ગીત-પંચશતી/પ્રેમ: Difference between revisions

હે મરણ, તું મારે શ્યામ સમાન છે. તારી મેઘજટાજાળ મેઘના વર્ણની છે, તારા હાથ રક્ત કમળ જેવા છે, તારા અધરપુટ લાલ છે, તાપ દૂર કરનારો તારો કરુણાભર્યો ખોળો મૃત્યુ રૂપી અમૃતનું દાન કરે છે.

આકુલ રાધાનું હૃદય અત્યંત જર્જર થઈ ગયું છે, ( એની) બંને આંખો ક્ષણે ક્ષણે ઝરઝર ઝર્યા કરે છે, તું મારો માધવ, તું મારો સાથી, તું મારો તાપ મટાડ, મરણુ, તું આવ, આવ.

કુસુમવન ઉપર થઇને તે શું કહેતો ગયો? ફૂલની સુગંધ પાગલ બનીને તેની સાથે ચાલી ગઈ. મારું હૃદય આકુળવ્યાકુળ થઈ ગયું, મારી આંખો મીંચાઈ ગઈ—ક્યાં થઇને તે ક્યાં ચાલ્યો ગયો?

આજે જાણે કોઈક નથી, તેથી આ પ્રભાતે જીવન વિફળ થઈ રહ્યું છે, તેથી મન ચારે બાજુએ જુએ છે, અને રડતું રડતું ગાય છે, “એ નહિ, એ નહિ,  નથી.” કયા સ્વપ્નના દેશમાં, કઈ છાયામયી અમરાવતીમાં વીખરાયેલા વાળ વાળી કોણ છે, જે આજે ઉપવનમાં વિરહવેદનાથી મારે કારણે રડતી જાય છે?

જો અસ્થિર પ્રાણવાળો હું ગીત ગૂંથું, તો તે ગીત હવે કોને સંભળાવીશ? જો હું ફૂલની છાબ લઈને માળા ગૂંથું તો તે ફૂલહાર કોને પહેરાવીશ? જો હું મારા આ પ્રાણુ અર્પી દઉં તો કોને ચરણે પ્રાણ અર્પીશ? મને આખો વખત બીક લાગ્યા કરે છે કે રખેને અવહેલાને કારણે કોઈ મનમાં ને મનમાં વ્યથા પામે.

આખો વખત અવજ્ઞા, પોતાની સાથે આ કેવો ખેલ છે? આ પવનમાં ફૂલની ગંધથી કોનું મોં યાદ આવે છે? કોણ જાણે કોનું હાસ્ય આંખની પાસે તરતું વહે છે, આ આંખના ખૂણામાં બે ટીપાં આંસુ મૂકી જાય છે. કોણ ઉદાસી કઈ છાયામાં દૂર અલસ ભાવે વાંસળી વગાડી રહ્યો છે? લાગે છે જાણે કોઈના મનની વેદના વાંસળીના ગીતમાં રૂદન કરતી ફરી રહી છે. આખો દિવસ ગીત ગૂંથીને કોને ઇચ્છે છે, પ્રાણ ગાય છે. વૃક્ષ નીચેની છાયાની જેમ ફૂલ વનમાં બેઠેલી છું.

માન-અપમાન ભૂલીને મન અને પ્રાણ અર્પણ કરો, રાતદિવસ પાસે રહો. અરે ઓ, આશા છોડો તો પણ આશા રાખતાં રહો, હૃદયરત્નની આશામાં. પાછાં આવો, પાછાં આવો, વનની આનંદમય પુષ્પસુગંધમાં. આજે વિરહની રાત, પ્રફુલ્લ પુષ્પશી શિશિરસલિલમાં તરી રહી છે.

હું તારા વિરહમાં વિલીન થઈ રહીશ, તારામાં જ વાસ કરીશ,—લાંબાલાંબા દિવસો, રાત્રિઓ, માસો અને વર્ષો સુધી,

એ મધુર મુખ મારા મનમાં જાગી ઊઠ્યા  કરે છે, સ્વપ્નમાં કે જાગતાં આ જીવનમાં એને ભૂલી નહીં શકું. તું જાણે કે ન જાણે, મનમાં સદા જાણે મધુરી બંસી બજ્યા કરે છે—તું હૃદયમાં સદા છે તેથી જ. હું એને પ્રકટ કરી શકતો નથી, કેવળ ભીરુ દૃષ્ટિએ જોઈ રહું છું.

પથિકને વેશે સુખરૂપી રાત આવીને હસતી હસતી કહે છે,  “વિલીન થઈ જાઉં.” જાગતા રહો, વર્ષોની ઇચ્છા પલકારામાં અલોપ થઈ જાય છે.

કોણે ફરી મારે દ્વારે આઘાત કર્યો? આ મધરાતે કોને શોધવા? કોણ આવીને ઊભો રહ્યો? બહુ સમય પહેલાં વસન્તના એક દિવસે એક નવીન અતિથિ આવ્યો હતો. એણે મારા વ્યાકુળ જીવનને અસીમ રોમાંચના સમુદ્રમાં ડુબાડી દીધું. આજે ગાઢ અન્ધકાર છે, વર્ષા છે. ઝરઝર પાણી ઝરે છે, ઝૂંપડી ભાંગી તૂટી છે—વરસાદના પવનથી દીવો બુઝાવી દીધો છે ને હું એકલી જાગતી બેઠી છું. હે અજાણ્યા અતિથિ, તારાં ગીત સૂર મારા કાનને અત્યંત મધુર લાગી રહ્યાં છે. તારી સાથે વણઓળખ્યા એ અસીમ અન્ધકારમાં ચાલ્યા જવાનું હું વિચારી રહી છું.

આ પૃથ્વી પર ફરી ફરીને છેવટે હું નવીન દેશમાં આવ્યો છું. હું તારે બારણે અતિથિ થઇને આવ્યો છું, હે વિદેશિની !

આહા, રાત જાગી જાગીને પૂરી થઈ હે સુંદરી, તારી આંખો થાકી ગઈ છે. ઝાંખો દીવો પ્રભાતના વાયુથી હાલ્યા કરે છે; ફિક્કો ચંદ્ર અસ્તાચળે ગયો છે. આંસુ લૂછી નાખ, ચાલ સખી, શરીરે નીલાંબર લપેટીને ચાલ. શરદનું પ્રભાત નિરામય અને નિર્મળ છે, શાંત સમીરમાં કોમળ પરિમલ છે. નિર્જન વનભૂમિ ઝાકળથી ખૂબ શીતળ છે. તરુલતા પુલકથી આકુલ છે. કરમાયેલી માળાને વિરહશયન ઉપર ફેંકી દઈને હે બાળા, નવ ભુવનમાં આવ. અંચલમાં પારિજાતનાં તાજા ફૂલ અને અલકમાં નવી પુષ્પમંજરી ગૂંથી લે.

રાત્રિ ગભીર હોય ત્યારે, પૃથ્વી નીરવ હોય ત્યારે, કુસુમવનમાંપંખીનો માળો ઊંઘમાં ડૂબેલો હોય ત્યારે, તું અશ્રુજડિત કંઠે બોલ, કંપિત સ્મિત હાસ્યે બોલ—મધુર વેદનાથી કાતર હૃદયે, લજજા-નમણાં નયને બોલ!

યાદ આવતાં આંખાના ખૂણામાં આંસુ છલકતાં ન દેખાય—તોયે મને યાદ રાખજો.

તીવ્ર વેદનાની જેમ તું મારા પ્રાણમાં બજી રહ્યો છે. મન મનેમન શું કરે છે તે મન જ જાણે છે. નિશદિન તને હૃદયમાં રાખી રહ્યો છું. આંખ ભરીને (તારા) મુખ તરફ જોયા કરું છું. તારે માટે મોટી આશા, ખૂબ તૃષ્ણા અને ભારે કામના છે. ખૂબ સુખ, દુ:ખ અને અનુરાગથી જાગતો રહ્યો છું. જે થવાનું હતું તે આ જન્મભર માટે થઈ ગયું છે. મરણના ખેંચાણથી મન અને પ્રાણ તણાઈ ગયાં છે.

મધુર રવ કરતા ઝાંઝરનો રૂમઝૂમ રૂમઝૂમ અવાજ કરતી તે ધીરે ધીરે આવે છે અને શરમાઈને પાછી જાય છે. ખીલેલી કદંબકુંજમાં નિબિડ તિમિર પુંજમાં ઉન્મત્ત પવનથી કેશરૂપી ફૂલની સુગંધ હૃદયરૂપી મંદિરમાં આવે છે. શંકિત ચિત્ત અત્યંત કંપે છે, ચંચલ અંચલ ઊડે છે. તૃણુવીથિ પુષ્પિત છે, વનગીતિ ઝંકૃત છે.—કોમલ પદપલ્લવથી ચુંબિત ધરતીમાં, નિકુંજ કુટિરમાં (તે આવે છે).

ચારે બાજુ બધુ મધુર નીરવ છે, કેમ મારા જ પ્રાણ રડી રડીને મરે છે? કેમ મન કેમ આમ કરે છે?

પણે તમારી ફૂલવાડીને દીપાવતાં કેટલાંય લાજુક ગુલાબ, કેટલાંય ગર્વવાળાં કરેણ, અરે કેટલાંય ફૂલ ફૂટયાં છે !

હે અકિંચન, તેં મને અકિંચન કરી મૂકયો છે, વળી તારે બીજું શું જોઈએ છે? હે ભિખારી, મારા ભિખારી, કેવું દુ:ખે ભર્યું. ગીત ગાતો તું ચાલી રહ્યો છે ! દરરોજ પ્રભાતે તને હું નવાં નવાં ધનથી તુષ્ટ કરીશ એવા મને અરમાન હતા—હે મારા ભિખારી, પલકમાત્રમાં મેં તારા ચરણમાં સઘળું સોંપી દીધું છે. હવે તો બીજું કશું છે નહીં. મેં મારી છાતી પર છેડો વીંટાળીને તને વસ્ત્ર પહેરાવ્યું છે. તારી આશા પૂરી કરવા મેં મારા સમસ્ત સંસારને ઠાલવી દીધો છે. જો, મારાં પ્રાણ મન નવયૌવન બધું જ તારી હથેળીમાં પડ્યું છે– ભિખારી, હે મારા ભિખારી, જો હજી તારે જોઈતું હોય તો તું મને કશુંક આપ, હું તને એ પાછું વાળી દઈશ.

મારા હૃદયના રકતના રંગે મેં તારા ચરણ રંગ્યા છે,  હે સંધ્યાસ્વપ્ન વિહારિણી !

હે સખી, પ્રેમપૂર્વક એકાંતમાં અને યતનપૂર્વક મારું નામ તારા મનના મંદિરમાં લખ. મારા પ્રાણમાં જે ગીત બજે છે તેનો તાલ તારા ચરણના ઝાંઝરમાં શીખ. મારા મુખર પંખીને તારા પ્રાસાદ–પ્રાંગણમાં સ્નેહ અને આદરથી પકડી રાખજે. યાદ રાખીને હે સખિ, મારા હાથની રાખડી તારા કનકકંકણે બાંધી રાખજે. મારી વેલની એક કળી ભૂલથી ચૂંટીને તારા અંબોડામાં રાખજે, મારા સ્મરણના શુભ સિંદૂરથી તારા લલાટચંદનમાં એક ટપકું કરજે. મારા મનના મોહની માધુરી તારી અંગસૌરભમાં લગાવીને રાખી મૂકજે. મારું આકુલ જીવન-મરણ તારા અતુલ્ય ગૌરવથી તોડી નાખીને લૂંટી લે.

નયનનું જલ પ્રેમ નયનથી નિષ્ફળ વહી રહ્યું છે!

અરે ઓ, ભુલાય તો સારું, હવે ફોગટ રડવાથી શું થવાનું છે! જો (પાછા) જવું જ પડ્યું તો પ્રાણ શા માટે હવે પાછળ જુએ છે. કુંજને દ્વારે મૂરખની પેઠે રાત્રિ પૂરી થયા છતાં ક્યાં સુધી બેસી રહીશ. આ ફેરે તો જીવનમાંથી વસંત ચાલી ગઈ.

કેશમાં ફૂલ ન મૂક ફક્ત ઢીલો અંબોડો બાંધ. કાજલવિહીન સજલ આંખોથી હૃદયદ્વાર ઉપર ટકોરો દેજે. આકુલ અંચલથી પથિકના ચરણમાં મરણનો ફાંસલો નાખ, વાદવિવાદ કર્યા વગર, હે નિર્દય, તારા મનની જે ઇચ્છા હોય તે ચુપચાપ પૂરી કર. આવા, ભૂષણો વિના જ આવ; દોષ નથી, એમાં દોષ નથી. જે આવે તે છો આવે. એ તારું રૂપ પ્રયત્ન વિનાના શણગારથી સજાવ. કેવળ આંખને ખૂણેથી હાસ્યનો આઘાત કરી આકુલ હૃદયને આંજી નાખ.

રૂપથી હું તમને નહિ ભોળવું, પ્રેમથી ભેળવીશ. હાથથી હું બારણું નહિ ખોલું; ભલા, ગાનથી ખોલાવીશ. ભૂષણોના ભારથી તમને ભરીશ નહિ, ફૂલના હારથી તમને સજાવીશ નહિ, મારા પ્રેમની માળા કરીને તમારે ગળે ઝુલાવીશ.

કોઈ જાણશે નહિ કે કયે તોફાને પ્રાણમાં મોજા પર મોજાં ઊછળી રહેશે. ચંદ્રની જેમ અલક્ષ આકર્ષણે ભરતીનાં મોજાં ઉછળાવીશ.

ખોલો ખોલો, દ્વાર ખોલો, હવે મને બહાર ઊભી રાખશો નહીં. મને ઉત્તર આપો, ઉત્તર આપો, આ તરફ જુઓ, બન્ને હાથ પ્રસારીને આવો. કામકાજ પૂરાં થઈ ગયાં છે, સાંજનો તારો ઊગી ચૂકયો છે. અસ્ત સાગરની પાર પ્રકાશની હોડી ચાલી ગઈ છે. ઝારી ભરી લઈને જલ આણ્યું છે? પવિત્ર રેશમી વસ્ત્ર સજ્યું છે? વેણી બાંધી છે? ફૂલ ચૂંટ્યાં છે? કળીઓની માળા ગૂંથી છે? ગાયો ગભાણમાં પાછી ફરી છે, પંખીઓ માળામાં આવી ગયાં છે. આખા જગતમાં જેટલા મારગ હતા તે બધા અંધકારમાં ખોવાઈ ગયા છે.

ઘરમાં ભ્રમર ગુનગુન કરતો આવ્યો. મને એ કોની વાત સંભળાવી જાય છે? પ્રકાશમાં કયા આકાશમાં માધવી વનમાં જાગી ઊઠી એ ફુલને જગાડવાના ખબર લઈને આવ્યો છે. આખો દિવસ એ જ વાત મને એ સંભળાવી જાય છે. ઘરમાં શી રીતે રહું? મન અસ્વસ્થ થઈ જાય છે! દિવસ ગણતાં ગણતાં સમય કેમ વીતશે? એ શી માયાનો મને સ્પર્શ કરાવી જાય છે ! એણે બધાં કામકાજ ભુલાવી દીધાં છે. ગીતના સૂરની જાળ વણવામાં વેળા વીતી જાય છે. મને એ કોની વાત સંભળાવી જાય છે?

તારા મોં સામે જોયા વિના મારું હૃદય શાંત થતું નથી,—કામકાજમાં ગમે એટલો ઘૂમ્યા કરું, પણ અકુલ સાગરમાં ભમતો હોઉં એવું લાગે છે.  

આજે ઉચ્છ્વાસે નિશ્વાસે મારી બારીએ વસંતનું આગમન થયું છે. અસલ ભ્રમર ગુંજારવ કરતો આવે છે, કુંજના જાગરણમાં ફરે છે.

ઘણું મેળવવાની વચ્ચે વચ્ચે ક્યારેક થોડુંક પામવું – એ (થોડું પામવું) જ દક્ષિણ હવાને જગાડે છે. દિવસ પછી દિવસ ચાલ્યા જાય છે, જાણે તેઓ રસ્તાના વહેણમાં વહી જતા ન હોય. બહારથી જ એમની અવરજવર થાય છે. ક્યારેક એક પ્રભાત આવે છે જે મારા ઘરમાં જ ધામા નાખે છે. તે જાણે મારી ચિરદિનની ચાહના ન હોય? ખોવાઈ જતા પ્રકાશની વચ્ચે કણ-કણ ઉપાડીને જેને મેળવ્યું છે તે મારા જીવનની માળામાં ગૂંથાયેલું રહ્યું છે. તેજે મારી છિન્નભિન્ન થયેલા દિવસોના ખંડ પ્રકાશની સાંધેલી માળા છે તે લઈને આજે તેનાથી મારી (પૂજાની) થાળ સજાવું. એક ક્ષણનો બધો રોમાંચ, એક પલકારાના પ્રદીપને પેટાવવો, એકતારા પર અરધું ગીત ગાવુ.

ગભીર રાતે મારી આંખમાં ઊંઘ નહોતી. જોઈ રહેલા તારાની સાથે હું પણ જોઈ રહ્યો હતો, એમને એમ આખી રાત વીતી ગઈ, (પણ) મારા જાગરણનો સાથી ન મળ્યો. ગીત ગીતે વાંસળીને જગાડતો ગયો.  

તું ક્યારે આવશે તેની રાહ જોતો હું બેસી નહીં રહું, હું તો બહાર નીકળી પડીશ. સુકાયેલાં ફૂલની પાંખડી ખરી પડે છે, હવે સમય નથી.  

કોઈક મને જાણે બોલાવી લાવ્યું છે, હું અહીં ભૂલથી આવી ચડ્યો છું. તોય એક વાર આંખ માંડીને મારા મુખ ભણી જો. જોઉં તો ખરો કે એ આંખોમાં એક ક્ષણ માટે પણ એ દિવસની છાયા પડે છે કે નથી કયારે વાત કરી હતી તે યાદ આવતું નથી. દૂરથી જ ક્યારે પાછી ફરી ગઈ હતી તે પણ સ્મરણમાં નથી. માત્ર યાદ છે હસું હસું થઈ રહેલું મુખ, લજ્જાને કારણે ખંચકાતાં ખંચકાતાં બોલાયેલી એ પ્રેમભરી વાણી.

મને યાદ આવે છે એ આંખોને કાંઠે છલકાતું હૃદય. તું આ બધું ભૂલી ગઈ છે એ તો હું જ ભૂલી ગયો છું, તેથી જ તો અહીં ભૂલથી આવી ચઢ્યો છું. આ વનનાં ફૂલ, એઓ તો ભૂલ્યાં નથી. આપણે જ ભૂલી જઇએ છીએ. આ જોને પાંદડે પાંદડે કામિની ખીલી ઉઠી છે. ચંપો કોણ જાણે ક્યાંથી અરુણના કિરણને કોમળ બનાવીને અહીં પકડી લાવ્યો છે. બકુલ કોઈકના વાળની લટમાં મરવાનું ઝંખે છે. કોઈ ભૂલે છે ને કોઈ ભૂલતું નથી તેથી અહીં ભૂલથી આવી ચઢ્યો છું. આમ તો આ માધવી રાત શી રીતે વીતશે? આ દક્ષિણનો પવન વાઈ રહ્યો છે, પાસે સાથી-પડતી? સજળ આવેગે આંખની પલકો ઢળી જાય છે ખરી? ક્ષણને માટે જ મારી ભૂલ ભંગાવીશ નહીં, હું અહીં ભૂલથી આવ્યો છું. મને વ્યથા દઈને સંગાથી કોઈ નથી. ચારે તરફથી બંસી સંભળાય છે. જે લોકો સુખમાં છે તેઓ ગીત ગાય છે—વ્યાકુળ પવન, મંદિર સુવાસ, ખીલેલાં ફૂલો ભૂલથી આવી ચઢયા પછી પણ શું કોઈ આંસુભરી આંખે નહીં જુએ?

યાદ રાખજો હે દિનના પથિક, હાથમાં સંધ્યાપ્રદીપ લઈને હું રાત્રે ચાલ્યો જતો હતો. જ્યારે મને પેલી પારથી બોલાવી ગયા ત્યારે હું મારા તૂટેલા તરાપા પર તરી રહ્યો હતો. જીર્ણ પાન ખરી પડવાની વેળાએ મેં ગાન ગાયા હતાં.

અરે હે ચાલ્યા જનારાંઓ, મને પાગલ કરીને તમે કેમ ચાલી જાઓ છો? આકાશમાં ઉદાસ પવન વાઈ રહ્યો છે, પ્રાણ ચંચળ થઈ ઊઠ્યા છે. પ્રભાતનો તારો દિશા ભૂલી બેઠો છે, શરદના મેઘની ક્ષણિક ધારા થઈ રહી છે—સભા ભાંગતી વેળાની આખરી વીણાની તાન ચંચળ લાગે છે. નાગકેસરની ખરેલી રેણું ધૂળ સાથે મૈત્રી કરે છે. ગોધૂલિ એ રાતા પ્રકાશમાં પોતાની ચિતા પ્રગટાવે છે. શિશિરનો પવન પાંદડા ખેરવે છે. આમળાનું વન મરણને માટે મત્ત બની ઊઠ્યું છે. વિદાયની બંસીના સુરે સાંજવેળાનો દિગંચલ વિહ્વળ થઈ ઊઠ્યો છે.

હે પ્રિયતમ, રાત્રિ વ્યર્થ ના જાય. આવો, આવો, મારા પ્રાણમાં મારા ગીતમાં. આવો, ગાઢ મિલનની ક્ષણે રજનીગંધાના વનમાં સ્વપ્ન થઈ આવો મારી ઘેરી રાત્રિમાં—જ્યારે કળી પ્રેમની મંજરીમાં ફૂટશે.

વિદાયનું પાત્ર સ્મૃતિસુધાથી ભરેલું રહો. મિલનના ઉત્સવમાં તેને પાછું આણી આપજે. વિષાદનાં અશ્રુજળથી મૌનના મર્મતલમાં હૃદયની નવીન વાણી ગુપ્ત રીતે ઊગી નીકળો.

જે માર્ગે જવાનું છે તે માર્ગે તું એકલો છે- આંખ સામે અંધારાં હશે અને ધ્યાનમાં પ્રકાશની રેખા. આખો દિવસ ગુપ્ત રીતે વિરહની વીણાપાણિ પ્રાણના પદ્મવનમાં મનમાં સુધારસ સીંચશે.

જે રસ્તે થઈને જવું પડશે તેના ઉપર સૂકા પાંદડાં છવાયેલાં છે; મારા હાથમાં ખાલી છાબ છે, તેને તું કયાં ફૂલથી ભરી દઈશ?  

દિવસે દિવસે કયારે હૃદયતલ કઠોર બની ગયું; મેં ધાર્યું હતું કે હવે મારા આંસુ નહિ ઝરે, (પણ) અચાનક રસ્તામાં ભેટો થઈ ગયો ત્યારે રુદન રોક્યું રોકાતું નથી; ભૂલવાને તળિયે તળિયે અશ્રુજળની રમત ચાલી રહી હતી.

હે ક્ષણના અતિથિ, ખરેલાં પારિજાતના માર્ગે થઈને કોને જોઈને પ્રભાતે આવ્યો? સ્વર્ગની કઈ વિરહિણી ભણી પાછા વળી ન જોયું? કોના વિષાદના ઝાકળનીરમાં નાહીને આવ્યો? હે નિષ્ઠુર, કેવો જાદુ જાણે છે જે મિલનને બહાને વિરહ લાવે છે. પ્રકાશના રથમાં બેસીને હે પથિક, તું અંધકાર ભણી જાય છે—મનને મુગ્ધ કરનાર મોહક તાનમાં ગીતો ગાતો ગાતો.