સુરેશ જોશી/૪. લઘુનવલ: Difference between revisions

પ્રથમ ખંડમાં અજયની ચેતના આ બધું વીતી ગયેલી ક્ષણોને સ્મૃતિમાં લાવીને રજૂ કરે છે. એ પોતે એક લેખક છે. નાયકનું લેખક હોવું અને એનું પ્રથમ પુરુષ એકવચનમાં અભિવ્યક્ત થવું - આ બંને સુરેશ જોષીના નિબંધમાં વ્યક્ત થતી લેખક તરીકેની ચેતના અને અભિવ્યક્તિની એટલાં નિકટ કહો કે અભિન્ન છે કે એ સુરેશ જોષીની જ આત્મકથાત્મક અભિવ્યક્તિનો ભાસ રચે છે. પ્રથમ વિભાગના પ્રથમ ખંડનો આ અંશ જુઓ :

* મારાં આસું તો મારું ગામ છોડ્યું ત્યારે મારા ગામના પાતાળઝરણાંને સોંપીને આવ્યો છું. દાદાજીએ કહ્યું હતું : હવે તું મોટો થયો. હવે આંખમાં આગ શોભે, આંસુ ન શોભે. માટે જે કાંઈ આંસુ રહ્યાં હોય તે પાતાળઝરણાંને સોંપી આવ.' એમાંનું થોડુંક ઝિલાય છે પવનમાં, થોડુંક જળમાં.

આ પાતળઝરણાં કે દાદાના ઉલ્લેખો નિબંધોમાં અનેક વાર આવ્યા છે અને એનું વિસ્તરણ અહીં પણ થયું છે. એ જ રીતે બોદલેરની કે રિલ્કેની સૃષ્ટિના ઉલ્લેખો પણ નિબંધની જેમ અહીં હાજર છે. વળી પત્ર માલાનો હોય કે લીલાનો હોય પણ નાયકની ભાષાનું અનુસંધાન, એટલે કે સુરેશ જોષીની ભાષાનું અનુસંધાન એમાં ચાલુ રહે છે. વ્યક્તિચેતનાથી જુદા પડતા ભાષાસ્તરો કથાસાહિત્યમાં અત્યંત જરૂરી છે, એનો અહીં ખાસ્સો અભાવ છે. આ વાતની પ્રતીતિ તો ત્યાં થાય છે કે પહેલા વિભાગમાં અજયની ઉક્તિમાં, માલાની ઉક્તિમાં કે લીલાની ઉક્તિમાં એક જે લઢણ જોવા મળે છે તે જ લઢણ બીજા વિભાગમાં પણ ચાલુ રહે છે.

અમે બધાં પણ કણ કણ થઈને વિખેરાઈ જઈએ છીએ.  

આ ત્રણ પરિચ્છેદોનું વિતરણ કર્યા બાદ ‘મરણોત્તર' લઘુનવલને સામે રાખ્યા વગર સ્મૃતિથી આ ત્રણ પરિચ્છેદોમાંથી કયો પરિચ્છેદ ‘મરણોત્તર’નો હશે એની અટકળ કરવાનું આ લખનારે સમુદાયને કહેલું, અને સુરેશ જોષીના ખાસ અભ્યાસી સુમન શાહ સહવક્તા હતા, એમને એનો જવાબ આપવા જણાવેલું. સુમન શાહે ‘જનાન્તિકે’ના ત્રીજા પરિચ્છેદને ‘મરણોત્તર’ના પરિચ્છેદ તરીકે જાહેર કરેલો. અન્ય અટકળોમાં પણ વિવિધ પરિણામો જોઈ શકાયાં. આ આખી કસોટી દ્વારા એક વાત સિદ્ધ થઈ શકી કે સુરેશ જોષીની ભાષાશૈલીપ૨ક લઢણો સ્થિર થઈ ગયેલી છે. ‘જનાન્તિકે'ના લલિતગદ્યમાં અને નવલકથાના ગદ્યમાં અને તેમાંય ‘મરણોત્તર' જેવી પ્રથમ પુરુષ એકવચનમાં પાત્રમુખે કહેવાયેલી નવલકથામાં પણ એની એ જ લઢણ ચાલુ છે. કોઈ ફેર જોવાતો નથી. સુરેશ જોષી પાસે કથાસાહિત્યમાં જરૂરી અનેક સ્તરોવાળી ભાષાનો અભાવ છે. આથી કાન્તિ પટેલની જેમ રમણલાલ જોષીએ ‘જનાન્તિકે'ના ગદ્યનું સ્મરણ કર્યું તે સ્વાભાવિક છે. અને તેથી સુમન શાહ કહે છે તેમ એ ‘બિનજરૂરી' નથી. દુર્ભાગ્યે કાન્તિ પટેલના ઊહાપોહ સામે સુમન શાહે શોધનિબંધમાં ન છાજે તેવી ભાંડણભાષાનો ઉપયોગ કરીને લગભગ સુરેશ જોષીનું ઝનૂનપૂર્વક વકીલાતનામું પેશ કર્યું છે. શિરીષ પંચાલે પણ જ્યારે લખ્યું છે, ત્યારે કંઈક અંશે સુરેશ જોષીનું બચાવનામું લખતા હોય એમ લખ્યું છે. આ બધાની વચ્ચેથી કેટલાંક તારણો સાથે માર્ગ કાઢવાનો અહીં પ્રયત્ન છે.

‘મરણોત્તર’માં, ‘અને હું’ (૧૯૬૯) અને ‘પુનરાગમન’ (૧૯૭૧) જેવી એમની પોતાની વાર્તાઓમાં જે વિષય છે એનું જ અનુસંધાન કે પુનરાવર્તન છે. એમાંય ‘અને હું’ને અંતે “ફાંસો ખાઈને લટકતા એ શરીરમાં હું બરોબર ગોઠવાઈ ગયો’” તેમ જ ‘પુનરાગમન’ને અંતે “ઘરમાં પ્રવેશીને બારણું ખોલ્યું અને અંદર જઈને ખાટલા પર પડેલા પોતાના ખોળિયાને ઓઢીને સૂઈ ગયો.’’ એમ બંનેમાં એક જ સરખી પુનરાવર્તન પામતી સુરેશ જોષીની નિરૂપણશૈલી જોઈ શકાય છે. ઉપરાંત ‘પુનરાગમન' જેવી ટૂંકી વાર્તાના કેટલાક તાંતણાઓ સીધા ‘મરણોત્તર'માં લંબાયેલા છે. ‘પુનરાગમન’નો આ પરિચ્છેદ જુઓ :

બંનેનું સામ્ય સ્વયંસ્પષ્ટ છે. વળી સુમન શાહે ‘મરણોત્તર'નો ઉત્તરાર્ધ ચર્ચતાં લખ્યું છે : “જ્યાં શતાબ્દીઓના પડેલા વિશાળ ચક્રાકાર દીર્ઘ ભ્રમણપથને પૃથ્વીએ હજી જોયો પણ નથી. એ પરિસ્થિતિનું આવા સમયહીન અને સ્થળહીન વૈશ્વિક આયામોમાં પરિણમવું જ આ રચનાની એક મોટી નોંધપાત્ર ઘટના છે. આ પરિણતિમાં કદાચ બધાં છૂટી ગયાં છે, ‘હું'નો પણ કદાચ લય થયો છે.” અહીં જે તર્કને આધારે સુમન શાહે ‘મરણોત્તર'માં કથાપ્લોટ ન હોવા છતાં જે એમાં વિકાસ જોયો છે એ વાત ‘આંધળી માછલીઓ'માં નિરૂપાઈ ચૂકી છે. એ કોઈ ‘મરણોત્તર’ની પોતાની ચમત્કૃતિ નથી. ‘આંધળી માછલીઓ'નો આ પરિચ્છેદ જુઓ :

એક ક્ષણ તો એમ લાગે છે કે આપણે આ આંધળી માછલીઓ'નો નહિ પણ ‘મરણોત્તર’નો કોઈ પરિચ્છેદ વાંચી રહ્યા છીએ. સુરેશ જોષીના ‘મરણોત્તર'માં આ પ્રકારનો પુનરાવર્તન પામતો શૈલીવ્યવહાર (repetitive behaviour) જેમણે જોયો છે તે કેવળ અટકળનો વિષય નથી. અને આમ તો સુમન શાહે પણ કહ્યું છે : “સુરેશભાઈની ભાષાશૈલીપરક લઢણો ‘જનાન્તિકે'... ‘છિન્નપત્ર’ના વર્ગની જ લાગે તો ભલે...” પણ પછી હઠપૂર્વક ઉમેર્યુ છે : “એની સિદ્ધિઓ પોતાના આગવા સ્વરૂપે નોખી છે.” આ આખું વિધાન વિરોધાભાસ (Paradox)નું છે. શૈલીલઢણો ‘જનાન્તિકે’ કે ‘છિન્નપત્ર'ના વર્ગની જ લાગે (અને તેય ‘મરણોત્તર’ પ્રથમ પુરુષ એકવચનના પાત્રમુખે રચાયેલી હોય ત્યારે લાગે) તે છતાં એની સિદ્ધિઓ પોતાના આગવા સ્વરૂપે નોખી કેવી રીતે હોઈ શકે ? આવાં આત્મવિરોધી વિધાનો ‘મરણોત્તર’ને સાચા પરિપ્રેક્ષ્યમાં મૂકી ન શકે.

ઉપરનો ઘટકઆલેખ જોતાં સ્પષ્ટ થશે કે ‘મરણોત્તર’ના કુલ ૪૫ ઘટકમાંથી ૧૭ ઘટકો જ કથાનકને સ્પર્શે છે, જ્યારે ૨૭ ઘટકો નિબંધાત્મક છે. ‘મરણોત્તર’નો છેવટનો ઘટક આત્મલક્ષીથી વસ્તુલક્ષી તરફ ખસેલો વિશિષ્ટ ઘટક છે. એથી એને ધન ઋણની સંજ્ઞા સિવાયની oની સંજ્ઞાથી દર્શાવાયો છે. કથાનકને સ્પર્શતા ૧૭ ઘટકોમાંથી ઊપસતી પાંખી રેખાઓ (Skeletal Plot) કાંઈક આવી છે : ‘હું’ અને અન્યોનું સુધીરને ત્યાં આવવું. ‘હું’ સિવાયનાઓનું ચાંદનીતટે ઘૂમવું, પાછા ફરી વ્હીસ્કીની પાર્ટીમાં ચૂર થવું, પછી ઊંઘના ઉકરડામાં ધરબાઈ જવું. પ્રભાત સુધી ‘હું’નું રહેવું અને છેવટે ‘હું’માંથી મરણનું ફેંકાઈ જવું. આવા પાંખા માળખા વચ્ચે ચરિત્રોના આવતા અણસારાઓને બાદ કરતાં સુરેશ જોષી વારંવાર વિષયોના સહચારથી કલ્પનો કાંતતા કાંતતાં નિબંધાત્મક વિહાર કરે છે; અને તેથી આલેખ બતાવે છે તેમ આ લઘુનવલ ખરેખર તો લઘુ (નિબંધોયુક્ત) નવલ હોય એવું લાગે છે.

હવે ઘટકોનું પોતાનું સંયોજન કઈ રીતે થયું છે અને ઘટકોનું પરસ્પર સંયોજન થઈ એકંદરે નવલનું સંયોજન કઈ રીતે થયું છે તે જોઈએ. શરૂના લગભગ ૧૫ ઘટક પર્યંત ‘કોણ, મૃણાલ ?’ના અંતથી પ્રત્યેક ઘટક નિયંત્રિત થયો છે અને પછી પણ ઉત્તરાર્ધના પાંચેક ઘટકો બાદ કરતાં ‘મૃણાલ’ની હાજરી ઘટકોને નિયંત્રિત કરે છે. આમ જોઈએ તો ‘મરણ’ અને ‘મૃણાલ’ આ બે, પ્રત્યેક ઘટકનાં, નિયંત્રણ કેન્દ્રો છે, અને આ બે નિયંત્રણકેન્દ્રો જ આખી નવલને પણ સંયોજિત કરે છે. નવલના પ્રારંભમાં ‘મરણ'થી ‘હું’ની સંયુક્તિ અને ‘મૃણાલ’થી ‘હું’નો વિચ્છેદ નવલના અંતમાં ‘મૃણાલ’થી ‘હું’ની સંયુક્તિ અને ‘મરણ’થી ‘હું’ના વિચ્છેદમાં પરિણમે છે. મરણની સંયુક્તિથી મરણની વિયુક્તિનો એક પ્રવાહ અને મૃણાલની વિયુક્તિથી મૃણાલની સંયુક્તિનો પ્રતિપ્રવાહ આ નવલમાં સામસામાં પરિબળો રચે છે :  

નવલનો પ્રારંભ નવલનો અંત

‘અડધા પાકેલા મરણનો ભાર લઈ ફરું છું'થી થતી શરૂઆતનો ‘મરણ ક્યાંક રજકણની જેમ મારામાંથી ફેંકાઈ ગયું છે' આગળ અંત આવે છે અને ‘કોણ, મૃણાલ?’ની શરૂઆતનો અને વારંવારનો આભાસ ‘એ કોણ ? મૃણાલ ? ઈશ્વર ? કે શૂન્યનો બુદ્દ્બુદ ?’ જેવા દ્યુતિદર્શન આગળ અંત આવે છે.

આમ મરણસંદર્ભે સંયુક્તિથી વિયુક્તિ અને મૃણાલસંદર્ભે વિયુક્તિથી સંયુક્તિનો એક વિકાસ આ નવલકથામાં છે એ વાત નિશ્ચિત, પરંતુ આ વિકાસની વચ્ચે આવતા ખંડકો-ઘટકોની અનિવાર્યતા સિદ્ધ થઈ શકી નથી. આરંભ અને અંતિમબિન્દુ વચ્ચે ગમે એટલા પ્રક્ષેપ અને પરિહારને અવકાશ છે. કારણ, આ ઘટકોમાંના મોટા ભાગના ઘટકોનો બંધ નિબંધાત્મક છે. નિબંધોનું સ્વરૂપ અલબત્ત ઇન્દ્રિયસંવેદ્ય કલ્પનોનું છે, પણ એ કલ્પનશ્રેણીની નહિ પણ એકતાનતાની તીવ્ર માત્રા ઊભી કરી નિવાર્ય એવી કલ્પનવૃદ્ધિ, કલ્પનબોજ કે કલ્પનમેદની છાપ ઊભી કરે છે. જે સરવાળે એ બધું કૅન્સરયુક્ત (Cancerous) હોવાની લાગણી જન્માવે છે. વળી જો આરંભ અને અંતિમબિન્દુ વચ્ચેના વિકાસની વાત લઈએ તો એક રાત્રિના સમયગાળા જેટલો વિકાસ છે પરંતુ અર્ધા પાકેલા મરણનો ભાર જે છેવટે રજકણની જેમ નાયકમાંથી ફેંકાઈ જાય છે એ માટે સુમન શાહે કલ્પેલી આદિકાળયાત્રા કે ચેતોયાત્રાનું કારણ અનિવાર્ય નથી. આ પ્રપંચનો ઉપયોગ ‘પુનરાગમન’ અને ‘આંધળી માછલીઓ’માં થઈ ચૂક્યો છે. વળી આ જે બને છે તે પણ વ્યંજિત કોટિએ નહિ પરન્તુ એકાએક પ્રસ્તુત પ્રથમ પુરુષના વિધાનની કોટિએ બને છે. અહીં ક્રિયાપ્રતિનિધાન (mimesis)ની વિરુદ્ધની ક્રિયાવૃત્તાન્ત (diegesis)ની રીતિએ નિરૂપણ થયેલું છે એટલે કે Showing કરતાં અહીં Tellingની માત્રા વધી ગઈ છે, જે કોઈ પણ કથાસાહિત્ય માટે પ્રાણઘાતક છે. આનો અર્થ એ કે ગમે એટલા વધુ કે ઓછા નિબંધોના ઘટકો સાથે આ વિધાન આવી શક્યું હોત. આ ઘટકો સંરચનાકર (Structural) નથી, પણ કેવળ શોભાકર (Decorative) છે. કદાચ કાન્તિ પટેલે એટલે જ, “આ પ્રકારનું ગદ્ય-લખાણ લેખક ગમે એટલા કદમાં આપી શકે એવા સંભવની ગંધ આવે છે” જેવું પ્રતિપાદન કર્યું છે. ક્યાંક ક્યાંક તો પ્રથમ પુરુષ એકવચનની નાયકચેતના નવલકથાકારની સર્વજ્ઞ ચેતનામાં પ્રવેશેલી જોઈ શકાય છે :

તો, નાયકની પ્રથમ પુરુષ એકવચનની ચેતના પણ સુરેશ જોષીની વૈયક્તિક ચેતનાથી દૂર હટતી નથી. સુરેશ જોષીના ‘બ્રાહ્મણત્વ'ના અંશો સીધા પ્રવેશી ગયા છે :

‘તું બન્યો બ્રાહ્મણનો પુત્ર’ (પૃ. ૨૯)

‘હવા કોઈ બ્રાહ્મણવિધવાની જેમ અંગ સંકોરીને સરી રહી છે’ (પૃ. ૬૧) હા, ‘મરણોત્તર’ના ૧૦મા ઘટકમાં જે પ્રકારે કથાનિરૂપણ થયું છે અને ઘટક ૧૬માં જે પ્રકારે કલ્પનોત્તેજક સંવેદનનિરૂપણ થયું છે એવા કોઈ સંકુલ રસાયણમાંથી ‘મરણોત્તરે' જન્મ લીધો હોત તો ‘મરણોત્તર' ગુજરાતી કથાસાહિત્યમાં અનન્ય હોત એમાં શંકા નથી. પણ અત્યારે સુરેશ જોષીની રૂઢ થઈ ગયેલી ભાષામાં રૂઢ થઈ ગયેલી લાગણીઓનું નિરૂપણ જે સ્વરૂપે ‘મરણોત્તર’માં મળે છે તે જોતાં ‘મરણોત્તર’ એ સુરેશ જોષીના પ્રભુત્વ કરતાં સુરેશ જોષીની હથોટીનું વિશેષ ફલ લાગે છે.

આમ ‘વિદુલા’ની પારંપરિક નિકટતાથી આત્યંતિક દૂર ‘મરણોત્તર’ સુધી પહોંચતાં લાગે છે કે સુરેશ જોષીએ નિબંધના ક્ષેત્રે હાંસલ કરેલી સિદ્ધિઓ હથોટી બનીને કથાક્ષેત્રે ફેલાઈ જાય છે; અને પોતાનું જ રચનાદાસ્ય એમને ક્યાંક જકડી લેતું હોય એમ કળાય છે. પ્રસ્થાપિત પ્રણાલિઓથી દૂર ફંટાતું સુરેશ જોષીનું સાહસસામર્થ્ય એમની પોતાની શૈલી અને રીતિને ઓછું અતિક્રમી શક્યું છે. એમના કથાપ્રયોગો અંતે નિબંધની ધરી પર ચાક લઈને સ્થિર થઈ જતા જોવાય છે.