ચન્દ્રકાન્ત બક્ષીથી ફેરો/છિન્નપત્ર: Difference between revisions

સુરેશ જોષી

પ્રેમ અને નારીતત્ત્વ વિશેની એક ઊંડી ખોજ સુરેશ જોષીએ છેક ‘કથાચક્ર’થી – મોટા ફલક પર આલેખવાનું શરુ કરેલું હતું ‘છિન્નપત્ર’માં એ પુરુષાર્થ ‘નવલકથાનો મુસદ્દો’ એવા- ‘જાણે નિષ્ફળતા’ના રૂપે-વ્યક્ત થયો છે. ‘લખવા ધારેલી’ નવલ કેવી રચાઈ હોત તેની કલ્પના કરવાનું સરળ પડે યા ન પડે, તો પણ કૃતિ જે રૂપે છે તે રૂપે પૂરી આસ્વાદક્ષમ અને અભ્યાસક્ષમ બની રહે છે. ‘છિન્નપત્ર’માં સામાજિક સમ્બન્ધો અથવા કહો કે બધા જ ઉપરછલ્લા સમ્બન્ધોનું માળખું ફગાવી દેવામાં આવ્યું છે, સ્થળ-કાળનાં geographical અને chronological પરિમાણને ક્યારેક કિંચિત્ ટેકારૂપે વાપરી તિરોભૂત કરવામાં આવ્યાં છે -ટૂંકમાં, આખી સૃષ્ટિની Physicalityને ઓગળતી રાખીને લેખકે શબ્દને સહારે એક inner reality-નું વિશ્વ રચ્યું છે, જેના હવામાનમાં એક superb metaphysical taste લહેરાયા કરે છે. ‘છિન્નપત્ર'ની આ સિદ્ધિ તે એનું જીવાતુભૂત તત્ત્વ છે. એની જે કંઈ છે તે વિશેષતા છે. અજય, માલા અને લીલા કોઈ સાંસારિક સમ્બન્ધથી ઓળખાવાતાં નથી. અને છતાં સૌએ એકમેકની રહસ્યમયતાને જાણી છે અથવા કહો કે ઓળખવાની એ પ્રક્રિયા ચાલુ જ છે. વ્યક્તિનું જે કંઈ innermost જેમાં અનુભવાય તે મર્મકાયાનું મમત્વ કે બે મર્મકાયામાં જોવાતું પાર્થક્ય કે બેનું અભિન્નત્વ અહીં સમ્બન્ધનો વિષયીભૂત પદાર્થ છે. પણ પ્રેમ સમર્પણ અને સ્વાર્પણ માગે છે તે અજય માલા જેવી વ્યક્તિઓની બાબતમાં સમસ્યા અને પ્રશ્નોનું કારણકેન્દ્ર બની જાય છે. અસ્તિત્વ ભૂંસીને વ્યાપી શકાય તો માલાને માટે એ સિદ્ધિ વ્યર્થ બલ્ક તિરસ્કરણીય છે, જ્યારે અજયનો પુરુષાર્થ ‘હું’ ને વિસ્તારીને પામી શકાતી વ્યાપ્તિ માટેનો છે. લીલા માલાની સન્નિધિમાં નારીરૂપની એક બીજી જ બાજુ રજૂ કરી રહે છે, પણ અજયના પૌરુષને ત્યાં કોઈ પડકાર નથી બલ્ક લીલા પોતે જ એક પૂર્ણ રહસ્ય બનીને અગ્રાહ્ય બની જાય છે. આમ સમ્બન્ધોની આ આખી માર્મિક ઘટનાઓ સરવાળે તો એક જીવંત છતાં અનિવાર્ય રીતે ક્ષયિષ્ણુ પ્રક્રિયાનો જ પરિચય આપે છે. લીલા માલાના પાત્ર માટેની એક બળવાન પાર્શ્વભૂ પણ છે જેમાં બદલાતી-વેરાતી માલાની અનેક છબીઓ ઝૂમતી રહે છે. અજય કહે છે તેમ લીલા માટે ફૂદાનું બેસવું ને ઊડી જવું જેવી ‘એક એક નાની નાની ઘટના સાથે એક એક નાની નાની સૃષ્ટિ પૂરી થાય છે.’૩ લીલા ક્ષણોને સહજતાથી બોજ વિના માણી શકે છે. સારલ્ય એનો સ્વભાવ છે. જ્યારે માલા એક આચ્છાદન છે, ગૂઢતા છે. પોતાની મર્મકાયા માટે એને મમતા નથી. અજય, એ મમતા પ્રગટાવવા ઝંખે છે. માલાના અન્યો સાથેના સમ્બન્ધો ખરેખર તો આત્મઘાતક છે -પણ એમ થવું એમાં જ અજયનો પરાજય છે, નિષ્ફળતા છે, છતાં ઈર્ષ્યાથી એ કશું ભડકાવતો નથી- વૈફલ્યની વેદના ગાય છે. એ વજનને એ માનવસહજ લેખે છે. માલા વેદનામુક્ત થાય આંસુથી, સ્વચ્છ નિર્મમ પણ બને- પણ એની એ નિર્મમતા અજયને માટે આકર્ષણ અને શરણું બેય બને છે. આમ વજન તે માલાની વેદનાનું પણ એટલું જ સાહજિક છે. આમ સમ્બન્ધોમાં સ્પષ્ટ હળવાશ કે સારલ્ય ઊભું ન થવાની પ્રક્રિયાથી જ બધું ઊંડાતું જાય છે, શૂન્યમાં કલવાતું જાય છે. આ શૂન્યરૂપ વેદના અજયના સંદર્ભમાં ક્યારેક ઘનીભૂત મૌન બની જાય છે તો ક્યારેક કલ્પનપ્રચુર વાણીવિલાસ બની જાય છે. અજયની આ ચૈતસિક સૃષ્ટિના ઉઘાડમાં જ માલા અને લીલા તેમ જ કૃતિના અન્ય એકમો ખૂલતા રહે છે. અજય જણાવ્યા કરે છે તેમ પોતાના એ શૂન્યનો, એ વેદનાનો, ‘યોગ' એનાથી ક્યાંય સ્થાપી શકાતો નથી. એ વેદનાને વિખેરી શકાતી પણ નથી. બે શબ્દ વચ્ચે, બે ક્ષણ વચ્ચે, અજય એને જ નિત્ય અનુભવે છે. આ વિચ્છેદ એની જીવનાનુભૂતિ છે. આના અનુસન્ધાનમાં એને માટે શબ્દ અને શબ્દસંયોજન -સર્જકકર્મ-ને પણ ટકી રહેવાનો એક બોબડો છતાં સાર્થકયવાળો પુરુષાર્થ માત્ર છે. એના પરિણામરૂપે પણ માલાને અળગી કરવા અજય ઈચ્છતો નથી. એવી મુક્તિ શૂન્ય છે. અહીં મિલન પણ સ્થૂળ સ્થળવિષયક નથી, દૂરતા પણ માત્ર ભૌગોલિક નથી. ‘પ્રેમ’ પણ જાણીતું લેબલ નથી, લીલા કહે છે તેમ ‘કશુંક' છે. આમ વાસ્તવિક દુનિયાની બધી જ બાહ્ય ત્વચાઓ ઊતરડી લેવામાં આવી છે તે વ્યક્તિઓ પણ પોતાનાં મૂલ્યાંકનો અને સમજો પ્રમાણેની એકમેકની છબી લઈ ઘૂમે છે. એ છબીઓ વચ્ચેનાં ઘમસાણ અહીં આલેખાયાં છે ખૂબ સંવાદી રીતે. રઘુવીર ચૌધરીએ યોગ્ય રીતે શોધ્યું છે કે અજયનું વિશ્વ અને માલાનું વિશ્વ, અજયનો અજય’ અને માલાનો ‘અજય', માલાની ‘માલા’ અને ‘અજયની માલા’ એ સર્વનું સાયુજ્ય ‘છિન્નપત્ર’માં થયું છે. દ્વિવિધ પરિપ્રેક્ષ્યનો લાભ મળ્યો છે, ‘છિન્નપત્ર’માં નિરુપાયેલા મનુષ્યને જોતાં એની વૈચારિક પાર્શ્વભૂમિ ફિનોમિનોલૉજિકલ લાગે ‘છિન્નપત્ર’નું એમનું૧૪ તે એક ઉત્તમ સમજ રજૂ કરતું ઉત્કૃષ્ટ અવલોકન છે.  

‘છિન્નપત્ર’માં ઓમ, અનુભૂતિમાંથી ઉત્થાન પામતી. પ્રેમવિભાવનાનું, એની મીમાંસાનું, કલારૂપ સાંપડે છે. કલ્પનો અને બીજી વાણીવ્યક્તિઓ દ્વારા –અથવા તે રૂપે- એ કલારૂપ કેવી રીતે પામે છે તે ‘છિન્નપત્ર’નો વિવેચનવિષય બનવો જોઈએ. એક physical realityને સર્જક, કેવી સહજતાથી, કેવી શબ્દક્ષમતા જન્માવીને psychic અને meta- physical realiyમાં રૂપાન્તરે છે તે શોધ ‘છિન્નપત્ર’ના સમીક્ષક સામે પડકારરૂપ બને છે. કૃતિને લેખકે ‘મુસદ્દા’ કહી છે અને એમાં કશી સાવયવ શારીરિકતા ગોચર નથી થતી છતાં, એને માત્ર કાચા દ્રવ્ય તરીકે ગણી પડતી મૂકી દઈ શકાશે નહિ. ખરેખર તો ‘છિન્નપત્ર'ના પચાસ ટુકડા અને અંતનું પરિશિષ્ટ એક આછુપાતળું માળખું ધરાવે છે, નામની વાર્તા ધરાવે છે, આછોતરો આકાર પણ ધરાવે છે. અને કલ્પનોની સૃષ્ટિઓનાં સંયોજનોની સુરેશ જોષીની સૂક્ષ્મ લાક્ષણિક ટૅકનિક એવી જ સભરતાવાળી અહીં પણ છે જ.૫ જોકે નવલકથાના સંદર્ભે સંભળાતા પ્રચરિત અને પ્રચલિત અર્થે આમાંનું અહીં કશુંયે નથી એ પણ એટલું જ સાચું છે.  

માલાના સઘળા રહસ્યની માયા, એની મર્મકાયાની ઓળખ – બધું, અજય માટે ‘જીવન’ બની ગયું છે. માલા પોતાના મર્મ માટે મમત્વ ધરાવતી થાય, એની વ્યક્તિમત્તાનું પૂરું દર્શન પ્રગટે, એ પોતે પોતાને પામે, એવી આશાથી અજય પરોવાયો છે. પણ એ પોતાના પ્રેમનું સ્વરૂપ જાણવા ઝંખે છે ત્યારે એના ‘અહં’ની ભૂમિકા પર અજય-માલાનું વિશ્વ ભારે બનવા માંડે છે – સાહજિકતાનો નાશ થવા માંડે છે. પણ અજયની દૃષ્ટિએ એમ થવું એ જ સહજ છે. લીલાની જેમ, અજય અથવા માલા અહંકારને નષ્ટ કરી શકતાં નથી, પણ ‘હું’ના વિલોપનમાં પ્રેમની વ્યાપ્તિ જરૂર જુએ છે – જો કે એ વ્યાપ્તિ તે શૂન્ય છે એમ માનતા અજયની જ નહિ, બલકે આ કદાચ, માનવ-નિયતિની જ કરુણતા છે, જેમાંથી છટકવાનો માર્ગ નથી. અજય પ્રેમની અસીમતા કે પૂર્ણતા જાતના વિગલનમાં જુએ છે ને માલા પાસે એવા જ સમર્પણની અપેક્ષા રાખે છે. જો કે એ બધું સહજતયા સંભવે તેમાં જ એને રસ છે. અજયનો પ્રેમ કોઈ બંધન કે ફાંસો નથી જે માલાને હંમેશને માટે ગ્રસી લે. ઊલટું સામેથી અજયે માલાના સમગ્ર વ્યક્તિત્વને અકબંધ રાખીને જ ચાલ્યા કર્યું છે : ‘પણ તારું એક સ્વતન્ત્ર અસ્તિત્વ છે. ગમે તેટલું મથીએ તો ય બીજાના અસ્તિત્વની આ પૃથક્તાને પૂરેપૂરી ભેદી શકાતી નથી કે નથી પોતાનું પૂરું વિગલન થઈ શકતું. જે આ પૃથક્તાના પાયા પર જ કંઈક ખરું કરી શકે તે સાચો.૮ આમ અજય પાર્થક્ય ભૂંસી નાખનારો પ્રેમી નથી. તમામ ચીલાચાલુ નવલોના પ્રણય-પ્રેમ-પદાર્થથી અહીં ‘છિન્નપત્ર'નું પ્રેમવિશ્વ અને તેની મીમાંસા જુદાં પડી જાય છે, એટલે કે સમ્યક્‌રૂપમાં અહીં એના સ્વરૂપોને પામી શકીએ છીએ.