આત્માની માતૃભાષા/61: Difference between revisions

Jump to navigation Jump to search
no edit summary
(Created page with "{{SetTitle}} {{Heading|‘પંખીલોક’: ગુજરાતી સમગ્ર કવિતાનું એક ચિરંજીવ શૃંગ|ચંદ્રક...")
 
No edit summary
Line 4: Line 4:
<poem>
<poem>
કાન જો આંખ હોય તો શબ્દ એને પ્રકાશ લાગે.
કાન જો આંખ હોય તો શબ્દ એને પ્રકાશ લાગે.
પો ફાટતાં પહેલાં અધઊંઘમાં સ્વરો ચમકે તન્દ્રાતમિદ્રા વીંધી,
પો ફાટતાં પહેલાં અધઊંઘમાં સ્વરો ચમકે તન્દ્રાતમિદ્રા વીંધી,
ઘેઘૂર વૃક્ષઘટા આખી પ્રકાશનાં છાંટણાંથી ચૂએ જાણે,
ઘેઘૂર વૃક્ષઘટા આખી પ્રકાશનાં છાંટણાંથી ચૂએ જાણે,
Line 12: Line 13:
પાણિનિનો આખોયે પ્રજ્ઞાપ્રાસાદ સાક્ષાત્કરાય.
પાણિનિનો આખોયે પ્રજ્ઞાપ્રાસાદ સાક્ષાત્કરાય.
નાનું અમસ્તું સૂત્ર, તેજનું આચમન, — પંખીએ ગાયેલું? પંખીએ
નાનું અમસ્તું સૂત્ર, તેજનું આચમન, — પંખીએ ગાયેલું? પંખીએ
પાયેલું? —
 
પાયેલું? —
’…પચ્ મુચિ રિચ્ વચ્ વિચ્ સિચ્…!’ કાનને પરિતર્પતી
’…પચ્ મુચિ રિચ્ વચ્ વિચ્ સિચ્…!’ કાનને પરિતર્પતી
દ્યુતિસેર ક્રિયાની, શબ્દની.
:::::::::: દ્યુતિસેર ક્રિયાની, શબ્દની.
આટલા વહેલા પરોઢે વેદિયા હોય તેણે વેદ સંભાળવા ગ્રંથકારે
આટલા વહેલા પરોઢે વેદિયા હોય તેણે વેદ સંભાળવા ગ્રંથકારે
રૂડા ગ્રંથ રચવા.
 
રૂડા ગ્રંથ રચવા.
કવિને શબ્દો શોધતા આવે. પાણિનિના નિયમોથી બદ્ધ શબ્દો?
કવિને શબ્દો શોધતા આવે. પાણિનિના નિયમોથી બદ્ધ શબ્દો?
કે પછી પંખીના જેવા ટપકતા પ્રકાશના ટુકડા?
કે પછી પંખીના જેવા ટપકતા પ્રકાશના ટુકડા?
શબ્દો જો બોલી શકતા હોત તો કવિને
શબ્દો જો બોલી શકતા હોત તો કવિને
જરૂર કહેત કે કવિતા બનવાનું અમારું તે શું ગજું?
જરૂર કહેત કે કવિતા બનવાનું અમારું તે શું ગજું?
Line 25: Line 29:
જગત જોતાં જ શરૂ થાય અમારી મેડક-કૂદંકૂદા,
જગત જોતાં જ શરૂ થાય અમારી મેડક-કૂદંકૂદા,
રચયિતાના સંદર્ભના ઇશારે અમે વશ, મંત્રમુગ્ધ;
રચયિતાના સંદર્ભના ઇશારે અમે વશ, મંત્રમુગ્ધ;
અમે શબ્દો-અવાજો,
અમે શબ્દો-અવાજો,
અમે મૌનમાં ઝંપલાવીએ;
અમે મૌનમાં ઝંપલાવીએ;
શમે અમારી અર્થબડબડ
શમે અમારી અર્થબડબડ
રસોન્માદ છોળમાં.
રસોન્માદ છોળમાં.
શબ્દનો દ્યુતિમંત ચહેરો કવિ ભૂંસે, ક્યારેક તો
શબ્દનો દ્યુતિમંત ચહેરો કવિ ભૂંસે, ક્યારેક તો
મહોરોય પહેરાવી દે
મહોરોય પહેરાવી દે
પોતાની કવિતાનો ચહેરો ઉપસાવવા.
પોતાની કવિતાનો ચહેરો ઉપસાવવા.
દાર્શનિક ભલે મૂર્તતા ગાળી અર્ક નિચોવે શબ્દોનો,
દાર્શનિક ભલે મૂર્તતા ગાળી અર્ક નિચોવે શબ્દોનો,
કવિનો શબ્દ અર્કઅર્ણવમાંથી ઊપસતી ચારુ કિરણકેશ સમારતી
કવિનો શબ્દ અર્કઅર્ણવમાંથી ઊપસતી ચારુ કિરણકેશ સમારતી
ઉષામૂર્તિ.
 
ઉષામૂર્તિ.
 
ઉષા! વેદ-કન્યા ‘ઉષા’ માત્ર શબ્દ છે? એક એક શબ્દ, એક એક સંકુલ.
ઉષા! વેદ-કન્યા ‘ઉષા’ માત્ર શબ્દ છે? એક એક શબ્દ, એક એક સંકુલ.
આંખ જો કાન હોય તો તેજને-રંગને એ સાંભળી શકે.
આંખ જો કાન હોય તો તેજને-રંગને એ સાંભળી શકે.
ઉષાનો રંગ એ કયો સૂર? મધુમાલતીની બહાર, બોગનવીલિયાની
ઉષાનો રંગ એ કયો સૂર? મધુમાલતીની બહાર, બોગનવીલિયાની
મિશ્ર છોળ,
 
મિશ્ર છોળ,
નાજુક જૂઈ, ટીપકિયાળાં ફ્લૉક્સ, શુકનનાં કાર્નેશન, સૂરજમુખી,
નાજુક જૂઈ, ટીપકિયાળાં ફ્લૉક્સ, શુકનનાં કાર્નેશન, સૂરજમુખી,
ખુદ સૂર્ય,
ખુદ સૂર્ય,
એ સૌ કયા સપ્તકના કયા સૂર?
એ સૌ કયા સપ્તકના કયા સૂર?
પ્રકાશના ઉત્સ સમી ઊછળે ઊડે ગીતમાં કોકિલ-કલા,
પ્રકાશના ઉત્સ સમી ઊછળે ઊડે ગીતમાં કોકિલ-કલા,
કાક-કુલ સ્વરોની સંજવારી ફેરવી લે અવકાશ પર,
કાક-કુલ સ્વરોની સંજવારી ફેરવી લે અવકાશ પર,
Line 47: Line 60:
ગુજબુજનો, રહી રહી અર્ધુંપર્ધુંક ગાયાં કરે
ગુજબુજનો, રહી રહી અર્ધુંપર્ધુંક ગાયાં કરે
બુલબુલ ‘શ્રીપ્ રભુ!’ ‘શ્રીપ્… શ્રીપ્રભુ!'—નાનકડી કાયાના કયાયે
બુલબુલ ‘શ્રીપ્ રભુ!’ ‘શ્રીપ્… શ્રીપ્રભુ!'—નાનકડી કાયાના કયાયે
ઊંડાણમાંથી,
 
ઊંડાણમાંથી,
ક્યારેક તો સભાનતાથી જાણે, — આખું વિશ્વ એના ગીતના આધારે
ક્યારેક તો સભાનતાથી જાણે, — આખું વિશ્વ એના ગીતના આધારે
સંતુલિત અધ્ધરશ્વાસે-અધશ્વાસે ઊભું ન હો!
સંતુલિત અધ્ધરશ્વાસે-અધશ્વાસે ઊભું ન હો!
વિહંગોની હારની હારો સૂર્ય-ઉપસ્થાને ઊડ્યે જાય. ઊભેલાં
વિહંગોની હારની હારો સૂર્ય-ઉપસ્થાને ઊડ્યે જાય. ઊભેલાં
અચલ ઝાડવાંના એ ઊડતા ચપલ ઇશારા.
અચલ ઝાડવાંના એ ઊડતા ચપલ ઇશારા.
Line 55: Line 70:
ઉછાળ્યાં કરે ઉડાડ્યાં કરે કપોત કાબર લેલાં દૈયડનાં ટોળેટોળાં.
ઉછાળ્યાં કરે ઉડાડ્યાં કરે કપોત કાબર લેલાં દૈયડનાં ટોળેટોળાં.
સારી રાત પૃથ્વીઊંડાં તરુમૂળ એક-કાન થઈ સુણી રહ્યાં—
સારી રાત પૃથ્વીઊંડાં તરુમૂળ એક-કાન થઈ સુણી રહ્યાં—
પી રહ્યાં-'તાં
::::::::::::પી રહ્યાં-'તાં
માળામાં વિશ્રંભે નીંદરતાં પંખીની ઊપડતી—પડતી
માળામાં વિશ્રંભે નીંદરતાં પંખીની ઊપડતી—પડતી
લઘુક છાતીની ધડક, ક્યારેક વચ્ચે વચ્ચે — સોણામાં જાણે —
લઘુક છાતીની ધડક, ક્યારેક વચ્ચે વચ્ચે — સોણામાં જાણે —
ચઢી આવતી ગભરુ હાંફ.
::::::: ચઢી આવતી ગભરુ હાંફ.
પંખીપશુમાનવીની બિડાયેલી આંખોની ચોકી
પંખીપશુમાનવીની બિડાયેલી આંખોની ચોકી
આકાશનાં પલપલતાં નક્ષત્રો કર્યા કરે જાગ્રત, નિતાન્ત નિ:શબ્દ.
આકાશનાં પલપલતાં નક્ષત્રો કર્યા કરે જાગ્રત, નિતાન્ત નિ:શબ્દ.
— ક્યારેક બ્રહ્માંડનો શ્વાસોચ્છ્વાસ તમે સાંભળી શકો. —
— ક્યારેક બ્રહ્માંડનો શ્વાસોચ્છ્વાસ તમે સાંભળી શકો. —
પ્રભાતમાં પર્ણેપર્ણ લચી રહે કલરવે, પૃથ્વીનાં મીંચેલાં જડ પડળોનો
પ્રભાતમાં પર્ણેપર્ણ લચી રહે કલરવે, પૃથ્વીનાં મીંચેલાં જડ પડળોનો
સંચિત સ્વરપુંજ જાણે પાંદડે પાંદડે નાચતો
સંચિત સ્વરપુંજ જાણે પાંદડે પાંદડે નાચતો
Line 67: Line 83:
પૃથ્વીના ભીતરી મૌનનો ભાસ્વત ઉત્સવ જાણે સ્તોત્રછોળે
પૃથ્વીના ભીતરી મૌનનો ભાસ્વત ઉત્સવ જાણે સ્તોત્રછોળે
પ્રત્યેક પરોઢે પંખીલોકમાં અંતરિક્ષે ઊજવાય.
પ્રત્યેક પરોઢે પંખીલોકમાં અંતરિક્ષે ઊજવાય.
મન જો હૃદય હોય તો તર્ક પણ એને રસગદ્ગદ કરે.
મન જો હૃદય હોય તો તર્ક પણ એને રસગદ્ગદ કરે.
વાચનખાનાની બારીની બહાર નાનકડા
વાચનખાનાની બારીની બહાર નાનકડા
એકાન્ત બાગમાં નળના ખાબોચિયામાં
એકાન્ત બાગમાં નળના ખાબોચિયામાં
Line 79: Line 97:
(‘જરીક થોભો!’ — ‘લગરીક ખમો તો!’) સમય! સમય
(‘જરીક થોભો!’ — ‘લગરીક ખમો તો!’) સમય! સમય
શું રાહ જોવા માટે છે કે?
શું રાહ જોવા માટે છે કે?
ઘર પાછળના ડુંગરના
 
::::: ઘર પાછળના ડુંગરના
પૂછ્યું'તું પેલા ડાહ્યાડમરા થઈને બેઠેલા કો
પૂછ્યું'તું પેલા ડાહ્યાડમરા થઈને બેઠેલા કો
બધુંય સમજું છું એવી મુદ્રાથી ટગરટગર જોઈ રહેલા,
બધુંય સમજું છું એવી મુદ્રાથી ટગરટગર જોઈ રહેલા,
Line 92: Line 111:
જરૂર તો જોઈ શકું, યુગોના પ્રખર પ્રચંડ સૂર્ય-
જરૂર તો જોઈ શકું, યુગોના પ્રખર પ્રચંડ સૂર્ય-
તાપ, વર્ષાધારા, વાયુઝંઝા, એ સૌની ઝીંકોની
તાપ, વર્ષાધારા, વાયુઝંઝા, એ સૌની ઝીંકોની
નીચે એક દિને એ શૈલમહાશયના
નીચે એક દિને એ શૈલમહાશયના
કરડાકીભર્યા ચહેરાની કો બરડ રેખા-
કરડાકીભર્યા ચહેરાની કો બરડ રેખા-
Line 98: Line 118:
શૈલનું સકલ સત્ય પ્રસ્ફુટિત-પ્રસ્ફુરિત થતું
શૈલનું સકલ સત્ય પ્રસ્ફુટિત-પ્રસ્ફુરિત થતું
વિજયપતાકા સમું.
વિજયપતાકા સમું.
પરંતુ અત્યારે તો આ
 
::::::: પરંતુ અત્યારે તો આ
દોડમાં સામેલ થાઓ, જગતની અંધદોડ દિવસના અજવાળે
દોડમાં સામેલ થાઓ, જગતની અંધદોડ દિવસના અજવાળે
ચાલે તેમાં ઘસડાઓ, ઘડિયાળનું પંખી કલાકે-અધકલાકે
ચાલે તેમાં ઘસડાઓ, ઘડિયાળનું પંખી કલાકે-અધકલાકે
Line 104: Line 125:
આ આયુષ્યની યાત્રા. બહાર નમતી સાંજ.
આ આયુષ્યની યાત્રા. બહાર નમતી સાંજ.
ઊંચે ઊંચે સેલારા લેતાં પંખી એકલ ધપ્યે જતાં. જરી રોકોને એને.
ઊંચે ઊંચે સેલારા લેતાં પંખી એકલ ધપ્યે જતાં. જરી રોકોને એને.
આકાશ-પીધેલાં પંખીને પૂછો : કેટલી લાંબી નભ વાટ?
આકાશ-પીધેલાં પંખીને પૂછો : કેટલી લાંબી નભ વાટ?
તેજની છાલકો ઉછાળી પાંખો કહે : ડગલે ડગલે તેજ-ઘાટ.
તેજની છાલકો ઉછાળી પાંખો કહે : ડગલે ડગલે તેજ-ઘાટ.
હૃદય જો મન હોય તો લાગણીને એ પ્રમાણી શકે.
હૃદય જો મન હોય તો લાગણીને એ પ્રમાણી શકે.
પડતી રાતે ચોગાનમાં - સીમમાં તોતિંગ વૃક્ષો પર
પડતી રાતે ચોગાનમાં - સીમમાં તોતિંગ વૃક્ષો પર
Line 115: Line 138:
આગવી સમજથી સ્વીકારે, આ સ્તો આખા ઊજળા દિવસનું
આગવી સમજથી સ્વીકારે, આ સ્તો આખા ઊજળા દિવસનું
આંધળું સરવૈયું — ઘુવડને સુપરત કરવાનું.
આંધળું સરવૈયું — ઘુવડને સુપરત કરવાનું.
આ ક્ષણે અર્ધી પૃથ્વી ભરેલાં નગરો ગામો મહોલ્લા શેરીઓ
આ ક્ષણે અર્ધી પૃથ્વી ભરેલાં નગરો ગામો મહોલ્લા શેરીઓ
ગલીઓ હવેલીઓ મહેલો ઘરો ઘોલકીઓ ઝૂંપડપટ્ટી
ગલીઓ હવેલીઓ મહેલો ઘરો ઘોલકીઓ ઝૂંપડપટ્ટી
Line 122: Line 146:
પ્રહરો આ પ્રલંબાતા, અનુભૂતિપટે અંકિત કંઈ કંઈ થતું.
પ્રહરો આ પ્રલંબાતા, અનુભૂતિપટે અંકિત કંઈ કંઈ થતું.
માનવ-પગલાની પ્રતીક્ષા કરતી ચંદ્રધૂલિ,
માનવ-પગલાની પ્રતીક્ષા કરતી ચંદ્રધૂલિ,
ગિરિમાળાઓના અફાટ હિમપટ પર મારદડી રમતા પવનો,
ગિરિમાળાઓના અફાટ હિમપટ પર મારદડી રમતા પવનો,
હાંફતા રણનો ફરફરતો લીલો લીલો સ્વાગત રૂમાલ,
હાંફતા રણનો ફરફરતો લીલો લીલો સ્વાગત રૂમાલ,
Line 127: Line 152:
કાન્તાર-અન્ધકાર વચ્ચે તગતગતી વ્યાઘ્ર-આંખો,
કાન્તાર-અન્ધકાર વચ્ચે તગતગતી વ્યાઘ્ર-આંખો,
એક તારાની બીજા તારાને કિરણ-ચીસ. —
એક તારાની બીજા તારાને કિરણ-ચીસ. —
અહીં ઝાકળભીંજ્યો બપૈયાનો આર્ત્ત સૂર રોમરોમે
અહીં ઝાકળભીંજ્યો બપૈયાનો આર્ત્ત સૂર રોમરોમે
સંચારિત કરે વિશ્વે વળૂંભ્યો જે વિરહ. અધ-
સંચારિત કરે વિશ્વે વળૂંભ્યો જે વિરહ. અધ-
Line 133: Line 159:
સમૂહમાં, વર્ગમાં, બાગમાં, ઘરમાં, ગાડીના ડબ્બામાં,
સમૂહમાં, વર્ગમાં, બાગમાં, ઘરમાં, ગાડીના ડબ્બામાં,
ઝડપભેર ચાલતાં અથવા તો ઝાડ તળે,
ઝડપભેર ચાલતાં અથવા તો ઝાડ તળે,
મને મારો અવાજ હંમેશાં જ થોડો પોતાનો લાગ્યો છે?
મને મારો અવાજ હંમેશાં જ થોડો પોતાનો લાગ્યો છે?
સામે પાટલી પર બેસીને સાંભળી જોયું છે. —
સામે પાટલી પર બેસીને સાંભળી જોયું છે. —
‘આ માણસ શું કહેવા માગે છે?'
‘આ માણસ શું કહેવા માગે છે?'
અને કોઈ કોઈ વાર એમ મેં મોં ફેરવી લીધું છે.
અને કોઈ કોઈ વાર એમ મેં મોં ફેરવી લીધું છે.
અંધકાર-પ્રકાશના કાંઠા પર છાલકે છાલકે ઘૂંટડે ઘૂંટડે ટીપે ટીપે
અંધકાર-પ્રકાશના કાંઠા પર છાલકે છાલકે ઘૂંટડે ઘૂંટડે ટીપે ટીપે
નિદ્રા — પ્રાણોની વિશ્રાન્તિ — રોમરોમને પાંપણોને ભીંજવી રહે;
નિદ્રા — પ્રાણોની વિશ્રાન્તિ — રોમરોમને પાંપણોને ભીંજવી રહે;
Line 148: Line 176:
મારી અંદર, જાણે મારી બહાર…
મારી અંદર, જાણે મારી બહાર…
આ ક્ષણમાં, જાણે ક્ષણ પાર…
આ ક્ષણમાં, જાણે ક્ષણ પાર…
અધમધરાતે ‘મે-આઓ’ જાગે દૂરદૂર મયૂરનું.
અધમધરાતે ‘મે-આઓ’ જાગે દૂરદૂર મયૂરનું.
જગવે શોણિતના કણકણે કો ઉત્તાન ગાન
જગવે શોણિતના કણકણે કો ઉત્તાન ગાન
18,450

edits

Navigation menu