નારીસંપદાઃ નાટક/ઘર લખોટી: Difference between revisions

'''ઘરલખોટી'''   

(બાઈ ક્ષોભ પામેલાં, અનિશ્ચિત લાગે છે.  મૂક રહે છે.  કદાપિ મહેમાનની આમન્યા જાળવતાં હોય !) એટલું ય નથી કહી શકતાં ? એટલું ય નથી સમજાતું,  સ્ત્રી થઈને ?

      (બેઠકખાનાનું બારણું પછડાય છે. લલિતા ચોંકીને અટકી જાય છે.) કોણ છે ?

(સુંદરાબાઈ પર આંખ પડે છે. પાછળ, એમની તરફ દૃષ્ટિ કર્યા વિના, માથું આડું કરી, હાથ વતી છેડો તાણતી વાટ જુએ છે.) પાછું શું થયું વળી ?

લલિતા: શું કહે ! જ્યાં લાગણીનો છાંટો ન મળે— (શ્રીકાન્ત ચાલી જાય છે. બહારનું બારણું પછડાય છે. લલિતા સ્તબ્ધ બની, છત ભણી આંખ માંડી, ધૂન પૂરી થતી સાંભળે છે. પછી જમીન પર ઘૂંટણિયે પડી, તૂટેલા ઢીંગલીઘર પર માથું ટેકવી, ધ્રૂસકે ધ્રૂસકે રડે છે.) બાળકી, બાળકી...  

                                (પડદો. અંક એક સમાપ્ત.)

 

 

(ત્રણ કલાક પછી. બેઠકખાનાની બહાર બપોરના તડકામાં હાથીજી આડા પડ્યા છે; પટાવાળાનો વેશ ઉતારી, રંગીન ટૂંકી બાંયનું ખમીસ, ધોતિયું અને ગુલાબી સાફો ચડાવી, સુખચેનથી ધાબળો માથા પર ઓઢી ઘોરતા. પ્રવેશદ્વારની ઘંટડી વાગે છે. ગરાશિયો બેઠો થઈ, પાછો પોઢી જાય છે. ફરી ઘંટડી વાગે છે; જોરથી કમાડ ઠોકાય છે. હાથીજી બારણું ઉઘાડવા ઊઠે છે, બબડતા, “બપોરે બે ઘડી ડ્રેસ ઉતારી આંખ મીંચવા ન મળે ! શા'બ તો કહીને જ્યા'તા કે ચાને ટાઈમે આવસે !” એ નીચે જઈ શકે તે પહેલાં ચીંથરેહાલ, ભૈયા જેવો દેખાતો આદમી અગાશીમાં પગ મૂકે છે.)

આવે આવે કજોડાનો વેશ, રમતો આવે રે,

  મયારામ નહિ તો કાળ, ભમતો આવે રે.

સમજુઃ તમારા સુંદરાબૈની નાતવાળી, એની જ પિતરાઈ બૂન !

 

એટલામાં તંબુની ઉપર રાતની લીલી બત્તી પેટાય છે; ફાનસ આકારની, રસ્તા પરના થાંભલાની. એના કેન્દ્રિત અજવાળામાં તંબુની અંદરનું દૃશ્ય ચોપાસના અંધકારમાંથી ચોખ્ખું તરી આવે છે, ભયંકર દુઃસ્વપ્નવત્. લોખંડી ચોકઠાનો સફેદ ખાટલો, 'હૉસ્પિટલ બેડ'; માથા તરફથી નીચો અને પગ ભણીથી ઊંચો, ઢળતો ખડો કરેલો. એમાં સફેદ ચાદરથી વીંટાયેલી ક્ષીણ, નિશ્ચેષ્ટ માનવ—આકૃતિ.  

સફેદ 'એપ્રન', ઓઢણી અને મુખ પર બૂરખો બાંધી નર્સ જેવી દેખાતી બાઈ તથા દાક્તર જેવો દેખાતો યુવાન પુરુષ ધીમે રહી પાછળ થઈ ખાટલા આગળ આવે છે. નર્સ પોતાના હાથમાંના ટોર્ચનો પ્રકાશ સુવાડેલી સ્ત્રી પર પાડે છે. સ્ત્રી બેઠી થઈ જાય છે. મુખરેખા પરથી સુંદરાબાઈ છે એટલું તો જણાઈ આવે; પણ રંગ સાવ ઊડી ગયેલો, રક્તહીન પીળાશ પામેલો. આંખ ખુલ્લી; લેશ માત્ર ભાવ પ્રગટ કર્યા વિના કે કશા તરફ ખાસ ધ્યાન વિના, ટગર ટગર જોઈ રહેલી.)

દાક્તર : (નર્સને બોલતી અટકાવવા) હશ્.. સુંદરાબાઈ ! (જવાબ નથી.) તમારે હજી કંઈ કહેવું નથી ?

દાક્તર : સગાંવહાલાં નથી ? ખબર આપવા જેવું કોઈ નથી ?

દાક્તર: (નર્સને ઉદ્દેશી) સર શાંતિદાસને ઘેર ખબર આપો.

દાક્તર : આટલી દવા તો લો !

દાક્તર : બચ્ચાને ખાતર પણ નહીં ?

દાક્તર : (સ્વગતવત્) અજબ બાઈ ! આંખમાં આંસુ નથી કે સંયમ ગુમાવતી નથી... (નર્સને વિદાય કરવાના હેતુએ) જુઓ તો, કોઈ ટેલિફોન ઉપાડે છે ? (નર્સ જાય છે એટલે) બહેન ! એક છેલ્લું—ક્યા કમબખતે તમને ફસાવ્યા ? બચ્ચાનો બાપ કોણ ? (જવાબ નથી.) અહીં કોઈ નથી— એટલું કહો ! શેઠશેઠાણી પણ દરગુજર કરશે. થવાનું થઈ ગયું. (સંકોચ સહિત) હું તમને ઓળખતો તો નથી . . છતાં મારી આંખે તમારો જ દોષ નથી. શા માટે સ્ત્રી એકલીને માથે આખું આભ તૂટી પડે ? (ગુસ્સામાં આવી) શા માટે એ પુરુષની પણ ફજેતી ના થાય ? પુરાવો હોય તો તમારા ભરણપોષણ માટે રીતસર કોર્ટે ચડી, લડી લ્યો— છેવટ સુધી ! (નર્સ પાછી આવે છે.)

દાક્તર : અજબ બાઈ ! એક શબ્દ બોલી નથી, પહેલેથી છેવટ સુધી, ને છે પૂરા ભાનમાં ! (દરદીની નાડ હાથમાં લે છે. નર્સની સામું જેઈ, માથું હલાવી, મૂકી દે છે. એકાદ ઘડી સ્થિર ઊભો રહી, કંઈ અગત્યનું યાદ આવ્યું હોય એમ ખાટલા નીચેના પોટલા તરફ આંગળી ચીંધી, નર્સ પ્રતિ) આને સંતાડ્યે નહિ ચાલે, આ કમનસીબ બચ્ચાને, નહિ તો આપણે સંડોવાઈશું. (નર્સ ટુવાલમાં વીંટાળેલું બાળક માની પાસે મૂકે છે.) બિચારી સ્ત્રી ! હવે આખું જગત જાણશે—જે ઢાંકવા એ મરી છૂટી.

(નર્સ તથા દાકતર પાછા વળે છે તેમ લીલો દીવો બુઝાઈ જાય છે. ફરીને મંચ અંધકાર—આવૃત થઈ જાય છે.

એટલામાં ડાબી તરફના પડદા સરરર કરતા ખોલાય છે. તેજ—તેજ થતું સર શાંતિદાસનું બેઠકખાનું, જમણી તરફ અમાસના દરિયા જેવો શ્યામ પથરાયેલો છે તેમાં અધ્ધર તરતા જહાજની જેમ છૂટું પડી આવે છે.

અંદર ઝગમગ થતું, ધબકભર્યું વાતાવરણ છે. મંડળી જમવાના ટેબલની આસપાસ આરામથી ગોઠવાઈ છે. એક તરફ શ્રીકાન્ત, વચ્ચે લલિતા અને પછી શાંતિદાસ. બધે બત્તીઓ, ફૂલફૂલ અને ચળકતાં ચાંદીનાં પાત્ર. હાથીજી જમણના થાળ ઉપાડી જતો હોય છે. રેડિયોગ્રામમાં ‘હોળી ખેલત નંદલાલા'ની રેકર્ડ ચાલુ થઈ છે. છ—સાત વર્ષનો નીલુ કિનખાબી બંડી ને કસબી કોરનું પીતાંબર સજી, બાલિશ છટાથી સહજ ચેષ્ટા કરી નાચતો હોય છે. બંને પુરુષો રસપૂર્વક જોઈ રહ્યા છે : કોઈ વાર બાળકને તો કોઈ વાર એની માતાને.  રૂપેરી પાન આવે છે. શ્રીકાન્ત સિગાર સળગાવે છે. શાંતિદાસ પાનનું બીડું લે છે ને બીજું પત્નીને ધરે છે. લલિતાના હાથમાં ને હાથમાં પાન રહી જાય છે, કારણ રેકર્ડ પૂરી થતાં ઊભી થઈ જઈ, ટેબલ પરનું શોભાનું ચિત્રિત બેડું ઊંચકી લઈ, પોતે એ જ ગાયન ચાલુ રાખે છે. બેડાને તાલ આપી મુખથી હાવભાવ કરે છે અને નીલુ પણ રંગમાં આવી નાચ્યે જાય છે. ગૃહસ્વામિનીએ મોહક બનારસી વેષ ધારણ કર્યો હોય છે. શાંતિદાસ ખુશીમાં આવી તાળીઓ પાડે છે; શ્રીકાન્ત 'વાહ, વાહ' કરે છે. હાથીજીથી પણ રહેવાતું નથી; બારણા પાસે થંભી જાય છે.

નીલુ થોડી વારમાં થાકી નાચતો બંધ થઈ જાય છે. ઊંઘમાં આવ્યો હોય એમ શેતરંજી પર ઢળી પડે છે. શાંતિદાસ તથા શ્રીકાન્ત લલિતાને બૂમ પાડે છે : 'ચાલુ રાખો—ભંગ ન પાડો !' લલિતા સહેજ હસીને ચાલુ રાખે છે. એટલામાં પાછલી તરફ ટેલિફોનની ઘંટડી વાગે છે. વિલંબ થતાં ઘંટડી અટકી, બંધ થઈ જઈ, ફરી જોરથી વાગ્યા જ કરે છે. લલિતા તે તરફ જવાનું કરે છે પણ શાંતિદાસ, ઇશારાથી સૂચવી કે ફોન પોતાનો હશે, અંદર જાય છે.)

સાચું કહું તો સવારની વાત પછી હું યે વિમાસણમાં પડી ગયો'તો, તારા ‘પ્રોબ્લેમ’ની. કંઈ રસ્તો ન સૂઝે ! યુરપની વાત જુદી રહી. અહીંના ડૉક્ટરને વિશ્વાસમાં લઈએ તો આપણા પર જ ચડી બેસે—જિંદગીભરની દાદાગીરી, ‘બ્લેક મેલ’. ને બીજી ચિન્તા : ન કરે નારાયણ ને કંઈક ઊંધુચત્તું થયું, તારો જીવે જોખમમાં આવી ગયો, તોય તારે એકલીએ જ મામલો પતાવ્યે છૂટકો. તું મરવા પડી હોત તોયે મારાથી મોં દેખાડાત ના. જોને, મને બધાં ઓળખે—ને તુંયે ક્યાં ઢાંકી રહે એમ છે ? લોકો શું ધારે ? એક જ. ને પછી બેશરમ નિંદાનો રાફડો ! મારા દુશ્મનો મને હાંકી જ કાઢે, પાર્નેલની પેઠે—નહીં તો પાર્નેલ ‘પ્રાઈમ—મિનિસ્ટર' થયો હોત ! એટલે ઊંટવૈદું તો પાલવે નહીં, કોઈ કાળે, આપણા જેવાંને. આ હલકી કોમો, આયાઓ ઇત્યાદિની વાત જુદી. પણ તું તો એવો વિચાર સુધ્ધાં, આવ્યો પણ હોય, તો કાઢી નાખજે—સદંતર મનમાંથી ! (સ્ત્રીના મુખ પર અકળ ભાવો પસાર થઈ જાય છે. જાણે ભીષણ દ્વંદ્વ ચાલતું ન હોય ! પુરુષ હસીને, સ્ત્રીને પોતાને હાથ અર્પી) પણ તને મારી મુબારકબાદી ! તેં ઠીક સર શાંતિદાસને તારી જાળમાં ફસાવ્યા—ને તે એક પ્રહરમાં જ ! હવે ચસકવા ન દઈશ, હોં ! (લલિતા આઘાત પામી તિરસ્કારથી જોઈ રહે છે.) ભલા માણસ—પતિઓનો વર્ગ ભલા માણસમાં જ ખપે—શિંગડાં ઊગવાનું જ બાકી છે !

લલિતા: (સંયમ ખોઈ) બસ કરો—

(લલિતા અને શાંતિદાસ વાત કરતાં કરતાં આગળ આવે છે.)

તુરત તો મને ગુસ્સો ચડ્યો, નર્સ પર. દાળમાં કંઈ કાળું લાગ્યું; એટલે ડૉક્ટરને બોલાવી એની જ ઊલટતપાસ લીધી, મેં પોતે. ચેતાવ્યોઃ કે હું કોણ છું. આખરે આટલી વાત કઢાવી.

સમજુડોશી સાથે સુંદરાબાઈ સાંજે અહીંથી ગયાં, એટલી તો આપણને ખબર છે. ખરું પૂછો તો સ્ટ્રેચર મંગાવવું 'તું; 'ઍમ્બ્યુલન્સ'. અરે, આપણા ‘ફૅમિલિ' ડૉક્ટરને વેળાસર કહ્યું હોત તો—તો બન્નેનો જીવ બચી જાત ! પણ આ આખો બનાવ, ગમે તેટલો ભેદી હોય તોય, એક હકીકત સ્પષ્ટ તરી આવે છે : દિવાસ્પષ્ટ, સ્ત્રીની એક ચિંતા, પહેલેથી છેવટ સુધીની, ને તે એક જ—કે કોઈ ન જાણે ! કોઈ ન જાણે ! પોતાનું નામ બહાર ના આવે—નામનિશાન ના રહે, પોતાનું કે બચ્ચાનું ! એ એક જ બીકે એમનો જીવ લીધો; પોતાનો ને બાળકનોય —અને ખરા ગુનેગારોને છટકી જવા દીધા !

શ્રીકાન્ત :'અબ તો બાત ફૈલ પડી, લોકલાજ ખોઈ...’  

(લલિતા પાછી ખુરશીના હાથા પર બેસી જઈ, શૂન્ય અવકાશમાં જોઈ રહે છે.)

હશે, હવે એ વિષે તમારે વધારે પડતું બોલવાની જરૂર નથી. હવે રહ્યો સવાલ નોકરોનો. પેલાં સમજુડોશીયે કેવાં બડબડાટિયાં— ઇસ્પિતાલમાં નવરાં બેઠાં મરતી બાઈનું ગુણગાન શરૂ કર્યું. ને બધાં ભેગો મારો પણ ભાંગરો વટાયો.. એમ કે હું રહું ઉપર માળિયામાં એકલો, ત્યારે આ જ બાઈ ભોજન લઈને એકલી ઉપર આવતી ! કેવો સૂક્ષ્મ ગંદો પ્રચાર ! શું કરીએ એ ડોશીને ! ડૉકટરે જ સલાહ આપી, ડોશીને ખસેડી લેવાની. એટલે તો મોડું થયું મને. બરાબર. . ડોશીએ મોં જ ખોલવાનું નથી.

ડૉક્ટર પણ ઘણો ન્યાયવૃત્તિવાળો, વાજબી જોઈને ચાલનાર. એણે તરત જ કબૂલ્યું—

લલિતા: તમે સલાહ આપતા'તા એટલે.

(દ્વેષથી શ્રીકાન્ત ભણી જુએ છે. શ્રીકાન્ત નીચું જઈ રહ્યો હોય છે તે એકાએક આંખ ફેરવી શાંતિદાસ પર સ્થિર કરે છે. લલિતા આશ્ચર્ય પામી બન્નેનું વિલક્ષણ વર્તન જોઈ રહે છે.)

(લલિતા ઊભી થઈ જઈ આગળ આવે છે. એના મુખ પર સહેવાતી ન હોય એવી વેદના તરવરે છે.)

શાંતદાસ : (લલિતા તરફ જોઈ) અમારાં બાઈસાહેબ કહે તેમ ! મને લાગે છે : અમે નોકરીમાં કાયમ રાખ્યાં હોત, નહીં, "ડીઅર" ? આવા પ્રશ્નોમાં હું ને મારી પત્ની સદ્ભાગ્યે સહમત, પહેલેથી જ. અમે બંને વિવેકભર્યા સમાજસુધારાનાં હિમાયતી. કોઈ વાર એ આગળ, તો કોઈ વાર હું આગળ; પણ સાથે રહીને જ આગેકૂચ ! કેમ નહીં, લલિતા ?

(શાંતિદાસ ક્ષુબ્ધ છે; નિરુત્તર. લલિતા, શ્રીકાન્ત પોતાથી તદ્દન પરાયો હોય એમ, તેની તરફ જોઈ રહી છે.

નિરાંત પામી, પતિ—પત્નીની વેદના પોતાને સ્પર્શતી ન હોય એમ મહેમાન ચલાવ્યે રાખે છે.) આ કેવો સમાજ ! આ તો સમાજનું જ કલંક !

ને તે કેવા ક્ષુલ્લક ભય માટે ! નામ બહાર ના આવે તે માટે ! ! તમારા જેવા અજાણ્યા, જેની સાથે લાગતું વળગતું નથી, તેમનો રોષ ના વહોરવા માટે ! !

નહીં તો આખી પરિસ્થિતિ જ અચિન્તનીય, દુઃસ્વપ્નમાંય ! જ્યારે સમસ્ત જગતની વિરુદ્ધ જઈ સ્ત્રી તથા પુરુષ પ્રેમ કરે, ત્યારે એ પ્રેમની શક્તિ કેટલી ? એનો સર્જક પ્રભાવ કેટલો— કલ્પાય છે ? અને એ પ્રેમનું ફળ, એ પ્રેમ—બાળક, કેટલું વહાલું—અદ્ભુત, અણમૂલું બને ? ને એનો હોમ ? પ્રેમશક્તિનો આવો વિનાશક ઉપયોગ ?

મારા પૂરતું એટલું કબૂલું. અત્યારનો સમાજ જોતાં મારા પ્રચારથી નુકસાન પણ થવાનો સંભવ; શરૂઆતમાં વ્યક્તિઓ હોમાઈ જવાની. એ બલિદાન મને ખૂંચે છે. આ મરણનું પાપ (પોતાને ઉદ્દેશી) આ શિરે પણ છે.

(સુંદરાબાઈ અંગેની આખી ચર્ચા દરમ્યાન લલિતાને ઉપરાઉપરી ઘા લાગતા ગયા હોય એવી એની દશા છે. કોઈ વાર બેઠેલી તો કોઈ વાર ઊભી થઈ જતી ને આંટા મારતી. હાવેભાવે ચકિત વિહ્વલ કે નિશ્ચેષ્ટ ક્ષુબ્ધ. મૂઢાવસ્થામાંથી સંવેદના; સંવેદનામાંથી અંતર્મુખ ચિન્તન તથા હચમચાવી નાખે એવું મંથન.)

બાર વાગ્યા. (સસ્મિત) રાત્રિ ચર્ચા માટે નથી. મૌનમાં શાન્તિ છે. અને તમારી અગાડી તો સુખશય્યા પડી અને મારી અગાડી આગગાડી. બારના ટકોરા. લોકલનો વખત થયો. આવજો. હવે તો આવું ત્યારે ખરો. “ગુડ નાઈટ”.

(લલિતા તરફ જોઈ) કેમ બોલતી નથી ? બહુ લાગી આવ્યું ? (એને ગાલે હાથ મૂકી) કંઈ બોલ તો ખરી !

(બીજી બીડી સળગાવી) તું કેવી વાત કરતી'તી ! શ્રીકાન્ત જેવો અવળો અર્થ કાઢે; (હસીને) ને એને લાગ્યું કે મારા જેવો અવળો અર્થ કાઢશે ! એટલે બન્ને યોદ્ધા તારા બચાવે ધાયા !

હું એમ કહેવા નથી માગતી કે સ્ત્રીનો ઓછો દોષ છે; પુરુષનો વધારે. બન્ને અસહાય બની ગયાં છે : એક જ કારણે, પણ જુદી જુદી રીતે.

કેટલીયે સ્ત્રીઓ બાળક ન ખોવું પડે તે ખાતર બેહૂદું લગ્ન ટકાવી રાખે છે ! કેટલીયે સ્ત્રીઓ ઘરબાર ન ખોવું પડે તે ખાતર વહાલસોયું બાળક જતું કરે છે ! કેવી કફોડી સ્થિતિ !

હાય, આ બલિદાન તો પ્રતીક છે : અગણિત બલિદાનોનું. સાચા માણસો અને ભૂલ કરતા માણસો, બધાં ભોગ આપે છે કે લે છે. બલિદાન કોઈ દિવસ વિરમશે નહીં. હજી કેટલાંય બલિદાન ...

(દીવાનખાનાના પડદા સરરર કરતા વસાઈ જાય છે. સર શાંતિદાસના ઘરમાં ગાઢ અંધકાર છવાય છે. દૂર દૂરથી આવતું હોય એમ અદૃષ્ટ સ્ત્રીઓનું સમૂહ—શોકગાન કાને પડે છે. કાળા આકાશમાં તારા ચમકે છે. જમણી તરફ પરોઢિયું ઊતર્યું છે. પતિ—પત્ની અગાશીમાંથી દૂર નજર કરતાં ઊભાં છે. પશ્ચાદ્ભૂમિકામાં નદીના રેતાળ તટ પર ખડકો વિસ્તરતા હોય એવો દેખાવ છે. એમાંના એકાદ શિલાપટ પર સુંદરાબાઈનું શબ પડ્યું છે; લાલ વસ્ત્રથી નનામીમાં બાંધેલું.

મૃત્યુગીત :

  કર લે સિંગાર, ચતુર અલબેલી  

સાજન કે ઘર જાના હોગા || ધ્રુ. ||  

મિટ્ટી સે મિલ જાના હોગા || ૧ ||  

ફિર વહાંસે નહિ આના હોગા ।। ૨ ।।

(ગીત ચાલતું હોય છે ત્યાં માથાથી પગ સુધી શાલમાં લપેટાયેલી કદાવર માનવ-આકૃતિ જમણી તરફથી પ્રવેશ કરી ચિતા પાસે સ્તબ્ધવત્ ઊભી રહી જાય છે. થોડી વારે મુખ પરથી આચ્છાદન હઠાવી ચારે તરફ નજર કરે છે. એકાન્તમાં એકલી છે એવું આશ્વાસન મળતાં શબની છેક પાસે આવી જાય છે. ભાન ભૂલી, આંખો પરાણે ખેંચાઈ બહાર ધસી પડતી હોય એમ જોઈ રહે છે. શાલ પડી જાય છે. શ્રીકાન્ત છે.)

શાંતિદાસ તથા નીલુ રાતનાં કપડાંમાં સૂઈ ગયેલા અગાશીમાં ખુરશીઓ પર પડ્યા છે. હજી સુરજ નથી ઊગ્યો એવું અજવાળું છે.)

એટલે જ મારે જાણવું છે હવે— લખોટી સિવાય કંઈ છે કે નહીં ? એટલે જ જાઉં છું હવે—