સ્વાધ્યાયલોક—૩/વાન રામોં યીમેનેઝની કવિતા: Difference between revisions

ટી. એસ. એલિયટ પછી નોબેલ પારિતોષિકનો કવિ વિજેતા સ્પેનનો વાન રામોં યીમેનેઝ હોય એમાં સંપૂર્ણ ઔચિત્ય છે. આ બન્ને ભિન્ન ભિન્ન પ્રદેશના અને પ્રકૃતિના કવિઓમાં એક સામ્ય છે. આ બન્ને કવિઓએ મનુષ્યની સભાનતાની સીમાઓનો વિસ્તાર કર્યો છે, એલિયટે આંતરદર્શન દ્વારા અને યીમેનેઝે બહિર્જગતના પદાર્થો અને પ્રતીકોની સહાયથી આત્માના આવિષ્કાર દ્વારા. આથી આ બન્ને કવિઓ એ માત્ર કોઈ એક ભાષાના કે પ્રદેશના કે પ્રજાના કવિઓ નથી પણ સમગ્ર માનવજાતના કવિઓ છે.

યીમેનેઝનો જન્મ ૧૮૮૧માં એન્ડેલ્યુઝીઆના મોગેર (Moguer) નામના સમુદ્રતટ પરના ગામમાં થયો હતો. એના કાવ્યની પ્રત્યેક પંક્તિ એ એન્ડેલ્યુઝીઅન છે એમ પ્રતીતિ કરાવે છે. છતાં એ લાંબો સમય માદ્રિદમાં અથવા એની નિકટ રહ્યો છે અને અત્યારે અનેક સ્પૅનિશ કવિઓની જેમ સ્પેનની બહાર — અમેરિકામાં વસે છે. જો કે હમણાં જ સમાચાર આવ્યા છે કે એ હવે અનેક વર્ષોના સ્વેચ્છાપૂર્વકના દેશવટા પછી સ્વદેશમાં પાછો આવીને વસશે. સુખી અને સમૃદ્ધ કુટુંબમાં જન્મ્યો છે એટલે જન્મથી જ સ્વભાવે સહેજ જુદો છે. ઉપવનો, ચિત્રો, સંગીત અને એકાંત એને અતિ પ્રિય છે. ટૂંકમાં, સ્વભાવે એ સૌંદર્યોપાસક છે. આત્માની શાંતિ અને કામના કલાકોનું એણે કાળજીપૂર્વક અનેક અડચણો અને આડખીલીઓથી, અનેક જંજાળોથી — ખુદ જીવન નામની જટિલ જંજાળથી પણ — સતત રક્ષણ કર્યું છે. ૧૯૦૦ની સાલમાં જ્યારે માદ્રિદ ગયો ત્યારે ત્યાંના કવિજનોનો એને પરિચય હતો છતાં એમના સંસારથી એ અળગો જ રહ્યો. કવિતાથી પર અને પાર એનું અસ્તિત્વ જ નથી. એથી કાવ્ય એ જ એનું જીવન છે. એ આજીવન કવિતાલેખક છે. નવી રચના ન થાય ત્યારે પ્રગટ રચનાઓમાં પાઠાન્તર, પરિવર્તન, નિત્યનવીન સૌંદર્યનું સર્જન અને સંપૂર્ણતા માટેનો આગ્રહ એ એની લાક્ષણિકતા છે. નાજુક પ્રકૃતિનો આ માનવી આમ તો માંદગીને કારણે મંદ છે પણ એનો વાર્તાલાપ વિનોદ અને વક્રોકિતઓ તથા ક્યારેક તો નરી દુષ્ટતાથી દીપે છે, એનું સંવેદન સૂક્ષ્મ છે, એની દૃષ્ટિ તીક્ષ્ણ છે, એનો કાન ચપળ છે અને એના હસ્તાક્ષર સુંદર છે. સ્પેનના અનેક બુદ્ધિજીવીઓની જેમ યીમેનેઝ પણ આરંભથી જ ‘ઇન્સ્ટિટ્યૂસીઓં લીબ્ર દ એન્સેનાન્ઝા’ અને ‘રેસીદેન્સીઆ દ એસ્ટ્યુદીઆંત’ની અસરમાં આવ્યો. ૧૪ વર્ષની વયે એન્ડેલ્યુઝીઆ અને માદ્રિદનાં સામયિકોમાં કાવ્યોના પ્રકાશનથી એણે કવિજીવનનો આરંભ કર્યો. ત્યારે આધુનિકતા(modernismo)નું આંદોલન સ્પેનના સર્વ જીવનક્ષેત્રો — ધર્મ, સમાજ, વિજ્ઞાન, કળા અને સાહિત્ય–માં રોમેન્ટિસિઝમમાંથી મુક્તિ માટે પ્રતિકાર રૂપ હતું. આ પ્રબળ આંદોલનનો પ્રણેતા હતો આ શિક્ષણસંસ્થાઓનો સ્થાપક ડોન ફ્રાન્સિસ્કો ગીનેર દ લો રીઓ. એની દ્વારા સ્પેનમાં વિચાર અને ભાવની એક નવીન પ્રવૃત્તિનો પ્રારંભ થયો. યીમેનેઝ અને માકાડો બન્ને કવિઓ ૨૦મી સદીના રુબેન ડારીઓની સ્પૅનિશ કવિતામાંના ફ્રેંચસ્વરૂપ અને આ શિક્ષણસંસ્થાઓની સરજત યુનેમ્યુનોની કવિતામાંના વસ્તુ અને વિચાર તથા ૧૯મી સદીના સ્પૅનિશ કવિ બેકેરની કાવ્યભાવનાથી પ્રભાવિત હતા. પાછળથી યીમેનેઝ ૧૯૨૦ પછી પ્રાચીન સ્પૅનિશ કવિતાના પુનરુત્થાનને પરિણામે ૧૬મી સદીના સ્પૅનિશ કવિઓ ગોન્ગોરા અને ગાર્સીલાસોના રનેસાંસપ્રેરિત માનવપ્રેમથી પણ પ્રભાવિત હતો. આ બન્ને કવિઓની આરંભની કવિતામાં ડારીઓના કાવ્યસ્વરૂપ અને યુનેમ્યુનોના કાવ્યવસ્તુનો સમન્વય થયો અને એમાંથી એમની અને એમના સમકાલીનોની સમગ્ર કાવ્યપ્રવૃત્તિનો વિકાસ થયો.

એના કાવ્યવસ્તુમાં વર્લેનની અને ક્યારેક લાફોર્ગની અસરો સ્પષ્ટ છે. પણ એમાં આ સિમ્બોલિસ્ટ (પ્રતીકવાદી) કવિઓના લય અને છંદનો નહિ પણ સ્પૅનિશ લોકકવિતા, બેલાડ્ઝના આઠ માત્રાના પરંપરાગત છંદમાં વિવિધ લયભંગીઓ અને સ્વરભારનો એણે કુશલ કલાત્મક ઉપયોગ કર્યો છે. સરળતા, સ્વાભાવિકતા અને સંપૂર્ણતા એનાં પ્રધાન લક્ષણો છે.

યીમેનેઝે પદાર્થોનાં વર્ણન, અનુકરણ અથવા અભિવ્યક્તિ દ્વારા એમના અસ્તિત્વના આકારમાંથી અંતે પદાર્થો નહિ પણ એમની પર પથરાતા પ્રકાશને કાવ્યનો વિષય બનાવ્યો. પદાર્થોનું નહિ પણ એમને અજવાળતા પ્રકાશનું આલેખન એ ચિત્રકારનો સર્જનવ્યાપાર છે, અને યીમેનેઝે એક વાર ચિત્રકાર થવાનું સ્વપ્ન પણ સેવ્યું હતું. ‘અંતિમ પ્રકાશ’ (‘લુઝ અલ્તીમા’)માં ચિત્રશૈલી અને પંક્તિઓની લોલવિલોલ ગતિનું અદ્ભુત મિશ્રણ છે. આ કાવ્યમાં કદાચ કૃત્રિમતા લાગે પણ ‘આત્માની અસિ’ (‘લા એસ્પાદા’)માં તો સાચું કાવ્ય જ છે, સાચું દર્શન જ છે.

યીમેનેઝની કવિતા જ્યારે પંખીઓના સ્વરો, ગુલાબની સુગંધ અને વિવિધ રંગોથી વિપુલ પ્રમાણમાં વિભૂષિત હતી અને એમાં જ્યારે રૂપકો, ઉપમાઓ, વિશેષણો, પ્રતીકો અને છંદોમાં કાવ્યશક્તિ મંદ હતી ત્યારે સંપૂર્ણતા માટેના એના પૂરા પ્રયત્નો છતાં એમાં ક્લાંતિ વરતાતી હતી, ત્યારે જ આ સૉનેટોનું સર્જન થયું એ એક મોટું આશ્ચર્ય જ નહિ, આશ્વાસન પણ છે.

આ જ સમયે ૧૯૧૪માં યીમેનેઝે ‘પ્લેટેરો અને હું’ (‘પ્લેટેરો ઇ યો’) એની જગપ્રસિદ્ધ પદ્યમય ગદ્યકૃતિ પણ રચી. આ ગદ્યકૃતિ સરવેન્ટીસની ‘ડોન કીહોટી’ની પરંપરામાં છે. કારણ કે યંત્રવાહનના યુગ પૂર્વે દક્ષિણ સ્પેનમાં ગર્દભસવારી કરતી સ્પૅનિશ પ્રજા આબેહૂબ સાન્કો પાન્ઝા જેવી લાગતી હતી. આમ તો આ ગદ્યકૃતિનો વિષય છે કવિ અને એનું રૂપેરી ખોલકું પણ વાસ્તવમાં એન્ડેલ્યુઝીઆના સમુદ્રતટ પરના સૂરજના શ્વેતપ્રકાશમાં સળગતા કવિના જન્મસ્થાનની સમગ્ર પ્રજા એનો વિષય છે.

યીમેનેઝના કવિજીવનના ત્રીજા સ્તબક(૧૯૧૭થી આજ લગી)માં એની કવિતાની સાથોસાથ જ એના જીવનમાં ક્રાંતિકારી પરિવર્તનો થયાં. એ પ્રેમમાં પડ્યો, પ્રિયતમા ન્યૂ યૉર્ક ગઈ તો એ પાછળ પાછળ ન્યૂ યૉર્ક ગયો. ત્યાં સંવનન કર્યું, પ્રેમ સંપાદન કર્યો અને લગ્નનો વિધિ પતાવીને પત્ની સાથે સ્પેન પાછો આવ્યો. આ પ્રણય અને પરિણયની કથા એણે ‘કવિની વાસરી’ (‘દીઆરીઓ દ અં પોએતા રેસીઆં કાસાદો’)માં આલેખી છે. આ અમેરિકા પ્રવાસની કોઈ તીવ્ર અનુભૂતિ યીમેનેઝને ન થઈ, તો લોર્કાની જેમ ન્યૂ યૉર્કથી એણે આઘાત પણ ન અનુભવ્યો. ન્યૂ યૉર્કે અન્ય કવિઓની જેમ યીમેનેઝ પર, એની કલ્પના ને સર્જકતા પર કે સંવેદન પર કોઈ કામણ ન કર્યું, કોઈ કીમિયો ન કર્યો. પણ એની એક શ્રેષ્ઠ કૃતિની પ્રેરણા તો એણે અવશ્ય એમાંથી પીધી અને તે કૃતિ એટલે માકાડોને અર્પણ કર્યું તે કાવ્ય ‘નિશીથ’ (‘નોક્તર્નો’). સાગરપેટા ન્યૂ યૉર્કના બારા પર જે કાવ્ય કર્યું — ‘ધૂમ્ર અને સુવર્ણ’ (‘હ્યુમો ઇ ઓરો’) — તે એણે સંગીતકાર મિત્ર અને એની પત્ની આંરીક અને આમ્પારો ગ્રાનાદોને અર્પણ કર્યું. સ્વદેશાગમન સમયે ઍટલેન્ટિકના ઉલ્લંઘનનો અનુભવ એના હાડમાં એવો તો વ્યાપી ગયો કે ‘કવિની વાસરી’ એ રીતે ગદ્યપદ્યમાં સમુદ્રનું જ કાવ્ય છે.

૧૯૩૬માં આંતરવિગ્રહ સમયે યીમેનેઝ માદ્રિદમાં જ રહ્યો અને સ્પૅનિશ પ્રજાને જે જે પ્રકારે ઉપયોગી અને આશ્વાસક થવાય તે તે સર્વ પ્રકારે ઉપયોગી અને આશ્વાસક થવા તત્પર રહ્યો. શેરીઓમાં શિહરાતાં બેઘર બાળકોને પોતાના ઘરમાં એકઠાં કરીને એમની આગળ કૈંક ને કૈંક વાંચીને એમને આનંદ આપ્યો અને જ્યારે બિનજરૂરી અને નકામા નાગરિકોને ન છૂટકે સ્પેન છોડવાનો સમય આવ્યો ત્યારે યીમેનેઝે માતૃભૂમિમાંથી વિદાય લીધી અને અમેરિકામાં આવીને એ વસ્યો, પહેલા હવાનામાં અને પછી ફ્લોરિડામાં. આ સ્વેચ્છાએ દેશત્યાગ કર્યો ત્યારે એની કેટલીક કૃતિઓ ખોવાઈ ગઈ અને કેટલીકની હસ્તપ્રતો ચોરાઈ ગઈ.

૧૯૪૪માં બુએનોસ એરિસમાં સર્વસંગ્રહની પુનરાવૃત્તિ પ્રગટ થઈ. ૧૯૪૬માં ‘લા એસ્તાસીઓં તોતાલ કોં લા કાન્સીઓં દ લા નુવા લુઝ’ નામે નવો સંગ્રહ પ્રગટ થયો. ૧૯૨૪થી યીમેનેઝ પ્રેરણાનો કોઈ નવો જ પ્રદેશ શોધતો હતો અને તે પ્રદેશ એટલે બેધ્યાન અને બેખબર મનુષ્યને માટેના અનાયાસ અને અલસ સૌંદર્યનો પ્રદેશ. એનો પરિચય ‘પ્રાચીર બહારનું પ્રભાત’ (‘ઓરોરા દ ત્રાસમુરો’), ‘શાંતિ’ (‘લા પાઝ’), ‘પડછાયાનું ગુલાબ’ (‘રોઝા દ સોમ્બ્રા’)માં થાય છે, અને સૌથી વિશેષ તો આ સૌંદર્ય અને પ્રેરણાનો પ્રદેશ પ્રગટ થાય છે ‘પેક્તો’ નામના કાવ્યયુગ્મમાં. આ બે કાવ્યો યીમેનેઝની મૌલિક અવનવીન સર્જકપ્રતિભાના પ્રતીક સમાં છે. આ કાવ્યો અવારનવાર અનેક કાવ્યસંચયોમાં પ્રગટ થયાં હતાં પણ યીમેનેઝે ૧૯૪૬માં જ પ્રથમ વાર સંગ્રહમાં સામેલ કર્યાં.

{{Poem2Close}}

{{left|'''૧૯૫૬'''}}<br>