મધુસૂદન ઢાંકી સાથે એક દીર્ઘ મુલાકાત/મુલાકાત: Difference between revisions

'''યજ્ઞેશ :''' '''''ઢાંકીસાહેબ એક સવાલ વચ્ચે પૂછી લઉં કે આમ તમારી તબિયત નાજુક અને તમે આમાં હજારો કિલોમીટરની યાત્રા કરી તો કોઈ મુશ્કેલી ન નડી?'''''

'''યજ્ઞેશ :''' '''''એ દરમિયાન તમારે વિદેશમાં જવાનું થયું હશે. શ્રીલંકા?'''''

'''યજ્ઞેશ :''' '''''તમે સંગીતની વાત કરતા હતા ત્યારે આ પહેલાં એક રેડિયો મુલાકાતમાં તે પછી કેટલાંક જાહેર વ્યાખ્યાનમાં પણ તમે સંગીત, કે જે અમૂર્ત કલા છે તેને સ્થાપત્ય, કે જે મૂર્ત કલા છે તેની સાથે જોડી આપ્યું હતું. કર્ણાટક સંગીત અને કર્ણાટકના રાગો તથા હિંદુસ્તાની સંગીત અને હિંદુસ્તાની રાગોનો દેવાલય-સ્થાપત્ય સાથે સંબંધ જોડી આપેલો. તમે સંગીત અને સ્થાપત્ય બંને વિદ્યાઓમાં કામ કર્યું છે. તેમાંથી આ સૂઝ્યું? મુદ્દો પહેલાં મનમાં હતો અને પછી લેખની અંદર વિકસાવ્યો? શું હતું?'''''

'''પરેશ :''' (મજાકમાં) તેમને ખાલી બ્રીંજલની જ અનુભૂતિ હશે !

'''યજ્ઞેશ :''' '''''તેં તો સાંભળ્યું નથી, પરેશ ! પણ આકાશવાણી મુલાકાત વખતે અને સાવલી સેમિનારમાં ડેમોન્સ્ટ્રેશન આપેલું ઢાંકીસાહેબે. થોડુંક ગાઈને પણ બતાવેલું. કેદારના આલાપમાં ખજૂરાહોના કંદેરિયા મહાદેવની લયાન્વિત રેખાઓ પ્રત્યક્ષ કરાવેલી.''''''

'''મ. ઢાંકી :''' ના, મારા એક અંગ્રેજી પેપરમાં છે : ‘આર્કિટેક્ટોનિક્સ ઑફ મ્યુઝિક’ જે મેં ઉપરોક્ત સેમિનાર, જે ‘આકાશ (Space)’ વિષય પર હતો, તેના proceedings volumeમાં છપાયો છે.

'''મ. ઢાંકી :''' (હસતાં....) નહીં તિસરી બાર આપકી જબરદસ્તી નહીં ચલેગી. બે વાર તો તમે મારી પાસે ગવરાવ્યું છે !

'''મ. ઢાંકી :''' એવું છે કે આજે જે મંદિરો બંધાઈ રહ્યાં છે તે કેટલાક પરંપરાગત સ્થપતિઓએ થોડાક દાયકા પહેલાં, લગભગ પાંચ છ દાયકા પહેલાં, જે જૂના શાસ્ત્રાધારિત પુસ્તકો લખેલાં અને તેમાં તેમની સમજ પ્રમાણે આપણે જેને સોલંકીયુગની શૈલી કહીએ છીએ તેમાંથી તેનો કેટલેક અંશે આધાર લઈ બંધાયાં છે. તેમાંથી શિખરોની રેખાઓ લીધી છે. આજનાં મંદિરોના અમુક અણસારો તેના આધાર પર આકારિત થયા છે. એ લોકોમાં કૌશલ (સ્કીલ) જરૂર છે, પણ તેમાં પ્રાચીન સ્થાપત્યનું અધ્યયન પ્રતિબિંબિત થતું નથી. એટલે એમાં જે જીવંતપણું આવવું જોઈએ તે નથી જ આવી શક્યું. માઈકલ એંજેલોનો ‘ડેવિડ' પ્રાચીન કાળના ગ્રીક મૂર્તિકારોને પણ ઊભા રાખી દે તેવી, તેમની જ શૈલીમાં, મૂર્તિમંત થયો છે. એવું સામર્થ્ય તો આજે પણ છે. એવી સ્કીલ્સ જરૂર અસ્તિત્વમાં છે, પણ સાથોસાથ અધ્યયન કે અભ્યાસ નથી. એ બધાં તાણેલ ‘ટીંહા’ પ્રમાણે હાલ્યા જાય છે. ઇંગ્લૅન્ડમાં પણ આવું જ થયું છે. વિક્ટોરિયન યુગમાં ગૉથિક પુનરુત્થાન આવ્યું. ‘રિવાઈવલિસ્ટ ગૉથિક આર્કિટેક્ચર'નો મોટો જુવાળ આવ્યો ત્યારે કેવળ ડ્રાફ્ટસમેનોએ બનાવેલા ડ્રોંઈગ્ઝ પર નાની મોટી, કેટલીક મહત્ત્વાકાંક્ષી, ઇમારતો પણ બંધાઈ. એ શૈલીમાં બંધાયેલ બ્રિટિશ પાર્લમેન્ટનું મકાન ઘણું ભવ્ય. મેં એક આખો દિવસ એના અભ્યાસમાં ગાળેલો. એ ૧૫મી-૧૬મી શતાબ્દી અનુસારની ‘પર્પેન્ડીક્યુલર સ્ટાઈલ’નાં તત્ત્વો લઈને બનાવેલું. પછી એની સામે જ પશ્ચિમ તરફ વેસ્ટ મિન્સ્ટરનું પ્રસિદ્ધ એબી-ચર્ચ આવેલું છે, જેનો પાછલો ભાગ ૧૬મી સદીમાં બનેલો, તેને મેં ધ્યાનપૂર્વક જોયું ને આની સાથે તુલના કરી. પાર્લમેન્ટના બિલ્ડિંગમાં જરૂરી ‘એલીમેન્ટસ’ તો લીધાં છે, પણ એમાં દેખાવમાં ફેર પડી ગયો છે. પ્રાચીન કેથેડ્રલની વાસ્તુકલામાં જે સુસૂક્ષ્મતા છે, તેનો જે આત્મા છે, એની અંદર એકએક તત્ત્વોની જે રીતે સારવાર કરી છે, એકએક ઘટકોના જે ઘાટ ઘડેલા છે, તેમાં ને આ પાર્લમેન્ટના મકાનનાં સમાંતર તત્ત્વો જોતાં તેમાં સૂક્ષ્મ વિગતો, ખાસ માવજતો, રહી જાય છે. અહીં ડ્રૉઇંગ્ઝ પ્રમાણે કામ થયું છે. તેથી તેના ઘાટડાઓમાં ‘ફ્લૅટનેસ’, સપાટપણું આવી ગયું છે. ટાંકણાનાં જે ઊંડાણો આવવાં જોઈએ, એમાં જે પુરાણા સમર્થ આકારોની પ્રતીતિજનક સચ્ચાઈ આવવી જોઈએ એ નથી. વેસ્ટ મિન્સ્ટરમાં બટ્રેસ ૫૨ની ઘુમટીઓ છે, તેના જે કલાત્મક રેખાકરણો છે, એને બદલે આમાં તો સડી ગયેલી ડુંગળી જેવી. આકૃતિ આવી ગઈ છે. (હાસ્ય...) પાર્લમેન્ટની આ ઇમારત દૂરથી તો ભવ્ય દેખાય છે પણ નજીકથી એ એટલી જોવાલાયક નથી. જ્યારે પ્રાચીન અસલી વસ્તુઓ ઈમારતોનાં દૂરથી અને નજીકથી એમ બન્ને દર્શનો એક સરખાં જ કમનીય હોય છે.

'''યજ્ઞેશ :''' '''''તમે વચ્ચે વાત કરતા હતા તેમાં પણ ‘પર્સેપ્શન’ની વાત આવી. એક સૌંદર્યબોધની વાત આવી, એક નજરની વાત આવી. તો સૌંદર્યકારણ, રસકારણ, રસદર્શન, પ્રાચીન સાહિત્ય, ને એ બધાયનો અભ્યાસ, આ પ્રકારની શાખાઓમાં કામ કરનારને જરૂરી હોય છે. તમારો પોતાનો આ બધામાં અભ્યાસ તમે કેવી રીતે કર્યો? આ બધી કલાઓ, વિદ્યાશાખાઓનો અભ્યાસ તમને જરૂરી લાગે છે ખરો?'''''

'''યજ્ઞેશ :''' '''''મને ઉદાહરણ યાદ આવે છે; તમે એક વાર વાત કહેલી કે ઈલોરામાં એક મૂર્તિ છે ‘ભીલડીના વેશમાં પાર્વતી.' તમે કીધેલું કે બાણભટ્ટના ચંડીશતકમાં જે વિશેષણોયુક્ત વર્ણન કરેલું છે તેમાં તેને ‘કિરાતવેશા ભવાની' કહી છે. તેનાથી આ મૂર્તિની ઓળખ વધારે સાચી રીતે થઈ શકે છે.''''''

'''યજ્ઞેશ :''' '''''અમેરિકન ઇન્સ્ટિટ્યૂટના ટેમ્પલ આર્કિટેક્ચરના વોલ્યુમ્સના તમે પ્રધાન સંપાદક છો. આ સંદર્ભમાં તમારે ઘણાં વર્ષો ફરવાનું થયું હશે, હજી પણ થતું હશે. તો આ જે વારસો છે તેની લોકોમાં સભાનતા કેવી છે? કદાચ આ જ મંદિરો બીજે ક્યાંક હોત તો વધારે સારી રીતે સચવાયા હોત ખરાં?'''''

'''મ. ઢાંકી :''' એ બધું વિદ્યાર્થીઓને, નવી પ્રજાને તમે કેવી કેળવણી આપો છો તેના ઉપર નિર્ભર છે. યુવાન અવસ્થામાં સેંટ્રલ બૅન્કમાં કામ કરતો હતો ત્યારે અમે સ્ટાફના સભ્યોએ એક પ્રવાસ ઘૂમલીના પુરાવશેષો જોવા માટે કરેલો. ઘૂમલીના નવલખા મંદિર પાસે ઊતર્યા અને મેં બતાવ્યું કે જુઓ આ મંદિર. પછી એક મિનિટમાં બધા પાછા બેસી ગયા ગાડીમાં ! આ જોઈને મેં કહ્યું આપણે અહીંયાં જ ઊતરવાનું છે. મંદિરની જગતી છે તેના પડથાર ઉપર જ શેતરંજીઓ બિછાવી ખાવા પીવાનું કરવાનું. તો કહે આમાં ઊતરવા ને જોવા જેવું છે શું?મંદિર તો રાખના ઢગલા જેવું છે, સાવ ખંડેર, ને ટુકડે ટુકડા છે બધું ! મેં કહ્યું આ જ છે જોવા જેવું. આના માટે તો આપણે અહીં આવ્યા છીએ, તો કહે ઠેઠ પોરબંદરથી અહીંયાં આવ્યા તે આના માટે? હવે આ જે દૃષ્ટિ છે તેની પાછળ અધ્યયનનો અને સાંસ્કૃતિક સભાનતાનો પૂર્ણપણે અભાવ છે. આપણે ત્યાં મોટા ભાગના લોકો અધ્યયનશીલ નથી, એથી અધ્યાસ અને અભ્યાસ પણ નથી. એટલે એ અજ્ઞાનમય વાતાવરણમાંથી આપણે ઊભાં થઈ શક્યાં નથી. પશ્ચિમમાં આપણાથી સ્થિતિ અમુક રીતે બહેતર છે, ત્યાં સમજણ પ્રવર્તે છે, એકેડેમીક્સના લેવલ સુધી. લોકો ત્યાં પ્રાચીન સ્મારકો આદિની મુલાકાત લેતા હોય છે અને ઘણા લોકો મ્યુઝિયમોમાં જતા હોય છે. ત્યાં થોડેઘણે અંશે ધ્યાનપૂર્વક અભ્યાસ પણ કરતા હોય છે.

પછી આવ્યું પરદેશી ટૂરિસ્ટોનું ગ્રુપ. એ લોકોમાંથી કોઈક કહે : ‘ઓહ, માય ગૉડ, હાઉ વન્ડરફુલ ! તેમને આદર જેવું કાંઈ હતું જ નહીં. તેમને જ્યાં જ્યાં ઠીક લાગ્યું ત્યાં ફોટા પાડીને રવાના થયા. પછી આવ્યા પાદરીઓ એમના પરદેશી મહેમાનો સાથે. એટલી હાંસી ઉડાવે હિંદુસ્તાનના આઈડોલૅટર્સની, મૂર્તિપૂજકોની. આમ તેમ જોતા જાય કોઈ જાતનો, જરા સરખોય આદર નહીં. બધા ચાલ્યા ગયા. પછી બે જણા આવ્યા. એ લોકો બધું ધ્યાનથી જોતા હતા. હાથમાં ગાઇડ બુક હતી. મંદિરના એકએક અંગને નીરખીને એના પર કૉમેન્ટસ કરતા ફરતા ચાલતા હતા. તેમને સમજ હતી. વસ્તુ શું છે તે સમજવાની ઉત્કંઠા હતી. હું ખુશ થયો. ને પછી ઊભો થયો. ‘નાવ માઈ પીપલ હેવ કમ’ વિચારી એમની પાસે ગયો. એમની સાથે ફરીને બધું જ સમજાવ્યું, બતાવ્યું. બે કલાક તેમની સાથે હું રહ્યો. એ લોકોએ ખૂબ ૨સ દાખવ્યો, સમજણ બતાવી. મને થયું આજે સેંકડો માણસ આવી ગયાં. લગભગ બે હજાર આવી ગયાં હશે. એ બધા તે એમને એમ કોરો આંટો મારીને વયા જાતા હતા. એમાંથી આ બે અસલી નીકળ્યા; એટલે આપણે જેને ‘સાચાં' કહીએ છીએ તેનું સ્ટૅટિસ્ટિક્સ કાઢો તો અત્યલ્પ સંખ્યામાં જ મળે.

'''યજ્ઞેશ :''' '''''તમે વાત કરતા હતા તેમાં આ ક્ષેત્રના (ભારતીય કળા સ્થાપત્ય) પાશ્ચાત્ય વિદ્વાનોનો ઉલ્લેખ આવ્યો. તો સંશોધનમાં પડેલા જે તે બાજુના વિદ્વાનો છે તેમની પાસે આમ જુઓ તો ભારતીય શ્રદ્ધા નથી કે પરંપરા નથી, છતાં કશુંક એવું છે જે તેમને સ્પર્શી ગયું હોય, તો એ લોકો સાથેના તમારા અનુભવો કેવા?'''''

'''મ. ઢાંકી :''' એવું છે કે તમે પહેલા કહ્યા એ લોકો એમની પોતાની ભાષામાં લખે છે, બીજું એમની તાલીમ બહુ ઊંચા પ્રકારની છે. એ લોકોની કાર્યપદ્ધતિ છે પૃથક્કરણ અને સમીકરણની. ને આખી પ્રસ્તુતીકરણની પણ પદ્ધતિ વ્યવસ્થિત અને ચોક્કસાઈભરી. એમની સજ્જતા, ક્ષમતા આદિ બધું જ ઉચ્ચકોટિનું છે. એમની નજર પણ ખૂબ કેળવાયેલી છે. રસદૃષ્ટિ પણ ધરાવે છે. હવે શ્રદ્ધાનું એવું છે કે કેટલાક લોકો પોતાના શોધક્ષેત્રના વિષયમાં 'કન્વર્ટ' પણ થઈ જતા હોવાનું મેં જોયું છે. તત્ત્વજ્ઞાનના ક્ષેત્રમાં તો એવું જોયું છે જ. એક પંચરાત્ર વૈષ્ણવ ધર્મનો અભ્યાસ કરનારો અમેરિકન વિદ્વાન ડેનિયલ સ્મિથ નામે છે, તેની સાથે શરૂઆતનાં વરસોમાં મારે પરિચય થયેલો. પછી એક વાર પાછું મળવાનું થયેલું. તેણે ઘણું કામ કર્યું છે. પછી કંઈક વાતમાંથી વાત નીકળી, મેં કહ્યું ‘મધ્યકાળમાં તો ભારતના દેવતા હતા ભગવાન શંક૨, એ જ ‘મહાદેવ’ હતા, વિષ્ણુનું સ્થાન તો પછીનું હતું. તેને મારું કથન જરાય ગમ્યું નહીં. એનો દબાવેલો ગુસ્સો દેખાઇ આવતો હતો, પણ એ કાંઈ બોલ્યો નહીં. પણ એનો અર્થ એ છે કે એણે એની જાતને વૈષ્ણવદર્શન સાથે ‘આયડેન્ટિફાઈ' કરી હતી.

એ કથન એને નહોતું ગમ્યું. કેટલાક પરદેશી લોકો ભારતીય ક્ષેત્રોમાં અભ્યાસ કરે છે તે ઊંડાણથી અને તેમાં તેનું આઇડેન્ટિફિકેશન થઈ જાય છે. જૈનોનો અભ્યાસ કરનારાઓ એનાં તીર્થોની જાત્રાએ પણ જતા હોય છે. જેમકે માદામ કૈયા, અને નલિની બલવીર, જેનો બાપ હિંદુસ્તાની પણ મા ફ્રેંચ છે, એ બન્ને વિદુષીઓ જૈનદર્શન પર સારું કામ કરે છે. મને જે જૈનધર્મમાં અનિચ્છનિય તત્ત્વો લાગે તે હું ખુલ્લંખુલ્લા કહું ને લખું પણ તે તેમને રુચે નહીં, સમજ્યા ! એટલે અહીંયાં આ બધાં પણ પોતાને પોતાના અધ્યયનક્ષેત્રની માન્યતાઓ, વસ્તુવિશેષની સાથે આઇડેન્ટિફાય કરે છે.

'''યજ્ઞેશ :''' '''''એટલે એ લોકો તર્કથી જ અભ્યાસ કરે છે તેવું નથી.''''''

'''મ. ઢાંકી :''' આપણે ત્યાં જમણા પગે અંગૂઠાને અગ્નિ લગાડે (અગ્નિસંસ્કાર વખતે), પણ ઉત્તરમાં તો મુખે અગ્નિ લગાડવાનો રિવાજ છે. એ લોકો ગાળ દે ત્યારે કહે જા રે મું મેં લાઈ લગે !' (હાસ્ય !)

મ. ટાંકી : આવવાની હતી પણ હજુ સુધી પૂરી કરી આપી શક્યો નથી. એ લેખમાળામાં અલગ-અલગ રત્નો ૫૨, ખનીજશાસ્ત્રના અને સાહિત્યના સંદર્ભોનો સમન્વય કરી, વૈજ્ઞાનિક સાથે રસદૃષ્ટિના કોણથી લેખમાળા કરવાની હતી.''''''

'''યજ્ઞેશ :''' '''''તો આ શોખ ભૂસ્તરવિજ્ઞાનના તમારા અભ્યાસને લીધે લાગ્યો?'''''

આમ એ ૨સ અંદર જાગ્રત થઈ ગયો. થોડાંક વર્ષો બાદ દિલ્હીમાં લોદી હોટલની શૉપિંગ આર્કેડમાં એક ઝવેરી બેસે છે, મનુભાઈ કરીને, એને મેં પૂછેલું કે તમારી પાસે ઑપલ છે? તો કહે હા. એણે મને બતાવ્યું; પછી કિંમત કહી. મેં કહ્યું મને ગમે તો છે પણ આટલી બધી કિંમત હું ન આપી શકું. તો કહે તમે કેટલી આપી શકો? મેં કહ્યું બહુ તો છસો રૂપિયા આપી. શકાય. એ કહે ઠીક છે આપણો પહેલો પરિચય છે તો તમને આપી દઉં છું. આંગળીનું માપ લઈ એમણે વીંટી પણ બનાવી આપી. આજે પણ તે મારી પાસે છે.

'''યજ્ઞેશ :''' '''''ઢાંકીસાહેબ બીજા તમારા કયા શોખ? આ રત્નશાસ્ત્ર તો એક નીકળ્યો. નવરા પડો ત્યારે સંગીત ખરું ને?'''''

'''મ. ઢાંકી :''' લોકકલાઓનો પણ શોખ ખરો. જ્યારે હું જૂનાગઢ મ્યુઝિયમનો ૧૯૫૫થી ૧૯૫૯ સુધી ક્યુરેટર હતો ત્યારે સૌરાષ્ટ્રના ભરત અને મોતીકામ વિશે ધીરે ધીરે અભ્યાસ કરી, એને લગતી ઘણી બધી જણસો ભેગી કરી. અંગ્રેજીમાં નાણાવટીસાહેબ તથા ગુરુવર્ય મણિભાઈ વોરાના સહલેખન સાથે પુસ્તક લખેલું છે, ‘ધી એમબ્રોઈડરી ઍન્ડ બીડ વર્ક ઑફ કચ્છ ઍન્ડ સૌરાષ્ટ્ર.' ગુજરાતના પુરાતત્ત્વ વિભાગ તરફથી એ બહાર પડેલું છે. તેમાં નાણાવટી અને મણિભાઈ ભરતકામમાં સહલેખક હતા પણ મોતીકામ ૫૨નો વિભાગ મારા એકલાનો છે. ‘સૌરાષ્ટ્રનું મોતીભરત’ એ લેખ સન્ ૧૯૫૪માં મેં સૌરાષ્ટ્રમાં લખેલો. બધાને બહુ ગમેલો. જયમલ્લ પરમારને ખાસ ગમ્યો હતો. તેમણે એને (બનતા સુધી ‘મિલાપ'માં) પાછો છાપેલો. ‘સ્ત્રીજીવન’માં પણ મનુભાઈ જોધાણીએ એ ફરીને છાપેલો એવું સ્મરણ છે.

'''યજ્ઞેશ :''' '''''અંગ્રેજીમાં પણ તમે સરસ લખી શકો છો તો એ શું તમે રસથી કેળવ્યું? કારણ કે અંગ્રેજી આમ તો પરદેશી ભાષા છે.''''''

{{Poem2Close}}