26,604
edits
મણિલાલ હ. પટેલનાં કાવ્યો: Difference between revisions
Jump to navigation
Jump to search
no edit summary
KhyatiJoshi (talk | contribs) (→) |
KhyatiJoshi (talk | contribs) No edit summary |
||
| Line 1,747: | Line 1,747: | ||
દીવા ઝબક્યા આંગણે ઊતરી આવ્યું આભ | દીવા ઝબક્યા આંગણે ઊતરી આવ્યું આભ | ||
ઘરમાં જાગે ગોઠડી દ્વારે શુભ ને લાભ | ઘરમાં જાગે ગોઠડી દ્વારે શુભ ને લાભ | ||
</poem> | |||
== પોળોનાં જંગલોમાં == | |||
<poem> | |||
કૂંપળની ભાષામાં | |||
જંગલ બોલ્યું | |||
તન તરણાંનું ડોલ્યું | |||
ઝરણાએ મોં ખોલ્યું | |||
કેશ કર્યા છે ખુલ્લા કોણે? જંગલ વચ્ચે રાત પડી | |||
ચાંદો પ્હેરી કોણ ગયું કે રસ્તે રસ્તે નક્ષત્રોની ભાત પડી! | |||
ઢાળ ઉપરથી દદડે પ્હાડ | |||
ઝીલવા ઊભાં ઝાડ | |||
કાળું જંગલ | |||
ઊંડાણોમાં નાખે ત્રાડ | |||
આભ ઊતરતું કોણ નીતરતું? | |||
ખીણ વચાળે વાદળ તરતું | |||
જ્યોત સમી ઝળહળતી કેડી ઉપર | |||
દમયંતીના મત્સ્ય સમાણું | |||
ભીતરમાંથી કોણ જાય એ સરતું? | |||
ભારે પગલાં ભરતું! | |||
કાળાં વાદળ વચ્ચે ઊડે રાજહંસની જોડી, | |||
ચૌદ ચૌદ વર્ષોની સૂની ઊર્મિલાની | |||
એકલતાને કોણ ગયું અહીં ખોડી? | |||
આ હરણાં ઝરણાં તરણાં ચાલે | |||
જંગલ વચ્ચે જંગલ મ્હાલે | |||
ગંધ ઘૂંટાતી પગલે પગલે | |||
શ્વાસે શ્વાસે અરણ્ય ફાલે | |||
પવન પાતળો વનરાજીમાં બૂડે | |||
ધ્રાણ મહીં મ્હેંકાતી મઘમઘ | |||
કેશરાજીઓ ઊડે! | |||
જળવેલાને પરપોટાનાં ફૂલો | |||
આંખો ઊઘડી શતસહસ્ત્ર કન્યાઓની | |||
લીલપનાં અજવાળાં ઝૂલો | |||
આ હવા મહીંથી કોનું કહેશો હરણ થયું છે | |||
લક્ષ્મણ-રેખા ભૂંસી કોણે? | |||
જંગલ વીંધી રાતું રાતું કોણ ગયું છે? | |||
પહાડો વીંધી જંગલ નીકળે | |||
કલરવ પહેરી કિરણો નીકળે | |||
વૃક્ષે વૃક્ષે વાચા ફૂટે | |||
ત્રાડ થકી પાતાળો તૂટે | |||
સુકાતું સુકાતું જળમાં ખૂટે છે એ કોણ! | |||
ટહુકો થઈને પંખીમાંથી છૂટે છે એ કોણ! | |||
પૂર્વ દિશામાં રાતો સળગે ફાગ | |||
તરુવર તરુવર કોણે મૂકી આગ? | |||
પશ્ચિમમાં પીળા ગરમાળા ઝૂલે | |||
શીમળાઓમાં કોની કાયા– | |||
હિમદિશા થૈ ખૂલે! | |||
દક્ષિણમાં બાવળિયા બળતા | |||
વૃક્ષે વૃક્ષે દિવસો ઢળતા! | |||
ચિત્કારો ફળફળતા! | |||
યુધિષ્ઠિરોના પીતાંબર શો તડકો વરસે | |||
કરાડ કોતરે કાન માંડીને સાંભળીએ તો– | |||
બાર વરસનાં વનવાસીઓ કણસે | |||
અયુત વર્ષનું મૌન સત્યને તરસે! | |||
શિલ્પો ઉપર ઊગ્યા પીપળા અઢળક | |||
નગર હતું ક્યાં? ક્યાં ગઈ ખલક? | |||
સદીઓ પ્હેરી ઊભાં ઝાડ, ઘટાઓ, | |||
સૂરજને સપડાવે ભરચક જાળ-જટાઓ! | |||
લીલી કથ્થાઈ મ્હેંક | |||
શ્યામ વાદળી ગ્હેંક | |||
નદીઓ દર્પણ! | |||
વેરણછેરણ પડ્યા પાળિયા | |||
ક્યાં છે ખાંપણ? | |||
ફૂટી ગયું સ્વ-અર્પણ? | |||
‘વંનપર્વ-’નું વંન દીસે આ! | |||
કોનો વિરહ હજી ભીંસે આ? | |||
કેટકેટલા કાળ તણો અહીં હાસ રઝળતો | |||
ક્યાંક ઘટામાં ક્યાંક ગર્ભમાં | |||
સદીઓનો ઇતિહાસ રઝળતો! | |||
‘લીલો ઘોડો ઊડી ગયો ને પડી રહી તલવાર’ | |||
કંઈ યુગો થયા ને કંઈ યુગોથી | |||
જંગલ વચ્ચે જંગલ વરસે અનરાધાર! | |||
</poem> | |||
== પ્રેયસી : એક અરણ્યાનુભૂતિ == | |||
<poem> | |||
તું નિબિડ અરણ્ય | |||
ધરતીની છાતી પર ફૂટેલાં | |||
બદામરંગી બે શૃંગો તું, | |||
વૃક્ષોનો ચંદનવર્ણો વ્યાપ, | |||
લીલાકચ ઝેરનો દરિયો તું | |||
તું કંટકવાળું લોહી | |||
રુક્ષ ખાલ પર, | |||
તારા હોઠથી સરેલા શબ્દો જ | |||
દવની શિખાઓ છે, | |||
શાખાઓ તારી આંગળીઓ | |||
હથેલી : પાંદડાં, | |||
તું વૃક્ષોને વીંટળાય | |||
આગિયાઓ થઈ થઈને, | |||
સૂતેલા પ્હાડો તારાં પડખાં | |||
ઊરુઓ ખીણોમાં ઢળતા ઢાલ | |||
કંપાવી દે મારાં પાતાળને | |||
એ પ્રજ્વલિત ભૂમિ તે તું જ.... | |||
તારી છાતીનાં પંખીઓ ઊડે | |||
બૂડે ટેકરીઓ છાતીમાં | |||
કુંવારી ધરા સુખડગંધી– | |||
તારી કાયાનો તરભેટો! | |||
ને ભરડો લેતી કટિમેખલા નદીનું | |||
વ્યગ્ર-વિવશ વહેવું એટલે તું, | |||
નિર્મળ્ નિર્ઝરના | |||
તળિયે ઝગમગતી | |||
તારી આંખો-કૂકા | |||
ઉ૫૨ તારાં તડકિત ઉન્નત શૃંગો | |||
ને પાતાળમાં યજ્ઞવેદી | |||
તું પ્રગટું પ્રગટું થતી આગ, | |||
વૃક્ષોને આલિંગતી | |||
નજર લોહીલુહાણ, | |||
તું વૃક્ષોની ટશર | |||
રુક્ષ પવનો રમે કેશમાં | |||
તારી ઉચ્છ્વાસિત હવા | |||
રીંછ થઈ રસ્તા સૂંઘે, | |||
ડોલતા તરુઓનો કેફ તું.... | |||
તું ગંધની ખરબચડી ટેકરીઓ | |||
શમણામાં સૂર્યોદય થાય | |||
ને ખીણોમાં ઝરણાં ફૂટે! | |||
પછી સવારે | |||
ખળખળ વહેવા માંડે અરણ્ય | |||
ખળખળ વહેવા માંડે તું– | |||
આ અરણ્યથી | |||
તે અરણ્ય સુધી... | |||
</poem> | |||
== તમે ઘેર નથી == | |||
<poem> | |||
વાડ પર બેસીને દૈયડ ગાય છે | |||
વાડના કાંટાઓ એનાથી સુંવાળા થાય છે | |||
ને તમે ઘેર નથી... | |||
બારીમાંથી મધુમાલતીની વેલ અંદર આવે છે | |||
ભીંતો ઓરડાઓ મહેક મહેક થાય છે | |||
ને તમે ઘેર નથી... | |||
ચાંદની આવીને પથારીમાં બેસે છે, પછી – | |||
સૂનમૂન પંખી પણ કલરવતું થાય છે | |||
ને તમે ઘેર નથી... | |||
કેટલા દિવસો પછી એક પતંગિયું | |||
આજે આવ્યું છે ઘરમાં ને | |||
ફરફરે છે હવા શું બધબધે | |||
કણકણમાં કોઈ રણઝણ રણઝણ રણઝણે છે | |||
ને તમે ઘેર નથી... | |||
પહેલો વરસાદ અને માટી પણ મહેક મહેક | |||
છાતીમાં આરપાર મારમાર | |||
તારતાર વાછંટો વાય છે | |||
ને તમે ઘેર નથી... | |||
શ્રાવણમાં ભીંજાતા તડકાઓ સંગાથે | |||
આખુંયે ઘર હવે ઓગળતું જાય છે | |||
ને તમે ઘેર નથી... | |||
વેલાથી લીલેરી વાડ ખુદ ગાય છે | |||
કે તમે ધેર નથી... | |||
</poem> | |||
== શું હોય છે પિતાજી...? == | |||
<poem> | |||
તે દિવસે ક્યારીમાં પાણી વાળતા | |||
વિધુર પિતાજીની આંખોમાં | |||
ઉચાણે નહિ પલળેલી માટી જેવી | |||
ગોરાડું રેતાળ લાગણીઓ જોઈને | |||
ભૂલી ગયો હતો કાળી ભૂખ... | |||
ઓતરાચીતરાના નિષ્ઠુર તડકાની | |||
વાઘ જેવી વેળામાં સોનાવરણી ડાંગરનું– | |||
ગાડું ભરતા પિતાજીની એકલતા જોઈને | |||
જલદી જલદી મોટા થવાનું મન થયું હતું... | |||
ખેતર ખેડીને ઘેર આવતા | |||
થાકેલા દિવસના પડછાયાની આંખોમાં | |||
રસોડામાં નહિ સળગેલા ચૂલાનો ખાલીપો | |||
અને તમ્બાકુ પીવાની તલબઃ | |||
જોવાતાં – જીરવાનાં ન્હોતાં | |||
મને ખીચડી રાંધતાં ને | |||
‘હુક્કો ભરી આપતાં’ અમસ્થું નથી આવડ્યું! | |||
જે જાણે છે તે જ જાણે છે - | |||
અભાવોના કાફલાઓને આવતા રોકવા | |||
અહોરાત જટાયુની જેમ ઝૂઝતા પિતાને - | |||
વ્હાલ કરવા જેટલો વખત જ નથી હોતો... | |||
ભાવથી ભરપૂર - | |||
પ્રમાણી શકાતા નથી પિતાને | |||
એ તો હોય છે રાખ વળેલો અંગારો | |||
અંદરથી બળબળતો | |||
ખોળો ઝંખતો ટળવળતો તીખારો... | |||
થંભ પીગળે તો ઘર ટકે કેવી રીતે? | |||
- એ લાગણીઓને સમજાતાં વાર લાગે છે! | |||
ભીના વિસ્તારમાં ઝાડને પાણી લાગે છે - | |||
એવા ઝાડની જેમ – | |||
ધીમે ધીમે સુક્કાતા જતા પિતાને મેં જોયા છે... | |||
પડસાળમાં બેઠેલા પિતાજીની આંખોમાં | |||
ઝળઝળિયાં થઈને વહી ગયેલાં વર્ષો જોયાં | |||
હતાં... | |||
મા શું હોય છે? | |||
એ તો એની હયાતીમાં જ સમજાઈ જાય છે.. | |||
પરંતુ | |||
પિતાજી શું હોય છે? – | |||
એ તો એમના ગયા પછી જ | |||
સમજાય તો સમજાય કોઈકને...!! | |||
</poem> | |||
== વળી વતનમાં == | |||
<poem> | |||
પાછો આવી ગયો છું, | |||
મારાં સીમવગડામાં | |||
બહુ ઊંડા ચાસ પાડી ગયા છે મારામાં, તે - | |||
ખેતરો પૂછે છે કે કોતરો ક્યાંથી લાવ્યો? હેં? | |||
ભલા માણસ! | |||
બહુ દૂર નીકળી ગયો હતો? | |||
ઉષર માટીમાં કશું ઊગતું નથી, જાણે છે ને! | |||
પછી તો કૂવાનાં પાણી કબૂતર થૈને બોલ્યાં | |||
કૂંપળમાં વૃક્ષોએ કાળજાં ખોલ્યાં | |||
જતી વળતી કેડીઓની | |||
કરકરિયાળી ધૂળ વ્હાલથી વળગી પડી... | |||
મા-ની ગેરહાજરીમાં | |||
શેઢાઓએ મને ખોળામાં બેસાડ્યો | |||
તડકો તેતર થૈને રમવા આવ્યો | |||
સસલાં ચાંદની લઈ આવ્યાં... | |||
ષોડષીના ગવન શો પવન ફરફર્યો | |||
માથાબોળ નાહેલી સાંજનાં | |||
સૂનાં અંધારાં મને ઘેરી વળ્યાં | |||
તરસ્યાં ખેતરો તડપી ઊઠ્યાં રોમેરોમ... | |||
ખેડેલાં ખેતરોમાં તરફેણો ફરે એમ | |||
ઋતુઓ ફરી વળી લોહીમાં... | |||
પુનઃ | |||
હું તરસી ઊઠ્યો - | |||
પીઠ પસવારતા મા-ના હાથ માટે! | |||
પાંપણ પાંદડે મોતી લૈને - | |||
સવાર | |||
મારી સામે પાછી ઊભી રહી ગઈ! | |||
</poem> | |||
== હોવાપણું == | |||
<poem> | |||
છીએ ત્યારથી જ | |||
ચાલે છે કરવત શ્વાસની જેમ | |||
તે જતીય વ્હેરે ને વળતીય વ્હેરે | |||
કાશી જવાની જરૂર જ ન પડી | |||
આપણે તો ઠેર ના ઠેર | |||
ભોળા ભામણ-જીવને ઘણુંય કઠે કે – | |||
ઘેરના ઘેર ને ભૈડકાભેર | |||
છીએ એ ગઢ કાળવો – બિકાળવો | |||
કાઠો ને કપરો આકરો અને અઘરો | |||
ઝવરો ખાપરોય થાકી જાય | |||
એવો ચાલે છે કૅર | |||
ઠેર ઠેર માલીપા મલકમાં | |||
ચાંપાનેરનાં ખંડેરો જેવા દિવસો | |||
ને રાતો પાવાગઢ પ્હાડ જેવી | |||
જાતને ઝાડ જેવી બનાવવા સારુ | |||
માટી ને મેઘ બહુયે મથ્યાં | |||
પણ – | |||
બળીઝળી કૂંપળ પછી – | |||
ક્યારેય કળી ન થઈ શકી!! | |||
</poem> | |||
== ગઝલ == | |||
<poem> | |||
છાંયડાની શી ખખર આકાશ ઊંચા તાડને? | |||
એ વિશે તું પૂછ જઈને લીમડાના ઝાડને! | |||
કૃષ્ણની ખાતર હું મારું સ્વપ્ન એ કહેતો નથી : | |||
તર્જની પર ઊંચકું છું હું ઇડરના પ્હાડને! | |||
ઓઢણીને કન્યકાએ સૂકવી છે નાહીને | |||
એટલે રોમાંચ લીલો થઈ રહ્યો છે વાડને! | |||
જા નદી તું પ્હાડ તોડી જા હવે સાગર ભણી | |||
કોણ ઉવેખી શક્યું છે આંખ બાંધી આડને? | |||
લીલાશ ધોખો દઈ અને ચાલી ગઈ કોરી કડાક! | |||
મન મનાવ્યું : શું કરે વરસાદ સૂકા ઝાડને? | |||
છેલ્લીવેલ્લી બોલ હવે તારી અપેક્ષા છે કઈ! | |||
કોઈ નહીં રોકી શકે મારી થડકતી નાડને! | |||
</poem> | </poem> | ||