રણ તો રેશમ રેશમ/મૃગજળમાં તરતો ઈશ્વરનો ચહેરો: Difference between revisions

ઈ. સ. પૂર્વે ૨૦૦નું એ દૃશ્ય : અફાટ રણમાં વણઝારો ચાલી જાય છે. સફર ખૂબ લાંબી છે. છેક ચીનથી નીકળેલા એ કાફલા સાથે ઉત્તમ પ્રકારના માલ-સામાનથી લદાયેલાં પશુઓ છે. રેશમ અને ગાલીચા, હાથીદાંત અને અમૂલ્ય રત્નો, તો વળી મરી-મસાલા પણ ખરા! એક દેશથી બીજા દેશની સરહદો પસાર કરતા એ કાફલામાં વિવિધ સામગ્રી સાથે લોકો જોડાતા ગયા છે. ચીન ઉપરાંત તિબેટ, હિન્દુસ્તાન, જાવા-સુમાત્રાથી માંડીને અન્ય એશિયાઈ દેશોમાંથી, તો વળી પર્શિયા, અરબસ્તાન, ઇજિપ્ત વગેરે દેશોમાંથી પણ ભાત-ભાતનો અમૂલ્ય સામાન લઈને લોક ભળતું જાય છે. પગપાળા, તો ક્યારેક પશુઓની પીઠ પર, તો ક્યારેક પશુઓ સાથે જોડેલી વહેલમાં લોક-મહેરામણ ચાલ્યો જાય છે. આખોય કાફલો ચાલી નીકળ્યો છે, યુરોપના દેશો તરફ. સમયનું કોઈ બંધન નથી. રસ્તે વિસામા આવે છે. વણજારો જ્યાં પડાવ નાખે છે, ત્યાં જ્ઞાનનું ને માલસામાનનું, સંસ્કૃતિનું, માહિતીનું, અરે! વાનગીઓનું સુદ્ધાં આદાનપ્રદાન થતું રહે છે. ગામો, શહેરો અને વસ્તીઓ વટાવ્યા પછી હિમાલયનો પર્વતીય વિસ્તાર પણ પસાર થઈ ગયો; પછી રણપ્રદેશ શરૂ થઈ ગયો છે. હવે કોઈ વસ્તી તો નથી જ, પણ નિર્જન વેરાનમાં ચકલુંયે ફરકતું દેખાતું નથી. નિઃસીમ લાગતા રણમાં દેખાય છે બસ, અનંતની સફરે નીકળ્યો હોય તેવો, હાંફતાં ઊંટ સાથે દોડી જતો રેતીની ડમરી જેવો કાફલો! અચાનક જ્વાળા જેવું લપકતી રેતી સોંસરવું કોઈ કૌતુક મુસાફરોની નજરે પડે છે. ક્ષિતિજરેખ પર લીલીછમ હરિયાળી દેખાવા લાગે છે. કોઈ શમણાં જેવાં રૂપાળાં નગરનાં અણસાર નજરને રોકી લે છે. મુસાફર પોતાની જાતને ચીમટી ભરી જોઈ લે છે – રખેને એ કોઈ શમણું હોય! પોતાની દૃષ્ટિ પર પણ ભરોસો ન બેસે તેવું દૃશ્ય છે. કોઈ કહે છે : રેતાળ આંધીઓ વચ્ચે છળતી મૃગમરિચિકા આ તો! તો કોઈ કહે છે : ‘એ તો નર્યાં ઝાંઝવાંનાં જળ! અહીં આ પારાવાર વિસ્તરેલા રણમાં બીજું હોય પણ શું? મૃગજળ સમાન એ સ્થળની એેંધાણીએ કાફલો આગળ વધતો રહે છે, પરંતુ એની નજીક પહોંચતાં પથિકના અચંબાનો પાર રહેતો નથી. હા, અહીં તો સાચે જ લીલીછમ્મ ધરા છે, મીઠા જળના વીરડા છે, ને એની આસપાસ સાચે જ વસેલું છે, એક સપના જેવું ગામ. સૌના મોંમાંથી ઉદ્ગાર સરી પડે છે : બુહારો! અર્થાત્ મૃગજળની માયા. ઝોરાષ્ટ્રીયન ભાષામાં બુહ્-નો અર્થ થાય છે, ઈશ્વર અને ઑરો-નો અર્થ સૌંદર્ય. ઝોરાષ્ટ્રીયનો માને છે કે, ઈશ્વરના ચહેરા જેવું સુંદર હતું એટલે આ ગામ બુહ્ ઑરો – બુખારા કહેવાયું. ચીની લોકો કહે છે : અમારે ત્યાં મંદિરને પુ-હો કહેવાય, બુખારા શબ્દ એના પરથી આવ્યો છે; તો વળી હિન્દુસ્તાનીઓએ કહ્યું : આ તો બૌદ્ધ ધર્મસ્થાનક વિહારા પરથી પડેલું નામ બુખારા છે...!

ચકિત કરી દે, તેવી હકીકત એ છે કે; બુખારાનું એકેએક સ્થપત્ય પોકારી પોકારીને કહે છે કે, આ શહેર આજકાલનું નથી, એ તો વિષમ મરુભૂમિની વચ્ચે સહસ્રાબ્દીઓથી અડીખમ ઊભેલું છે. છેક ચીન, જાપાન અને હિન્દુસ્તાનથી અફાટ રણને વીંધીને ચાલ્યા આવતા કાફલાનાં પગલાં અહીંની રેતીએ સાચવ્યાં છે. એક સમયે દેશ-વિદેશની વસ્તુઓના વ્યાપાર-વાણિજ્યથી ધમધમતું એ બજાર ઉઝબેક પ્રજાએ હજીય એવું ને એવું જ સાચવ્યું છે. અહીંના પ્રવાસન વિભાગે એવી ગોઠવણ કરી છે કે, બુખારાના પુરાણા સ્થાપત્યોને જોવા હોય, તો એ બજાર સોંસરવું પસાર થવું જ પડે. આજેય ત્યાં બેસીને લુહારો કલાત્મક કાતર, સૂડી, ચપ્પુ જેવાં ઓજાર તથા તલવાર, કટારી જેવાં શસ્ત્રો ટીપે છે. કારીગરો જાતે બનાવેલ પરંપરાગત વાજિંત્રો વેચે છે. ચિનાઈ માટીનાં રમકડાં, ભૂરા રંગનું નકશીકામ કરેલા કાચના પાત્રો, પત્થરનાં આભૂષણો વગેરેની હાટ લાગેલી જોઈને સિલ્કરૂટ પર વ્યાપાર અર્થે નીકળેલી વણજારો તાદૃશ થઈ જાય છે. આ વણજારો બુખારાની સીમમાં પડાવ નાખતી. ગામની સાંકડી ગલીઓમાં મોટી મોટી વણજારોનો સમાવેશ થવો શક્ય નહોતો, એટલે એમના પડાવ ગામની બહાર રહેતા. નિયમિત રીતે અહીં આવતા વિવિધ પ્રદેશના લોકોએ ગામની ફરતે પોતપોતાની સરાઈઓ બનાવી. આ પોઠોના ઉતારા હજીય બુખારાની સીમમાં સચવાયેલાં છે. દરેક મુલકના લોકોની અલગ અલગ સરાઈ. ગામની ફરતે વર્તુળાકારે એ પુરાણા સમયના ઉતારા આજેય પારખી શકાય છે. વણજારોમાં આવતા કેટલાક લોકોને આ સ્થાન ગમી ગયું હશે કે પછી અહીંની કોઈ હૂરના પ્રેમમાં પડીને કોઈએ અહીં વસવું પસંદ કર્યું હશે? કારણ જે હોય તે, પરંતુ એ હકીકત છે કે, અહીં હિન્દુસ્તાનીઓ પાંચ હજાર વર્ષથી વસેલાં છે! એવું જ બીજું અચરજ અહીં યહૂદીઓનો મહોલ્લો – જૂઈશ ક્વાર્ટર તથા એમનું પ્રાર્થનાસ્થાન – સાયનાગૉગ જોઈને થયું.  

શહેરની મધ્યમાં એક નાનકડું જળાશય છે. હા, પુરાણા સ્થાપત્યો વચ્ચે સ્થિત આ એ જ તળાવ છે, જ્યાં લાંબી સફરનો થાક ઉતારવા મુસાફરો ઊંટ પલાણતા હશે, ને વ્હેલ પરનાં પશુઓને છોડી, એમને પાણી પિવડાવતા હશે. અહીં જ સમી સાંજે મશાલો પ્રજ્વળી ઊઠતી હશે, ને પછી ખંજરી અને ડફલી જેવાં વાદ્યોની સંગતમાં રણઝણી ઊઠતા તંતુવાદ્યોના મધુરા સૂર રણની રેતીમાં નર્તનની લહેર સર્જતા હશે. સંગીતને તાલે ઝૂમતી હવાના સ્પર્શે કોઈ નૃત્યાંગના પોતાના મનને રોકી નહીં શકતી હોય ને એની પાનીઓ સ્વરલહેરીમાં તણાતી ઠેઠ આ તળાવના કાંઠે ઊભેલા ચોક સુધી વહી આવતી હશે. સંગીતની તર્જ પર વળ ખાતા મુલાયમ શરીરનું કાતિલ નાગનૃત્ય, બુલંદ તાલે થરકતા શરીર પર લસરી જતી ચમચમતી તલવારનું શૌર્યનૃત્ય કે પછી ઝળહળ દીવડા સાથેનું તેજસ્વી દીપનૃત્ય – કદરદાનોની સંગતમાં નૃત્ય એની પરાકાષ્ઠાએ પહોંચી જતું હશે. લાંબી સફરનો થાકેલો મુસાફર નૃત્યસંગીતની સંગાથે રણની વિષમતાઓ ભૂલીને બે ઘડી નિજાનંદમાં લીન થઈ જતો હશે!