના મનમાં વસ્યો. હજી સદીના આરંભમાં રંગદર્શી અંગ્રેજ કવિઓની મોહની પણ ઘટી ન હતી; અને એમાં ટેનિસનનાં ઊર્મિકોની ભૂરકી લાગી. આપણા નવશિક્ષિતોએ – સુશિક્ષિતોએ પણ ચૉસર, શૅક્સપિયર, મિલ્ટન, બ્રાઉનિંગની કાવ્યસૃષ્ટિના પરિશીલન અને અનુસર્જનની ઝંખના સરખી અનુભવી નહિ. નરસિંહરાવ નર્મદે આરંભેલાં અંગ્રેજી ઢબનાં ઊર્મિકાવ્યથી આગળ વધી શક્યા નહિ અને આપણી આ જાતની ઠિંગુજી પ્રતિભાનું કમભાગ્યે વિવેચનાએ માહાત્મ્ય રચ્યું. રમણભાઈ નીલકંઠ, ગુજરાતને જે મળ્યું તેનું સમર્થન કરતા હોય તેમ આગ્રહથી કહે છે કે ‘સ્વાનુભવરસિક કવિ સર્વાનુભવરસિક કરતાં ઘણે દરજ્જે શ્રેષ્ઠ છે’. નરસિંહરાવની રચના અને રમણભાઈની વિવેચનાનો સબળ પ્રતિકાર ઠાકોરની વિચારણામાં જોવા મળે છે. એ વિચારપ્રાધાન્યને અગત્ય આપે છે. પણ સંજોગવશાત્ સર્જનમાં તેમ વિવેચનમાં એમની કલમ આવીઆવીને ઊર્મિકાવ્ય ઉપર જ ઠરે છે. એટલે ઊર્મિકાવ્યેતર કવિતા વિશેની એમને જે ઉદાત્ત કવિતાભાવના છે તેનો લાભ પૂરો મળ્યો નહિ. ઉમાશંકર ઉમેરે છે કે પણ આમાં વિવેચનાનો વાંક શા માટે કાઢવો? કવિપ્રતિભાનો જ દોષ કે એ મોટી ફલંગ મારી ન શકી. આ કવિઓ ટૂંકાં ટિચૂકડાં ઊર્મિકોમાં રાચે છે. | |||
છતાં, આ અન્વયમાં, કવિતાની સાથે જ પશ્ચિમ પાસેથી આપણે અપનાવેલા વિવેચને પોતાની ફરજ પૂર્ણપણે બજાવી નથી એટલું હકીકત લેખે નોંધવું જરૂરી છે. યુરોપના હોમર–દાન્તે, શેક્સપિયર–ગ્યુઈથે અને અહીંના કાલિદાસ–ભવભૂતિની સર્વગ્રાહી રસભરપૂર કાવ્યસૃષ્ટિઓની લગની લેખકોને લગાડવામાં એણે ફાળો આપ્યો નથી. આપણા કવિઓનું રસવિશ્વ સાંકડું રહ્યું. એને બૃહત બનાવવાનો ધર્મ બજાવવામાં વિવેચન પાછળ રહ્યું છે. | |||
આપણા આ એક શતકના કવિતાપ્રવાહના વળાંકો અંગ્રેજીની અસરનું જ પરિણામ છે એ દેખાઈ આવે છે; અને એ આપણી ઠીંગરાયેલી પ્રતિભાના પુરાવારૂપ છે. પોતાના આંતરજીવનની પ્રબળ જરૂરિયાતરૂપે કાવ્યપાક ઉદ્ભવ્યો હોય એવું જવલ્લે જ જોવા મળે છે. ઠેઠ નર્મદથી આજ સુધી આપણે પશ્ચિમને ઇશારે નાચ્યા કર્યું છે. નર્મદે ટૂંકાં છંદોબદ્ધ ઊર્મિકો શરૂ કર્યાં તો પશ્ચિમની અસર નીચે. નર્મદના અનુગામી નરસિંહરાવે એને સંસ્કારી ઊર્મિકાવ્યની પ્રતિષ્ઠા આપી તો પશ્ચિમની અસર તળે. ન્હાનાલાલે અછાંદસ પ્રયોગ આદર્યો તેમાં પણ વૉલ્ટ વ્હિટમનના Vers Libre – મુક્ત પદ્ય–ની અસર. બળવંતરાય (મણિલાલ નભુભાઈ અને શિવલાલ ધનેશ્વરે યોજેલા પૃથ્વી છંદમાં) પ્રવાહિતા લાવ્યા, તો તે પણ અંગ્રેજીમાં મિલ્ટન આદિએ યોજેલા પદ્યને અનુસરી. ગાંધીયુગમાં ક્ષુદ્રતાભાસી વિષયોનો પક્ષપાત દેખાયો તો તેની પાછળ પણ પરદેશી કવિતાની અસર નહિ એમ નહિ. અંગ્રેજીની અસરે પ્રતિકારરૂપે બીજી ત્રણ અસરો ઉપજાવી, પણ વત્તેઓછે અંશે એની પાછળ પણ જે કાંઈ ચેતન છે તે પશ્ચિમના અર્પણનું જ પરિણામ છે એમ જણાશે. પ્રથમ સંસ્કૃત અસર જ જુઓ. આપણા અત્રત્ય શાસ્ત્રીઓના સંસ્કૃતના અધ્યયન–અધ્યાપનની એ અસર નથી, પણ યુરોપીય વિવેકપૂત અધ્યયન–અધ્યાપનનું પરિણામ છે. સંસ્કૃત અસર આખા કાવ્યપ્રવાહમાં વરતાય છે, પણ એનાં છૂટાં ફળ તે તો વૃત્તોનો ઉપયોગ, ‘કાન્તા’ અને ‘રાઈનો પર્વત’ની વિશિષ્ટ સંકલના અને તેમાંનાં સંસ્કૃત રીતિએ આવતાં પદ્યો, અને ભીમરાવનું ‘પૃથુરાજ રાસો’ અને દોલતરામ પંડ્યાનું ‘ઇન્દ્રજિતવધ’ એ મહાકાવ્યના પ્રયત્નો. સંસ્કૃત ઉપરાંત પરદેશી પૌરસ્ત્યવિદ્યાવિદો (ઓરિએન્ટલિસ્ટ્સ)એ ફારસીનો અભ્યાસ પણ ખેડ્યો હતો, આપણું ધ્યાન પણ એ સમીપવર્તી અને કાંઈક સમાનગુણી ભાષાસંસ્કૃતિ તરફ ગયું. નર્મદે સુંદર ગઝલ આપી હતી પણ બાલાશંકર, મણિલાલ નભુભાઈ અને કલાપીએ ગુજરાતી કવિતાનો એક ફારસી રંગ પ્રકટાવ્યો. ફારસીની અસર દેશકાળ બંનેની દૃષ્ટિએ દૂરની હતી એટલે તે બહુ ટકી નહિ. સંસ્કૃતિની અસર કાળની દૃષ્ટિએ દૂરની પણ દેશની દૃષ્ટિએ એવી દૂરની ન હતી. પણ દેશની દૃષ્ટિએ બિલકુલ દૂરની નહિ એવી એક ત્રીજી અસર તળપદા લોકકાવ્યની ગુજરાતી કાવ્યસાહિત્યમાં પ્રવર્તે એ સ્વાભાવિક હતું. એને પરિણામે મેઘાણીનાં રૂપાંતરો, અનુસર્જનો અને નવીન પ્રયોગો મળે છે, તો ન્હાનાલાલનાં અનુસર્જનો અને લોકકાવ્યની પ્રેરણા પીને સ્વતંત્ર રીતે ઉદ્ભવેલાં ઊછરેલાં રસઘન ગીતો મળે છે. | |||
'''૩. ગુજરાતી કવિતાનો અભ્યાસ''' | |||
સૌથી યે વિશેષ ફલદાયી નીવડ્યો આપણી પોતાની કવિતાનો પરિચય તેમજ અભ્યાસ. વધારે વ્યાપક રીતે પુનરુજ્જીવન પામવા લાગેલી આપણી જીવનપ્રવૃત્તિનું એક ખાસ પરિણામ એ આવ્યું આપણા લોકસાહિત્યનો વધારે ગાઢ અને સમભાવી અભ્યાસ આપણે ત્યાં પ્રારંભાયો. આપણી પ્રાચીન અને અર્વાચીન કવિતા, ભાલણની ‘કાદંબરી’થી માંડી ન્હાનાલાલના ‘ઈન્દુકુમાર’ અને ઠાકોરની ‘ભણકાર’ સુધીની અદ્યતન કવિતા ઊંડા અભ્યાસનો ને વિવેચનનો વિષય બની. પ્રાચીન કવિતામાંથી લોકબાનીનું ઘરાળુ માધુર્ય, ગીતની લહક અને નવું અર્થસૌંદર્ય આપણને મળ્યાં. | |||
'''૪. સુધારકયુગ ને પંડિતયુગના કવિઓની અસર''' | |||
સુધારકયુગના બે મુખ્ય કવિઓ દલપતરામ ને નર્મદ. એમની અસર ગાંધીયુગની કવિતામાં ભાગ્યે જ જોવા મળે. તેનાં બે મુખ્ય કારણો છે. આ બેમાંથી એક પણ કવિમાં એવી ઊંચા પ્રકારની સર્જકતા નથી કે જેની અસર ૭૦-૮૦ વર્ષ પછી પણ ટકી રહે. બીજું કારણ એ પણ ખરું કે આ પ્રથમ ગાળાની કવિતા, એની પછીના પંડિતયુગની કવિતાની ઝળકતી દીપ્તિ આગળ ઝાંખી પડી ગઈ છે. પંડિતયુગની કવિતાના લગભગ બધા પ્રધાન કવિઓ નવીન કવિતા ઉપર પોતાની કંઈક ને કંઈક મુદ્રા આંકતા ગયા છે, પોતાના કલાત્મક વ્યક્તિત્વનો સારભાગ એવો અંશ નવામાં સંક્રાન્ત કરતા ગયા છે. પંડિતયુગના શક્તિશાળી કવિઓમાંથી નવીન કવિતા પર વધારે ઊંડી અને ઘટનાત્મક અસર કરનાર કવિઓ મુખ્યત્વે બાલાશંકર, કાન્ત, ન્હાનાલાલ અને બળવંતરાય છે. બાલાશંકરની અને કાન્તની પ્રત્યક્ષ અસર ન્હાનાલાલ અને બળવંતરાયની અસરને મુકાબલે ઓછી રહી છે. બાલાશંકર, મણિલાલ અને કલાપીની ગઝલો તો જાણે વરસો સુધી નવીન કવિતામાં લુપ્ત થઈ ગઈ છે. ગઝલના કાવ્યપ્રકાર અંગે પછી જે જાગૃતિ આવી છે તે તદ્દન જુદા પ્રકારની છે. પણ બાલાશંકરની ‘ક્લાન્ત કવિ’માં વ્યક્ત થયેલી બળકટ અને આર્ત શૈલી અને એ પાછળની સૌંદર્ય અને પ્રણયની પિપાસા નવીન કવિતાના ભાવતત્ત્વમાં સૂક્ષ્મરૂપે જીવતી રહી છે. કાન્તની શૈલી એટલી બધી અનવદ્ય રીતે પરિપૂર્ણ હતી કે તેનું સર્વાંશે અનુસંધાન જાળવવું નવીન કવિતાના પ્રારંભક કાવ્યકારોને માટે સરળ ન હતું. કાન્તની અસર આમ પ્રકટપણે ન થવામાં બીજાં બે કારણો છે. કાન્તે જેને ‘પ્રફુલ્લ અમીવર્ષણ ચંદ્રરાજ’ તરીકે વધાવેલા તે ન્હાનાલાલની કૃતિઓની ઝળકતી ચાંદનીમાં કાન્તની સઘન, હીરક, તીક્ષ્ણ અને પહેલદાર તેજછટાઓ તત્કાળ પૂરતી પણ ઢંકાઈ ગઈ હતી. બીજું કારણ છે બળવંતરાયની પ્રયોગાત્મક દૃષ્ટિ અને બરછટ બાની. નવીન કવિતાને પોતાની પાસે પડેલી નવીન જીવનસામગ્રીને વ્યક્ત કરવાને માટે કળાના શબ્દદેહમાં જે વિકાસ, નવતા, નવીન અર્થક્ષમતા જોઈતાં હતાં તે કાન્તમાં મળે તેમ ન હતું. એ તત્ત્વો બળવંતરાયની શૈલીમાંથી અને વિચારસરણીમાંથી મળ્યાં. | |||
'''૫. ન્હાનાલાલ અને બળવંતરાય''' | |||
નવીન કવિતાને જે જોઈતું હતું, જીવનનાં અનેકવિધ પાસાંને અનેકવિધ રીતે, અને છતાં એકસરખી કલાક્ષમતાથી નિરૂપી શકે એવાં જે વાણીસ્વરૂપ અને જે છંદોદેહ જોઈતાં હતાં તે તેને ન્હાનાલાલ અને તેથી યે વિશેષ બળવંતરાયમાંથી મળ્યાં. બળવંતરાયે વિચારની માંડણી ઉપર ગોઠવી આપેલાં છંદની પ્રવાહિતાના તત્ત્વે તથા તેમના કાવ્યમાં વ્યક્ત થયેલી અરૂઢ છતાં કવિતોચિત પદાવલીએ કાવ્યનાં છંદ અને બાની બંનેને વિકસાવવાનાં બે વિશાળ દ્વાર ખોલી આપ્યાં, અને નવીન કવિતા ઉમંગભેર એ દ્વારમાંથી નીકળીને પોતાના નૂતન કલાપ્રદેશમાં નવાનવા છંદે વિચરવા લાગી. ઊર્મિલતા, વાક્છટા અને વાણીના વિવિધ મધુર રૂપસંપન્ન આવિર્ભાવોથી ઊભરાતી ન્હાનાલાલની શૈલી પણ નવીનો પાસે પડી હતી. ન્હાનાલાલે પણ કાવ્યદેહના વિકાસ માટે, વિશેષ અર્થવાહકતા અને નવીન કલાક્ષમતા માટે પ્રયોગો કરેલા, પરંતુ એ પ્રયોગ છંદના લયાત્મક તત્ત્વનું અનુસંધાન જાળવ્યા વિના, પૂરતી વિચારશીલ ભૂમિકા ઉપર પોતાને સ્થિર કર્યા વિના જ, છંદથી ભિન્ન એવી એક વાક્છટામાં ફંટાઈ ગયો અને એ વાક્છટા છંદના વિકાસમાં કશું મૂર્ત તત્ત્વ સાધવાને બદલે, ન્હાનાલાલની પ્રતિભાના એક લાક્ષણિક પ્રકટીકરણરૂપે જ સ્થિર બની. નવીનોને સ્વાતંત્ર્યવાળું અને સાથેસાથે આકારબદ્ધ એવું છંદઃશરીર જોઈતું હતું, એમના મુક્તિપ્રિય છતાં રચનાત્મક માનસને એ છંદઃશરીર બળવંતરાયની પ્રયોગભૂમિમાંથી મળી આવ્યું અને તે તેમણે જોતજોતાંમાં હસ્તગત કરી લીધું અને તેને અનેકવિધ ક્ષમતાથી વિસ્તાર્યું. | |||
“સંસ્કૃત કાવ્યની શિષ્ટમિષ્ટતામાં તરબોળ રહેતી કાન્તની રીતિ, અલંકારોના ગંજ અને વાક્છટાના જામાઓમાં હંમેશાં સજ્જ રહેતી ન્હાનાલાલની રીતિ, અને વિલક્ષણતાના અને અરૂઢતાના અતિરેકમાં ઘૂમ્યે જતી બળવંતરાયની રીતિ, એ બધી અતિશયતાઓમાંથી બચી જઈ નવીન કવિતાએ તે સર્વનાં સૌંદર્યસર્જક વ્યાપક લક્ષણો પોતાનામાં બુદ્ધિપૂર્વક અને તેથી યે વિશેષ આંતરિક સહજબુદ્ધિથી અપનાવ્યાં અને પોતાના પ્રસ્થાન માટે એક ધિંગી અને સમૃદ્ધ પીઠિકા તેણે ઊભી કરી.” | |||
(સુન્દરમ્, અર્વાચીન કવિતા, પૃ. ૪૨૮) | |||
| |||
=== ગાંધીયુગની કવિતાનાં લક્ષણો === | |||
'''વિશ્વશાંતિ''' | |||
નવીન કવિતાની રંગદર્શિતા, પ્રાસાદિકતા અને શિષ્ટતાના સૌથી વધુ મધુર મિશ્રણવાળી અને એ યુગના પ્રખર ઉત્સાહવાળા વાતાવરણને ઊંચી આદર્શમયતાથી નિરૂપતી પહેલી કૃતિ ‘વિશ્વશાંતિ’ ઉમાશંકર જોશી લઈ આવે છે. ‘વિશ્વશાંતિ’ની શૈલીમાં ન્હાનાલાલ અને ઠાકોરની સાલંકૃતતા અને અરૂઢતા, પ્રાસાદિકતા અને છંદની પ્રવાહિતા, પંડિતયુગના કવિઓના ઉત્તમાંશોનું સમુચિત સમન્વયવાળું સ્વરૂપ જોવા મળે છે. એના ગઈ પેઢી સાથેના આ સાતત્યે નરસિંહરાવ જેવા દુરારાધ્ય વિવેચકને પણ પ્રસન્ન કર્યા. કાકા કાલેલકર પ્રસ્તાવનામાં ‘વિશ્વશાંતિ’ને ગાંધીયુગની કવિતાના નવપ્રસ્થાન તરીકે ઓળખાવીને લખે છે: | |||
“ગાંધીયુગ પહેલાંનો કાળ અને ગાંધીયુગનો કાળ આ બે વચ્ચે જે આદર્શભેદ છે, તેની અસર આ કવિતામાં સ્પષ્ટ દેખાય છે.” | |||
ધીરુભાઈ ઠાકર પણ કહે છે– | |||
“સાક્ષરયુગથી નવા યુગને જુદો પાડી આપવાનું ઇતિહાસપ્રાપ્ત કાર્ય ઉમાશંકરના ‘વિશ્વશાંતિ’ કાવ્યે બજાવ્યું. યુગયુગની નિબિડ પર્વતમાળાઓને ભેદીને આવતો આ મંગલ શબ્દ ગાંધીયુગના સંદેશરૂપે ગુજરાતી કવિતામાં સૌ પ્રથમ પ્રગટ થાય છે. કાળક્રમે તે શબ્દ ઉમાશંકરની, તેમ ગાંધીયુગની કવિતામાં વિવિધ રૂપે વિસ્તરતો રહ્યો છે.” | |||
(અર્વાચીન ગુજરાતી સાહિત્યની વિકાસરેખા, ભા. ૪, પૃ. ૧૩૧-૧૩૨) | |||
પદ્યમાં પ્રવાહિતા | |||
આપણે આગળ ઠાકોરના ઐતિહાસિક અર્પણમાં આ વિશે વિગતે જોઈ ગયા છીએ. એક વાત ઉમેરીએ કે ઠાકોરે આ પ્રવાહિતાની શક્યતા પૃથ્વી વૃત્તમાં વિશેષ જોઈ હતી અને અજમાવી હતી. નવીન કવિઓ આ પ્રવાહિતાને લગભગ બધાં રૂપમેળ વૃત્તોમાં લઈ ગયા. નવીનોને હાથે વિકસેલા અને ખૂબ પ્રયોજાયેલા વૃત્ત મિશ્રઉપજાતિમાં આ પ્રવાહિતાની શક્યતાઓ ઘણી દેખાઈ. નવીન કવિતાની ઘણીએક લાક્ષણિક રચનાઓ આ વૃત્તમાં થયેલી જોવા મળે છે. | |||
'''વૃત્તમાં વૈવિધ્ય''' | |||
નવીન કવિતાના પદ્યદેહનું બીજું અગત્યનું લક્ષણ છે વૃત્તોનું પ્રચુર વૈવિધ્ય. રૂપમેળ ઉપરાંત માત્રામેળ તથા લયમેળ પ્રકારનાં સંખ્યાબંધ વૃત્તો નવા અર્થસંભારવાળી કવિતાનું વાહન બન્યાં છે. એ દરેકમાં કંઈક નવું લયસંયોજન, કંઈક નવનિર્માણ આપણા કવિઓ કરતા રહ્યા છે. | |||
'''વિષયવૈવિધ્ય''' | |||
નવીનોનું પ્રયોગશીલ અને સાહસિક છતાં મૂર્તતાને અને વાસ્તવિકતાને વળગી રહેતું માનસ જેમ એક દિશામાં છંદનાં સ્વાતંત્ર્ય અને બહુવિધતા તરફ વિકસ્યું તેવું બીજી દિશામાં તે કાવ્યના વિષયોની પસંદગીમાં પણ સર્વતોમુખી બન્યું. આ વિષયોનું વૈવિધ્ય સુધારકયુગમાં ઠીક ઠીક હતું પણ પંડિતયુગમાં આપણી કવિતા વધુ ને વધુ આદર્શપરાયણ થઈને વિષયોની અને બાનીની પસંદગીમાં ઉન્નતતા, ઉત્કૃષ્ટતા, વિરાટતા અને સંસ્કારિતાનાં કંઈક સત્યવાળાં અને કંઈક બાહ્ય આભાસવાળાં તત્ત્વોમાં જ વિચરવાનું પસંદ કરતી હતી. નવીન કવિતાને પણ જગતનાં ઉત્તમોત્તમ અને ઉન્નતોન્નત તત્ત્વોને સ્પર્શવાં હતાં, તેનાં ગૂઢતમ સૌંદર્ય અને રસને અધિગત કરવાં હતાં. પરંતુ આ નવીન યુગે જેમ જીવનના સર્વ પ્રદેશોને, સર્વ આવિર્ભાવોને એકસરખા પવિત્ર માન્યા અને અજ્ઞાન કે મોહ કે અભિમાનમાંથી જન્મેલા વિધિનિષેધોને દૂર કર્યા તે પ્રમાણે નવીન કવિતાએ આ પૂર્વે કાવ્યને માટે અનુચિત કે અશિષ્ટ ગણાતા એવા વિષયોને પણ લેવા માંડ્યા અને તે દરેકની પાછળ માનવતાના, સંસ્કારિતાના, જીવનની ઉન્નતિ કે ગહન ગતિના, અને છૂપા કે ગૂઢ સૌંદર્યના અને સત્યના ધબકારા જોવાનો પ્રયાસ કર્યો. તેણે જીવનના પ્રાકૃત અને ભવ્ય, ક્ષણિક અને સનાતન, વાસ્તવિક અને વાયવ્ય, કુરૂપ અને સુરૂપ એમ સર્વવિધ આવિષ્કારોને સ્પર્શવાનો, સમજવાનો અને ગાવાનો પ્રયાસ કર્યો. | |||
'''બાનીની અનેક છટાઓ''' | |||
આવા વિશ્વમુખી બનેલા કાવ્યમાનસની બાની પણ અનેકવિધ છટાઓવાળી બની. અશિષ્ટ અને અસંસ્કારી ગણાતા નીચલા થરોની ઘરાળુ લોકબોલીઓથી માંડી ઉપનિષદોની આર્ષ વાણી સુધીનાં વિવિધ ભાષારૂપોને તેણે આવશ્યકતા અનુસાર નિર્ભીક રીતે ઉપયોગમાં લેવા માંડ્યાં અને દરેક ભાષાવિન્યાસમાંથી કશુંક મનોહર, રમણીય અને નવીન સૌંદર્યવાળું ચારુ કાવ્ય નિપજાવ્યું. તેણે એક બાજુએ બધા અલંકારોને ઉતારી મૂક્યા, શિષ્ટતા અને ઠાવકાઈના વાઘાને દૂર મૂક્યા, શબ્દોની આભડછેટને દૂર કરી; તો બીજી બાજુ અલંકારોનું સમુચિત પરિધાન પણ કર્યું અને શિષ્ટ અને મિષ્ટ ઉભયવિધ સ્વરૂપોવાળી સૌષ્ઠવતાભરી સંપૂર્ણ રચનાઓ પણ આપી. વિષયોના અને બાનીના આવા બહુવિધ પ્રયોગવાળાં કાવ્યોમાંથી પહેલા પ્રકારનાં દૃષ્ટાંત લેખે આપણે ઉમાશંકરના ‘ચુસાયેલા ગોટલાને’, સુન્દરમ્નાં ‘બાનો ફોટોગ્રાફ’ અને ’૧૩-૭ની લોકલ’, શેષનું ‘વૈશાખનો બપોર’ ઇત્યાદિને ગણાવી શકીએ; તો બીજા પ્રકારનાં દૃષ્ટાંત લેખે ઉમાશંકરનાં ‘નિશીથ’ અને ‘અન્નબ્રહ્મ’, સુન્દરમ્નાં ‘કાલિદાસને’ અને ‘કર્ણ’, મનસુખલાલનું ‘કુરુક્ષેત્ર’, શેષનું ‘સિન્ધુને આમંત્રણ’, વગેરે સૂચવી શકીએ. | |||
'''અનેક કાવ્યરૂપો''' | |||
નવીન કવિતાએ કાવ્યના પ્રકારોમાં ઘણી વિવિધતા સાધી છે. આ ગાળામાં પ્રેમાનંદની દેશીઓ, લોકગીતો, ગરબા, રાસ તથા ભજનોની આપણી પ્રાચીન પ્રણાલીમાં અનેક રચનાઓ થઈ છે; સૉનેટો, ઊર્મિકાવ્યો અને ખંડકાવ્યોનો અર્વાચીન ઊર્મિકાવ્યની શૈલીનો પ્રકાર પંડિતયુગ કરતાં વિશેષ પ્રમાણમાં ખેડાયો છે; અંગ્રેજી ‘ઓડ’ પ્રકારનાં દીર્ઘ અર્થગંભીર કાવ્યો વધારે રચાતાં થયાં છે. સંસ્કૃત પ્રકારનાં મુક્તકો પણ વિશેષ રચાયાં છે. જો કે આ બધા પ્રકારો એકસરખા કાવ્યગુણવાળા બન્યા નથી. વળી ખંડકાવ્ય જેવો પ્રકાર ક્રમે ક્રમે લુપ્ત પણ થતો ગયો છે, તો ઠાકોરનાં ‘બુદ્ધ’ અને ‘રાજ્યાભિષેકની રાત્રિ’ કે સુન્દરમ્નાં ‘દ્રૌપદી’ અને ‘કર્ણ’ જેવાં ચારિત્ર્યરેખાંકનો, કે સ્નેહરશ્મિનું ‘एकोऽहं बहुस्याम्’, સુન્દરમ્નાં ‘પુલના થાંભલા’ કે ‘સળંગ સળિયા પરે’, ઉમાશંકરનું ‘વિરાટ પ્રણય’ જેવી કોઈ ખાસ વર્ગીકરણમાં ન આવે તેવી પોતપોતાના અનોખા વ્યક્તિત્વવાળી રચનાઓ પણ ઘણી થયેલી છે. | |||
'''વાસ્તવપ્રિયતા''' | |||
વાસ્તવપ્રિયતા આ ગાળાની કવિતાનું બીજું મહત્ત્વનું લક્ષણ છે. વસ્તુનું કલ્પનારંગી નહિ પણ યથાતથ દર્શન કરાવવું; તુચ્છ, અસુન્દર મનાતી વસ્તુમાં અંતર્ગત સૌંદર્યની કે રહસ્યની ઝાંખી કરાવવી એ આ કવિતાનું કર્તવ્ય મનાયું. આ વાસ્તવપ્રિયતા પાછળનું એક કારણ આ સમયના કવિઓના પુરોગામીઓની ભાવનાપરસ્તી ગણાવી શકાય. નરસિંહરાવના ભવ્ય વિષયના આગ્રહના તેમજ ન્હાનાલાલના રંગરાગી શૈલીના પ્રત્યાઘાતરૂપે કવિતામાં વાસ્તવનો આગ્રહ વધ્યો એ ખરું, પણ એનું વધારે મોટું કારણ તો તત્કાલીન સામાજિક, આર્થિક ને રાજકીય પરિસ્થિતિમાં છે. જીવનની કપરી હકીકતોનો સામનો કરવાનું આ ગાળાના કવિઓને ભાગે વિશેષ આવ્યું છે. એમણે એમની આજુબાજુ જે જીવન જોયું તે, જો જીવવું હોય, એમાંથી છટકી ન જવું હોય તો, વાસ્તવિક દૃષ્ટિનો પુરુષાર્થ માગે તેવું હતું. કવિતામાં આ વાસ્તવિકતા વિષયના વૈવિધ્યમાં તેમ તેના યથાર્થ નિરૂપણમાં પ્રગટ થાય છે. ઉમાશંકર કહે છે તેમ– | |||
“નવી કવિતા હવાઈ રહેવા કરતાં પૃથ્વી ઉપર વિચરવામાં વધુ રાચે છે એટલો જ વાસ્તવપ્રિયતાનો અર્થ નથી, પણ જે કોઈ વિષય તે લે છે તેમાં વસ્તુનો સ્પર્શ હોય છે. પહેલાં નક્કર વસ્તુ પણ કવિતામાં હવાઈ બની જતી તેને બદલે હવાઈ વસ્તુ પણ આજના કવિના હાથમાં મૂર્તતા ધારણ કરે છે.” | |||
(જયંત પાઠક, આધુનિક કવિતાપ્રવાહ, પૃ. ૯૫-૯૬) | |||
ઠાકોરે આ વાત સરસ રીતે મૂકી છે: | |||
“ક્ષણિક પ્રસંગ પણ ભલે આલેખો, તુચ્છ મનાતા વિષય ઉપર પણ ભલે લખો. પરંતુ પેલું ખાબોચિયું ગગનનું પ્રતિબિંબ બની રહે છે, એ જ કલ્પનાકીમિયાનો ખરો આદર્શ છે. તુચ્છ લઘુ ક્ષણિક કે સવા ક્ષણિકના નિરૂપણમાં અનન્તતા અને અજબતા સાથે સાથે જુવે–બતાવે તે જ કલ્પનાનેત્ર… નવું સંગીન અને બિનંગત, બિનંગત સંગીન અને નવું ઉપજાવે તે સાહસિક સૌંદર્યસેવક જ કવિ.” | |||
(આપણી કવિતાસમૃદ્ધિ, પૃ. ૩૨-૩૩) | |||
આ નવી કવિતાના ઘણા કવિઓ ગામડાંમાંથી આવ્યા હતા. ગાંધીજીએ જગાવેલાં આંદોલનોએ તેમને ગ્રામપ્રદેશ અને ત્યાંની જનતા પ્રત્યે સમભાવ કેળવવા પ્રેર્યા હતા. તેમાં સમાજવાદ અને સામ્યવાદનો અભ્યાસ અને પશ્ચિમી સાહિત્યનો સંપર્ક ભળતાં આ કવિઓ વિષયને વાસ્તવિક દૃષ્ટિએ જોવા લાગ્યા હતા. ચંદ્ર, તારા, સંધ્યા અને ઉષા જેવા વિષયોને તજીને વાસ્તવજીવનના નાનામોટા તમામ વિષયો ભણી તે આકર્ષાયા હતા. પીંછું, ચુસાયેલો ગોટલો, ઇંટાળા, જાજરૂની માખી, મોચી, ભંગડી, વગેરે તુચ્છ ગણાયેલા વિષયોનું કશાય છોછ વગર નિરૂપણ કરી બતાવતી સંખ્યાબંધ કૃતિઓ આ કવિઓએ આપી છે. અસુંદરમાં સુંદર જોઈને તેનું અંતર્ગત રહસ્ય પ્રગટ કરવું તે આ નવી કવિતાનું મહત્ત્વનું લક્ષણ બની રહ્યું. સુન્દરમે એક મુક્તકમાં આખી પેઢીની વિશિષ્ટતા બનેલી વાસ્તવપ્રિયતાને વ્યક્ત કરી છે: | |||
હું ચાહું છું સુંદર ચીજ સૃષ્ટિની | |||
ને જે અસુંદર રહી તેહ સર્વને | |||
મૂકું કરી સુંદર ચાહી ચાહી. | |||
'''ગંભીર ચિંતન''' | |||
ગંભીર ચિંતન આ કવિતાનું બીજું મહત્ત્વનું લક્ષણ છે. મનુષ્યચિત્તનો અભ્યાસ આ કવિઓના રસનો વિષય બને છે. આથી મનની ગહરાઈમાં ઊતરવાનો પ્રયત્ન તેમનામાં દેખાય છે. તેને પરિણામે વિષયનિરૂપણમાં મનોમંથન અને માનસ-પૃથક્કરણ મહત્ત્વનું સ્થાન ધરાવે છે. વળી, એ નોંધવું ઘટે કે, ઊર્મિને ભોગે આ ચિંતનલક્ષી વલણ કેળવાયું નથી. પણ તેમણે ન્હાનાલાલના વારસારૂપે ઊર્મિવત્તા જાળવીને તેનું આવિષ્કરણ સંસ્કૃત વૃત્તો અને માત્રામેળ છંદો ઉપરાંત લોકગીતોના ઢાળમાં થવા દીધું છે. ઊર્મિ અને ચિંતનનો સુભગ યોગ તે આ નવી કવિતાની નોંધપાત્ર સિદ્ધિ છે. વિચારપ્રધાન કવિતાના પક્ષપાતી હોવા છતાં ઠાકોર ઊર્મિદ્વેષ્ટા નહોતા: | |||
“કવિતામાં ઊર્મિતત્ત્વ હોવું જોઈએ, ઊર્મિશૂન્ય તે કવિતા નહીં; કવિતા હૃદયનો વ્યાપાર છે અને હૃદયને સ્પર્શવાની શક્તિવાળી હોવી જોઈએ… પરંતુ ઊર્મિવત્ હોવું અને ઊર્મિમય કે ઊર્મિપ્રધાન હોવું એ વચ્ચે ઘણો ફરક છે.” | |||
(લિરિક, પૃ. ૧૨) | |||
'''જનજાગૃતિના પ્રથમ ઉદ્ગાર''' | |||
નવીન કવિતામાં જનજાગૃતિના પ્રથમ ઉદ્ગાર નવા પદ્યરૂપમાં સૌ પ્રથમ સ્નેહરશ્મિ પાસેથી મળે છે. એમની કવિતામાં જાગૃતિ માટેની, સ્વાતંત્ર્યપ્રાપ્તિ માટેની ઝંખના ને યુયુત્સાના ઉદ્ગાર એની સચ્ચાઈ ને મુગ્ધ ભાવાવેશને કારણે આકર્ષક બન્યાં છે. ૧૯૨૦-૨૧માં ગાંધીજીના નેતૃત્વ હેઠળ આરંભાયેલી અહિંસક સ્વાતંત્ર્યલડતનો વેગ પછીનાં બેત્રણ વર્ષોમાં મંદ પડી જાય છે ને પ્રજામાં નિરાશા વ્યાપી જાય છે. જાગેલી પ્રજા પડખું ફરીને જાણે પાછી સૂઈ જવાની તૈયારી કરતી જણાય છે. કવિ જાગૃતિના વૈતાલિક બનીને ઉચ્ચારે છે: | |||
જાગ રે! જાગ સુનારા! | |||
જો પ્રસરે સ્વાર્પણ જ્વાળા! | |||
'''ગઝલ''' | |||
ગાંધી અને અનુગાંધીયુગ દરમિયાન ગુજરાતી લખાતી ગઝલ એના પરંપરિત માધ્યમ અને આશ્રય મુશાયરામાં રજૂ થવા ઉપરાંત વિવિધ વર્તમાનપત્રો અને સામયિકોમાં પ્રકાશિત થવા લાગે છે. આ બદલાવને લીધે અમીન આઝાદે એમના શેર – “ગુજરાતમાં અમારી હાલત ‘અમીન’ એ છે / જાણે ગઝલ-સિતારા ચમકી ખરી જવાના.”–માં વ્યક્ત કરેલી દહેશત–ચિંતા દૂર થાય છે. એટલું જ નહિ, રતિલાલ અનિલે એમના શેરમાં પ્રગટ કરેલી આશા – ‘ફળીને જ રહેશે પ્રયાસો અમારા / ને ગુર્જર ગિરામાં ગઝલ ફાલવાની’ પૂરી થાય છે. | |||
આ પૂર્વેની પરંપરિત ગુજરાતી ગઝલોમાં બહુધા આશિક–માશૂકની ગુફ્તેગોનું રંગદર્શી અને રુદનભર્યું વિષયવસ્તુ તથા સનમ–સાકી, ગુલ–બુલબુલ, શમા–પરવાના, નેકી–બદી, ફિજાં–ખિજાં જેવી ઉર્દૂ પદાવલી જ પ્રયોજાતાં હતાં. હવે તેને સ્થાને ગુજરાતી ગઝલમાં બ્રહ્માંડ પર સ્થિર થયેલી દૃષ્ટિ, કાળચક્રની ગતિથી સધાતી ક્રાંતિ, ગગનનાં આંસુ અને ધરતીનો પાલવ, કાજળભર્યાં નયનોનાં કામણ, બારે માસ લીલાં તોરણરૂપ અશ્રુ, રાંક ધરતીના જાયા અને રંકનારની ચૂંદડી-રૂપે ગુજરાતી પરિવેશ અને સમાજ–સંસ્કૃતિ પ્રવેશે છે. એ જ રીતે ગુજરાતી ગઝલકારો તથા ગઝલનો ગુજરાતી કવિતાની મુખ્ય ધારામાં સમાવેશ થાય છે. આ પરિવર્તન મુખ્યત્વે શયદા, રતિલાલ ‘અનિલ’, આસિમ રાંદેરી, ગની દહીંવાલા, ‘ગાફિલ’, બેફામ, મરીઝ તથા શૂન્ય અને સૈફ પાલનપુરીની રચનાઓ વડે સધાયું છે. | |||
'''પ્રાચીના અને મહાપ્રસ્થાન''' | |||
કવિની ભાવના અને નાટ્યકારની પાત્રચિત્રણશક્તિ ‘પ્રાચીના’ની કૃતિઓને કાવ્ય અને નાટકની વચ્ચેની કક્ષાએ લાવી મૂકે છે. અનુષ્ટુપ અને ઉપજાતિનો પ્રયોગ કાવ્યમાં આર્ષ વાતાવરણ જમાવે છે. સંવાદની છટાને માફક આવે તેવી છંદોભંગિ ‘પ્રાચીના’માં ઉમાશંકરની શક્તિનો નવો જ ઉન્મેષ દર્શાવે છે; છતાં પદ્યમાં નાટ્યોચિત સંવાદ યોજવાનું કામ ઘણું જ મુશ્કેલ છે. પાત્રને ઉચિત સંવાદો કવિ યોજી શક્યા છે તેટલી નાટ્યોચિતતા એ સંવાદોમાં સધાઈ નથી. | |||
મહાપ્રસ્થાન. ટી.એસ. એલિયટની જેમ ઉમાશંકર પણ કવિતા પરથી પદ્યનાટક ભણી વળ્યા તે એક નોંધપાત્ર ઘટના છે. મનુષ્યની ભીતરની ગહરાઈમાં ગદ્યના કરતાં પદ્ય દૂર સુધી જઈ શકે છે. પદ્યરૂપકમાં ભાષા વિષયાનુસાર વિવિધ ભંગિઓ ધારણ કરી શકે તેવી અને છંદ સંવિદને સળંગ ઝીલી શકે તેવી ક્ષમતાવાળો હોવો જોઈએ. ‘પ્રાચીના’ની સંસ્કૃતમયતા અહીં ‘મહાપ્રસ્થાન’માં ઘણે અંશે આછરી છે. વિષયના મર્મ અને ગૌરવને હાનિ પહોંચાડ્યા વિના તેમણે વાતચીતની ઢબની તળપદી ભાષાનો ઉપયોગ કર્યો છે. છંદમાં વનવેલીનો પ્રયોગ કરીને તેમણે પદ્યરૂપકના ખેડાણ માટે અગાઉ રામનારાયણ પાઠકે ઉઘાડેલી નવીન શક્યતાઓની દિશા સ્પષ્ટ કરી આપી છે. વનવેલીમાં લઘુગુરુનાં સ્થાન સાચવવાનાં હોતાં નથી, તેમ માત્રામેળ ગોઠવવાની જરૂર હોતી નથી. તેથી રા.વિ. પાઠક કહે છે તેમ, “વાક્યરચના ગદ્યના ક્રમે યથેચ્છ અનુસરી શકે છે.” | |||
'''કવિતાશિક્ષકો''' | |||
ગુજરાતી કવિઓ અને કવિતાનું એ સદ્ભાગ્ય છે કે એમને તબક્કે તબક્કે કાવ્યગુરુઓ-કવિતાશિક્ષકો સાંપડતા રહ્યા છે. ગાંધીયુગના આરંભે એમને ઠાકોર અને રામનારાયણ પાઠક જેવા કવિતાના અનન્ય ચાહક–માર્ગદર્શકો મળ્યા છે. સદ્ભાગ્યે આ કવિતાશિક્ષકો કવિ પણ હતા તેથી એમણે એમના કાવ્યસર્જન તેમજ કાવ્યવ્યાપાર-ચિંતનના ફલિતાર્થરૂપ વિવેચન તથા પ્રત્યક્ષ શિક્ષણકાર્ય દ્વારા કવિ અને તેની કવિતાની પરખ અને પ્રશંસા કર્યાં છે. | |||
સૂચિત કાવ્યશિક્ષણનો આરંભ ઠાકોરે ૧૯૨૪માં સાહિત્ય પરિષદમાં રજૂ કરેલા નિબંધ ‘કવિતાશિક્ષણ’થી કર્યો છે. આ પુસ્તકની બીજી આવૃત્તિ વેળા, પોતાના કાવ્યસંગ્રહ ‘ભણકાર’ના પ્રવેશકમાં, પૂર્વે એમણે કરેલી પ્રવાહી પદ્યની શોધનાં પ્રક્રિયા અને પરિણામ – એક મથામણરૂપે મૂક્યાં છે. આમ, સંવર્ધિત ‘કવિતાશિક્ષણ’ નવકવિઓને માટે એક અનિવાર્ય અભ્યાસગ્રંથ બની રહ્યું છે. વળી, ઠાકોરે ‘લિરિક’ અને ‘આપણી કવિતાસમૃદ્ધિ’ તેમ જ ‘નવીન કવિતા વિશેનાં વ્યાખ્યાનો’માં પણ નમૂનારૂપ કાવ્યરચનાઓનાં આસ્વાદ–વિવેચન–ટિપ્પણોથી, એ કૃતિઓ, વિશિષ્ટ કાવ્યકૃતિ કેમ નીવડે છે અને કેવી રસતૃપ્તિ કરે છે – તે દર્શાવીને કાવ્યશિક્ષકની જવાબદારી બજાવી છે. આ કામ કરતી વેળા એમણે મૃદુકઠોર અભિગમ દાખવ્યા છે એટલું જ નહીં, આવશ્યક જણાયું ત્યારે કવિ-વિશેષની દરકાર કર્યા વિના, જે તે કૃતિને જ લક્ષ્યમાં લઈને અપેક્ષિત પ્રશંસા કરવાની તેમજ કવિકાન આમળવાની કટુ ફરજ પણ બજાવી છે. | |||
ગાંધીયુગના કાવ્યગુરુ ગણાયેલા રામનારાયણ પાઠકે ગૂજરાત વિદ્યાપીઠમાં અધ્યાપન કરતાં કરતાં સુન્દરમ્, ઉમાશંકર, સ્નેહરશ્મિ, કૃષ્ણલાલ શ્રીધરાણી, પ્રહ્લાદ પારેખ, તનસુખ ભટ્ટ, વગેરે નવકવિઓને એમના કાવ્યસર્જન સંદર્ભે પ્રત્યક્ષ–પરોક્ષ સહાય કરીને હૂંફ પૂરી પાડી છે. ઉમાશંકર, સૂચિત કાવ્યસેવાને મૂલવતાં લખે છે: | |||
“ગુજરાતી સાહિત્યને નવો વળાંક આપવામાં ગૂજરાત વિદ્યાપીઠને સફળતા મળી હોય તો તે રામનારાયણ પાઠકને આભારી છે. ગાંધીજીની સર્વતોમુખી સર્જકતાના પ્રભાવથી ગુજરાતમાં વિદ્યા–સાહિત્ય–શિક્ષણના ક્ષેત્રમાં જે સંસ્કારપોષક શક્તિ નીકળી તેમાં સાહિત્યક્ષેત્રના માળી પાઠકસાહેબ સહેજે બની રહ્યા. વિદ્યાપીઠમાં કવિઓ અને અભ્યાસીઓનું વૃંદ એમની આસપાસ હતું. એમના ‘પ્રસ્થાન’ માસિક દ્વારા બહારનો કવિગણ અને અભ્યાસીગણ પણ વિદ્યાપીઠનાં બળોની અસર નીચે મુકાયો.” | |||
(‘અભિરુચિ’, પૃ. ૨૬૨) | |||
'''સમાપન''' | |||
વિષયવૈવિધ્ય, દીનજનવાત્સલ્ય, સ્વાતંત્ર્યપ્રેમ, વિશાળ માનવતા (humanism), વાસ્તવપ્રિયતા, ચિંતનલક્ષિતા, અગેયતા, વિચારપ્રાધાન્ય, ઊર્મિવત્તા અને પ્રયોગશીલતા એ આ ગાંધીયુગની નવીન કવિતાનાં મુખ્ય લક્ષણો છે. આમ, ૧૯૩૦ની આસપાસ ઉદય પામેલા કવિઓએ નર્મદથી ગાંધીજી સુધીના વારસાનો ઉપયોગ કરીને અર્વાચીન કવિતાનું વિશિષ્ટ વ્યક્તિત્વ બાંધી આપ્યું છે. | |||
| |||
{{Poem2Close}} | {{Poem2Close}} | ||