કવિશ્રી રાજેશ પંડ્યાની કવિતા/કૃતિ-પરિચય: Difference between revisions

કવિશ્રી રાજેશ પંડ્યાનાં ‘ઝાડ’ વિશેનાં (બાર/૧ર) કાવ્યો એકદમ સહજ, સરળ ને સાદાં લાગે છે, પણ એના લક્ષ્યાંકો માર્મિક છે. ‘પૃથ્વીને આ છેડે’(ર૦૦૧)નાં અર્થવિલંબનમાં રાચતાં અછાંદસ કાવ્યોનો આ કવિ પછી ઘર, પંખી, ઝાડ, માણસ, મકાન, સવાર, સાંજ, આકાશને અભાવોમાં જીવતા લોકોની વિટંબણાઓને, સાંકેતિક રીતે રજૂ કરવા માટે કલ્પન, પ્રતીક કે રૂપક/ઉપમા રૂપે પ્રયોજે છે. સહજ રીતિમાં પણ વક્રોક્તિપૂર્ણ ભાષામાં કવિતા કરતો આ કવિ અનુ-આધુનિક ગુજરાતી કવિતાની નવતર પેઢીનો અગ્રણી કવિ છે. ‘ઝાડ-૩’માં એ કહે છે :

‘ઝાડને જોવું એ/ કોઈ છોકરીને જોવા કરતાં/ ઓછું સુંદર નથી હોતું./ છોકરીના સુંદર ચહેરાની જેમ ઝાડ પણ/ વારે વારે તમારી આંખને એના ભણી ખેંચે છે અને/ ઝાડની ડાળી પર બેઠેલાં ચંચલ પક્ષીઓ જેમ/ બંને આંખો ઊડતી-કૂદકતી રહે છે/ આ ડાળથી તે ડાળ, આ પાનથી તે પાન/ ત્વિચ ત્વિચ બોલાશે લીલા રંગ છલકાવતી/ છલકાવતી છેવટે સંતાઈ જાય છે ક્યાંક/ ક્યારેક કોઈ શોધી કાઢે ફરી, એ માટે.’

રાજેશ પંડ્યાની કવિતામાં આપણી સાંપ્રત પરિસ્થિતિઓ ઝિલાઈ છે. એમણે વર્તમાનના જખમોને વિષાદ તથા કરુણાથી વર્ણવવા તાક્યું છે. એમની ઘણી અછાંદસ રચનાઓમાં સમકાલીન જીવન સંદર્ભો પ્રત્યાયનક્ષમ રીતે અભિવ્યક્તિ પામ્યા છે. અહીં એમની ‘નિર્જન’ રચનાના થોડા અંશો જોઈશું :

કોઈ આવતું જતું નથી

રડ્યું ખડ્યું કૂતરું ફળિયામાં પૂરેલી

રંગોળી પર આળોટ્યા કરે છે ક્યારનું.

ચીલા ઊંડા ને ઊંડા ઊતરતા જાય

‘ખાંડવદહન’, ‘સુવર્ણમૃગ’ જેવી લયબદ્ધ દીર્ઘરચનાઓ એમની કવિતાનું નવું સ્થિત્યંતર સૂચવે છે. એ નિસબત તથા ઉત્સાહથી, નોખું લખનારા કવિ વર્તાયા છે. રાજેશ મીથ લઈને વર્તમાનના અર્થસંદર્ભોમાં એને પ્રયોજે છે. આથી એની સંકુલતા વધુ આસ્વાદ્ય બને છે. ‘ધરતીકંપ’, વૃક્ષો તથા ન્યૂન થતી આવતી માણસાઈ અને સંકુચિત થતાં જીવનમૂલ્યો વચ્ચે માંડ જીવતા માણસની કવિતા આ કવિનું આકર્ષક સ્થિત્યંતર બને છે.

યંત્રવિજ્ઞાને આપેલી અનેક પ્રકારની ભૌતિક સગવડ-સુવિધાઓને ભોગવવા અધીરો બનેલો માણસ જ પ્રકૃતિ-પર્યાવરણનો દુશ્મન બની બેઠો છે. જે વૃક્ષો જીવનને પોષે છે એ હવે એને રસ્તો બનાવતાં, ઘર પાસે ને પાદર ખેતરે પણ નડતાં લાગે છે. લીલાંછમ વૃક્ષોથી શોભતું ઘર-આંગણું એને ગમતું હતું... પણ હવે ઝાડનાં મૂળિયાં એના ઘરના પાયાને નડે છે – વૃક્ષનાં પાંદડાં એને ધૂળ-કચરો ફેલાવતાં લાગે છે... ને એક દિવસ ભાઈ આંબાને (લીમડાને) કાપી નાખે છે. પંખીઓનો કલરવ એને ઘોંઘાટ લાગતો હશે.  

કવિનું શાણપણ કવિતાથી આગળ-પ્રથમ સ્થાને વૃક્ષને મૂકે છે ને કવિતા તથા ઈશ્વરને પછીના ક્રમે મૂકે છે! કેમકે કવિતા સર્જતો કવિ શબ્દો વડે વૃક્ષો ઉગાડી-ઉછેરી નથી શકતો... એ તો કુદરત જ કરે છે. કવિને ઉમાશંકર (સ્વપ્ન-કલ્પનામાં) મળી જાય છે ને ઠપકો આપે છે કે, ‘તમને કવિતામાં સોંપીને ગયો’તો એ બધાં વૃક્ષોને પણ તમે બચાવી નથી શક્યા...’ કવિ પોતે ‘કપાઈ ગયેલા વૃક્ષના થડિયા જેવો’ જડાઈ જાય છે. આનું નામ હોવાપણાની પીડા. આપણે પૂર્વજોનું પ્રદાન જાણે કે ભૂંસતા જઈએ છીએ. રાજેશ પંડ્યા જ્યાં રહે છે એ સંસ્કાર નગરી વડોદરા(જ્યાં એ રહે છે)નાં વડ-વૃક્ષોની ગઈકાલની જાહોજલાલી યાદ કરે છે ને ‘ફ્લાયઓવર’, ‘મોલ-શોરૂમ’ના આક્રમણથી વેરાન બનતા વડ વગરના વડોદરાને પંપાળવા મથે છે, કાવ્યમાં. આ ચયનમાં કવિની સાથે મળીને – બલકે કવિની પસંદના કાવ્યો લીધાં છે. તો ય ઘણાં નથી સમાવી શકાયાં. મોટે ભાગે જૂથમાં આવતાં કાવ્યો વધારે છે, કેમકે એમાં વાસ્તવનાં અનેક પરિમાણો કવિએ પ્રગટાવ્યાં છે. દા.ત., ‘ઘર’ વિશેનાં પાંચ કાવ્યો જુઓ! એમાં ‘ઘર’ મિષે આપણી ઘર-કુટુંબ-સમાજ જીવનની સંસ્કૃતિને કવિએ પ્રભાવક ‘ગદ્યકાવ્યરીતિ’-માં વર્ણવી છે. પ્રવાસો-નગરો-પુરાતન મહેલો-ખંડેરો-મ્યુઝિયમ ને અંતે તો ઘરનું ઘર... ધરતીનો છેડો! ત્યાં છાપું વાંચતાં વાંચતાં, વરંડામાં, ચા પીવાની મજા આવે છે તે ક્યાંય નથી આવતી. પણ ઘર કાંઈ આટલી અમથી વાતમાં સમાઈ જતું નથી. ‘ઘરથી શરૂ થતી દુનિયા’ છેવટે ઘરમાં જ સમાઈ જાય છે. કવિ ઘર નિમિત્તે ‘માનવસંસ્કાર જીવન’ની ઘણી રસાર્દ્ર વાતો કહે છે. જીવન સંકુલ છે ને ઘર અનેક યુગોથી સંસ્કૃતિઓને પોષતું-સાચવતું રહ્યું છે. કવિની કવિત્વશક્તિની ઊંડળમાં આ બધું સમાયું છે.

‘રાત્રિસંસાર’ની ચાર રચનાઓમાં આદિમાનવ વસતો હતો એ જંગલ – એ રાતમાં ભૂલો પડેલો કાવ્યનાયક સ્વપ્નો અને કપોલકલ્પનાનું વર્ણન કરે છે. જે હતું એ કેવું સહજ-સમૃદ્ધ હતું. દેખાડો-દંભ-બનાવટ એવું કશું જ નહોતું. એ ગુફાવાસ અને નિરાંતની ઊંઘ માતબર હતાં. પછીનો પુરાતનકાળ અને એની કથની વડે કાવ્યનાયક માણસનાં શમણાં દ્વારા લોભ, લાલચ અને જીવનના નાટારંગ સૂચવે છે. ત્રીજી કૃતિમાં નામ પણ બોલતાં ન ફાવે એવી વાનગીઓનો વર્તમાન વ્યંજિત થાય છે. ‘ગુજરાતી થાળી’ કાવ્યનાયકને બહુ યાદ આવે ત્યારે ‘પૃથ્વીચન્દ્રચરિત’ની વાનગીસૂચક બે કડીઓ વાંચીને મન વાળે છે, એની ‘રેસિપી’ પણ ‘ઓનલાઇન’ નથી મળતી. બધી લાઇબ્રેરીઓ પણ હસ્તપ્રત ભંડારો જેવી હવે વણવંચાયેલી. કવિ કહે છે :

પછી મોડી રાતે શોધવા નીકળી પડું છું

સિદ્ધરાજ જયસિંહને મુનશીની આંગળી ઝાલી

ક્યાંનાં ક્યાંય જ્યાં ખંભાતનો અખાત તરીને

ઊપડેલાં વહાણ ચાલ્યાં જાય છે

રાજેશ પંડ્યાની આ પ્રકારની કવિતામાં અસલ જીવજગત માટેની આરત વ્યંજિત થાય છે. વર્તમાન તો ઘેરીને ઊભો છે, યંત્રો અને ભૌતિક ભોગ વિલાસ સાથે! કાવ્યનાયક પાછો સ્વપ્નમાં ચાલ્યો જાય છે.  જ્યાં નદી છે ઝાડ છે જંગલ છે બધું સહજ ને સ્વસ્થ છે....

‘ગાંધીસ્મૃતિ’નાં પાંચ કાવ્યોમાં નર્મમર્મ વડે કવિએ આપણા શિક્ષણજગતની, ભાવ-વિચાર સૃષ્ટિની, ભાષા – આદિની જે અવદશા થઈ છે એનું આલેખન કર્યું છે.

રાજેશ પંડ્યા લાઘવ અને વક્રોક્તિ સાથે વ્યંજનાના કવિ છે. દા. ત. ‘થોડાંક કાવ્યો’-માંની આ પ્રથમ કવિતા :

પથ્થર કવિતા લખે છે/ નદીના જળ પર.

જળ કવિતા લખે છે/ લીલા લીલા ઘાસ પર.

ઘાસ/ પવન વિના.

શબ્દ/ અર્થ વિના.

ચોથા કાવ્યમાં કવિ પૃથ્વી, આકાશ, હવા, જળ, પ્રકાશ અને હૃદયની વિશેષતા એક-બે શબ્દોમાં મૂકી આપે છે. આ કવિને પૃથ્વી-પ્રકૃતિ અને જીવનની સહજ ગતિમાં રસ છે. કવિ પંચતત્ત્વોના કુળમૂળને અને એના અસલ ગુણધર્મોને પ્રમાણે છે ને એના અર્થસંકેતો ઝીલે છે. પાંચમી રચના વાંચીએઃ

જેટલા પ્હાડ/ એટલું ધૈર્ય.

જેટલાં ઝાડ/ એટલી ક્ષમા.

જેટલી હવા/ એટલી મુક્તિ.

આ બધું જ છે જેટલી વાર

વર્તમાન જીવનમાંથી અસલ તો દૂર થઈ-જઈ રહ્યું છે. હવે ‘જીવન’ જેવું ક્યાં છે?! આઠમી રચનામાં કવિ કહે છે :

ગામથી દૂર/ વહી ગઈ છે નદી

આભથી દૂર/ સરી ગયા છે તારા

આંખથી દૂર/ રહી ગયાં છે સપનાં

આ સંપાદનમાં ‘ઝાડનાં ગીત’ છે અને ‘પાણીનાં ગીત’ પણ છે. એ દરેકમાં વસૂકી ગયેલી વસતિ અને મૂલ્યશૂન્ય માનવજાતની વાત છે, પીડાની વાત છે. યંત્ર અને સત્તાએ રંજાડેલો માણસ આ કવિને અજંપ કરે છે. મહાનગરો અને યંત્રોના કાફલાઓ બધું ભરખી રહ્યાં છે ત્યારે ‘કવિતા લખવા વિશે’ (પાંચ કાવ્યો)ની રચનાઓમાં આ કવિ હતાશા-વિષાદ સાથે જાણે કે કહી રહ્યો છે કે ‘કવિતા પૃથ્વી પર હવે અમરવેલી નથી... આત્માની માતૃભાષા નથી... ‘આત્મા’ નથી ને ‘ભાષા’ પણ ક્યાં બચી છે આજે ??’