ગુજરાતી ટૂંકી વાર્તાનો ઇતિહાસ : વહેણો અને વળાંકો/ધૂમકેતુ: Difference between revisions

ધૂમકેતુનો સર્જનકાળ ગાંધીયુગનો હતો. આ યુગનું સાહિત્ય લોકાભિમુખ કે જીવનાભિમુખ બને છે ગાંધીવિચાર પ્રભાવે, પરંતુ ધૂમકેતુનો સમગ્ર વિચારપિંડ ગાંધીપ્રભાવિત છે એમ નહીં કહી શકાય. એમના સાહિત્યમાં દેખાતું દીનજનવાત્સલ્ય ગાંધીવિચારપ્રેરિત હોવાની સાથે પીડિત વર્ગ તરફની તેમની સહજ કરુણા અને સહાનુભૂતિપ્રેરિત પણ છે એવી પ્રતીતિ થાય છે. તેમના સાહિત્યમાં જીવનનાં કેટલાંક શાશ્વત મૂલ્યોની પ્રતિષ્ઠા થઈ છે. તેઓ માને છે કે, સાહિત્ય જીવનમાંથી ઘણું મેળવી શકે અને જીવનને ઘણું આપી શકે. જીવન અને સાહિત્ય પરસ્પર પોષક છે. સાહિત્ય અને જીવન એ જુદું ન પડી શકે એવું યુગ્મ છે. સાહિત્ય જીવનને ઘડવા માટે, બીજાનું જીવન સમજવા માટે છે. પ્રજાના સંસ્કારઘડતર માટે તેઓ સાહિત્યને મહત્ત્વનું ગણે છે. ધૂમકેતુની આ ભાવનાપરાયણ, જીવનાભિમુખ દૃષ્ટિ અને રંગદર્શી વ્યક્તિત્વને કારણે તેમના વાર્તાસાહિત્યમાં વાસ્તવ પણ ઊર્મિલ થઈને પ્રગટ્યું છે. ધૂમકેતુના સાહિત્યમાં રંગદર્શિતા અને જીવનલક્ષિતા એકસાથે ઊતર્યાં છે.

{{Poem2Close}}<center>

{{Poem2Open}}

ઘૂમકેતુ પાસે વાર્તાકથનનો વિશિષ્ટ કસબ છે. વાર્તાના ઉપાડમાં, પ્રસંગકથનના ક્રમિક વિકસનમાં, પાત્રરેખાઓને ઉઠાવ આપી એમના હૃદયગતને પ્રગટ કરતી નિરૂપણરીતિમાં તેમજ વાર્તાના ચમત્કારક વળાંકભર્યા અંતમાં એમની કલાસૂઝનાં આપણને દર્શન થાય છે. આ વાર્તાસંગ્રહમાં દસ વાર્તા છે. જેમાં માનવજીવનનાં વિવિધ પાસાંઓને સ્પર્શ કરવાનો વાર્તાકારે પ્રયાસ કર્યો છે.

{{Poem2Open}}

ધૂમકેતુ ઉપનામે પ્રસિદ્ધ ગૌરીશંકર ગોવર્ધનરામ જોશી ગુજરાતી ભાષાના મૂર્ધન્ય સર્જક છે. એમની પાસેથી પ્રાપ્ત થતી વાર્તાઓ ઇયત્તા અને ગુણવત્તાની દૃષ્ટિએ ઉત્તમ છે. ગુજરાતી ટૂંકીવાર્તા ‘ગોવાલણી’થી કલાત્મક બને છે, પણ ધૂમકેતુ એ સ્વરૂપને નવાં રૂપરંગે આપણી સામે મૂકી આપે છે, સાથોસાથ ટૂંકીવાર્તાના સ્વરૂપમાં પણ નવું પરિમાણ સિદ્ધ કરે છે. ટૂંકીવાર્તાને સાહિત્યરૂપી બગીચાનું અનુપમ પુષ્પ કહેનાર ગાંધીયુગના આ સર્જક પાસેથી ૨૪ જેટલા વાર્તાસંગ્રહો પ્રાપ્ત થાય છે. એમાં ‘તણખામંડળ’ના ચાર ભાગમાંની વાર્તાઓએ તો એમને વૈશ્વિક પ્રસિદ્ધિ અપાવી છે. સાથોસાથ ‘વનકુંજ’ (૧૯૫૪), ‘વનવેણુ’ (૧૯૫૬), ‘મંગલદીપ’ (૧૯૫૭) અને ‘ચન્દ્રરેખા’ (૧૯૫૯) જેવા વાર્તાસંગ્રહો પણ ઘણા મહત્ત્વના છે. જોકે, ‘તણખામંડળ’ની વાર્તાઓમાં ધૂમકેતુની વાર્તાકળાનો જે સુખદ અનુભવ થાય છે, તેવો આ વાર્તાસંગ્રહોમાં ઓછો થાય છે. છતાં આ સંગ્રહોમાં ધૂમકેતુ કેવાં કેવાં નિતનવાં વિશ્વોમાં લઈ જાય છે એ જોઈએ. ‘વનકુંજ’, ‘વનવેણુ’, ‘મંગલદીપ’ અને ‘ચન્દ્રરેખા’માં અનુક્રમે ૧૯, ૧૬, ૧૭ અને ૧૬ વાર્તાઓ પ્રાપ્ત થાય છે. આ દરેક વાર્તાનું વિહંગાવલોકન કરીએ.

{{Poem2Close}}

'''‘વનકુંજ’ (૧૯૫૪) :'''

આ સિવાય પેન ચોરાઈ ગયા પછી એને પાછી મેળવવા બીજા પંદર રૂપિયાનું નુકસાન વેઠનાર નાયકની કથાને રજૂ કરતી ‘પાર્કર પેન!’, ધર્મશાળામાં થતી ચોરીને અટકાવવાની યુક્તિને રજૂ કરતી ‘ધર્મશાળામાં’, પ્રાકૃતિક સૌંદર્યની સાથે બે સુંદર સ્ત્રીને જોયેલાં દૃશ્યને આલેખતી ‘એક દૃશ્ય!’, સામાન્ય મનુષ્ય કરતાં નોખા વિચાર ધરાવનાર ને એ વિચારો માત્ર હવાઈ ન રહેતાં તેનું આચરણ કરનાર ‘અ લખ’ નામધારી યુવાનનો પરિચય કરાવતી ‘હવાનો આદમી’, ગેરસમજણોના મહાન સમુદ્રમાંથી અને મૂર્ખાઈભરેલી સ્પર્ધામાંથી ઊભી થતી દુઃખભરી વેદના/કરુણાને ઉજાગર કરતી ‘ત્રણ કુટુંબ : એક કરુણતા!’, હૃદયમાં સ્વજન સમાન થઈ બેઠેલ સૌંદર્ય સ્વજનના ઘા કરતાં પણ કેટલો વધારે કાતિલ ઘા મારી જાય છે ને મનુષ્ય શૂન્ય બની જાય છે એ હકીકતને વ્યક્ત કરતી ‘જીવનની શૂન્યતા’ આદિ વાર્તાઓમાં પણ લેખક સરળ, સહજ ભાષા દ્વારા આપણી સમક્ષ ખડા થયા છે. આ વાર્તાઓમાં મર્યાદાઓ ઘણી મળશે પણ એમાં માનવીય ભાવનાની, માનવતાની થયેલી અભિવ્યક્તિ જરૂર ધ્યાન ખેંચે છે.

{{Poem2Close}}

{{Poem2Open}}

‘વનવેણુ’ વાર્તાસંગ્રહની પ્રથમ વાર્તા ‘અંધારકૂવો!’ એના કથકને કારણે જુદી પડે છે. ધૂમકેતુના આ ચારેય સંગ્રહમાં પહેલી વાર કથક તરીકે સ્ત્રી આવે છે. કથાનાયિકા બહુ જ સુંદર, ગુણવાન, અનન્ય પ્રતિભા ધરાવે છે. પરંતુ તેના આ ગુણો જ તેના ખરા દુશ્મન બને છે. તેને પોતાની સુંદરતાનો અહમ્‌ આવી જાય છે કે આજુબાજુ કોઈને ગણકારતી નથી. પરિણામે જીવનના અંતે તે એકલતા અનુભવે છે, પ્રેમભૂખી થઈ રહે છે પણ તેને કોઈ સથવારો મળતો નથી. ને તે પોતાના અંધકારમય જીવનમાં એકલી ટળવળે છે. જીવનમાં કશું જ શાશ્વત નથી, માટે અહમ્‌ ન કરવો એવો સંદેશ આ વાર્તા સાદી ભાષામાં રજૂ કરે છે. સંગ્રહની બીજી વાર્તા ‘ભ્રમ’ જગતમાં મનુષ્યો કેવા કેવા ભ્રમમાં જીવતા હોય છે તેને ઉજાગર કરે છે. ગણપતરાવને મતે શ્યામલાલ સાધુ સમાન સજ્જન પુરુષ છે. કારણ કે શ્યામલાલનો બાહ્ય વર્તાવ જ એવો હતો. પણ આ ગણપતરાવનો ભ્રમ હતો. ને એમનો એ ભ્રમ શ્યામલાલનો જ મોટો પુત્ર ચંદનલાલ તોડે છે. ચંદનલાલના મતે સજ્જન જેવા જણાતા શ્યામલાલે જ તેમના ઘરમાં ત્રણ-ત્રણ ખૂન કર્યાં છે અને ઘરનું ખેદાન-મેદાન કર્યું છે. એ પણ માત્ર એક શંકાને લીધે કે નાનકાની વહુને થયેલ બાળક અન્યનું છે. આમેય કહેવાય છે ને કે વહેમની કોઈ દવા નથી એ અહીં સાચું ઠરે છે.

પહાડી પ્રદેશના કાવ્યમય સૌન્દર્યનો સાક્ષાત્કાર કરાવતી ‘જોહરી’ સ્ત્રીઓના થતા શોષણને તથા વેશ્યાઓના જીવનને આલેખતી વાર્તા છે. જોહરી અને રાધા બંને બહેનપણી છે. બંને યુવાન હતી ને બંનેની વૃદ્ધ માતાઓ એમને ધંધામાં મૂકી રૂપિયા કમાવાની આશા રાખે છે. પરંતુ આ બંને તેમની આશાઓ પર પાણી ફેરવી દે છે. વાર્તામાં પ્રણયત્રિકોણ પણ જોવા મળે છે. જોહરી અને રાધા બંને કંચનના પ્રેમમાં પડે છે. કંચન પહેલાં જોહરીને પ્રેમ કરતો હોય છે, પણ પછી તે ગરીબ જોહરીને બદલે ધનવાન રાધા તરફ આકર્ષાય છે. તેથી જોહરી દુઃખી થઈ સાધ્વી બને છે. સમય જતાં કંચન અને રાધા ગરીબ બને છે એટલે કંચન રાધાને ધંધો કરવા માટે મારે છે. પરિણામે રાધા ઘરનો ત્યાગ કરે છે. રઝળપાટ દરમિયાન જોહરી સાથે એનો મેળાપ થાય છે ને જોહરી બિમાર કંચનની દવા કરવા જાય છે ત્યારે ‘બેટા’ કહી બોલાવે છે. બધાને જોહરીમાં ‘માતૃભાવ’ દેખાય છે. ને ત્યારે રાધાને મનમાં થાય છે, ‘ક્યાં જોહરી અને ક્યાં પોતે?’ મનુષ્યે કરેલાં કર્મો આ ભવમાં જ ભોગવવાનાં છે એ વાત કેટલી સહજતાથી આ વાર્તામાં રજૂ થઈ છે.

સમાજમાં ઘર કરી ગયેલી અંધશ્રદ્ધાઓ અને સમાજનાં કેટલાંક ખોટાં રીત-રિવાજો પર પ્રકાશ પાડતી વાર્તા એટલે ‘આશો ગંજેરી’. આશો ગંજેરી અને રાણકી કોળણ એકબીજાને પ્રેમ કરે છે. પણ ગામવાળા તેમના આ પ્રેમને સ્વીકારતા નથી. એવામાં પ્લેગ ફાટી નીકળે છે ને દોષનો ટોપલો આ બંને પર આવે છે. પણ આશો ગામ આખાની ચોકી કરી આ વિકટ પરિસ્થિતિમાંથી ગામલોકોને ઉગારે છે. છતાં બંનેના પ્રેમની/વર્ણસંકરતાની વાતો થવા લાગે છે. એક દિવસ બંને ભગવાનને પ્યારાં થઈ ગયાં ને પોતાનું સર્વસ્વ ગામલોકોને સોંપતાં ગયાં. તેથી ગામલોકોને પસ્તાવો થાય છે ને એ બંનેના નામની દેરી બંધાવે છે.

ઉપરાંત કમાણી અર્થે જન્મ થતાંની સાથે પોતાનાં બાળકોને અંધ બનાવી દેવાના ષડ્‌યંત્રને ખુલ્લી પાડતી ‘અંધારું!’, માસિક દ્વારા પોતે દુનિયાને કંઈક આપી રહ્યાના ભ્રમમાં જીવતા મનમોહન નામના યુવાનની જીવનકથાને રજૂ કરતી ‘સુખદ ભ્રમણા!’, ત્રણ મિત્રોની જુદી જુદી અનુભૂતિઓ આલેખતી ‘એક રાત, ત્રણ વાત’, કે ગરીબ માણસની વિજ્ઞાનના વિકાસે કરેલી વિપરીત સ્થિતિને આલેખતી ‘ગુલ લેને ગયે થે, દાગ લાયે!’ જેવી વાર્તાઓમાં પણ કંઈક અલગ વિષયવસ્તુ પ્રાપ્ત થાય છે, જે તત્કાલીન સમયમાં જોવા મળતી પરિસ્થિતિને ઉજાગર કરે છે.

આ સંગ્રહની શરૂઆત ‘ડોલરકળી’ વાર્તાથી થાય છે. જેમાં એક એવા વ્યક્તિની વાત છે જેણે જીવનભર એકેય એવું કામ કર્યું ન હતું જેથી લોકો મૃત્યુ પછી એને સંભારે. ને એ વ્યક્તિ એટલે અનંતચંદ્ર. પણ અનંતચંદ્રને ત્યાં કામ કરનાર નંદલાલ દ્વારા પોતાના માલિકની અંતિમ સમયની બહાદુરીની પ્રશંસા કરવામાં આવે છે. લક્ષ્મણ નામના યુવાને બોમ્બ બનાવવાનું કાવતરું ઘડ્યું હતું ને એમાં પોલીસ અનંતચંદ્રની ધરપકડ કરી એને બહુ મારે છે પણ લક્ષ્મણને બચાવવા અનંતચંદ્ર એનું નામ લેતો નથી. વળી પોતાની રખાતની દીકરી ડોલરકળી આગળ તે ખરા અર્થમાં મનુષ્ય થઈ જતો. ને ત્યાં ‘સૌન્દર્ય કલાધર્મ પ્રેરે છે’ એ વાત સાર્થક થતી જણાય છે. તો આ બાજુ ડોલરકળી પણ પિતાના વચનને ખાતર હાથ વિનાના, પગે લંગડા, એક આંખ વિનાના લક્ષ્મણને પોતાનું જીવન સમર્પી દે છે.

‘પટાવાળો અને સાહેબ’ એ દેશની વાસ્તવિક સ્થિતિને ઉજાગર કરતી વાર્તા છે. ભીખાજી પટાવાળો ગરીબ વિદ્યાર્થી ઓછા પૈસામાં સારો ખોરાક મેળવી શકે એ ઉદ્દેશ્યથી વીશી ચલાવતો હતો. પણ એ વિદ્યાર્થીઓમાં અમીર, સિનેમાનો શોખીન ને થોડો મિજાજી એવો ચત્રભુજ પણ આવતો. તે ભીખાજીની મોટી દીકરી સુનંદાની મશ્કરી કરે છે એટલે ભીખાજી તેને, ‘ભાઈસા’બ! તમારા નાટકસિનેમાના ઢંગ તમારી પાસે જ રહેવા દ્યો’ એમ કહી ઠપકો આપે છે. ચત્રભુજને આ ખટકે છે એટલે તે વિદ્યાર્થીઓમાં બળવો કરાવી ભીખાજીની વીશી બંધ કરાવે છે. વર્ષો પછી ચત્રભુજ મોટો અધિકારી બની જાય છે, પણ ભીખાજીની વિધવા પત્ની એ જ વીશી ચલાવતી હોય છે. અર્થાત્‌ અમીર વધુ ને વધુ અમીર બને છે ને ગરીબ વધુ ગરીબ બનતા જાય છે એ હકીકત પર અહીં પ્રકાશ પાડવામાં આવ્યો છે. એમાં ધૂમકેતુની દૂરંદેશીનો પણ પરિચય મળી રહે છે.

‘કેવી મોટી ભૂલ!’ વાર્તામાં રાજપાલના દિલમાં રહેલી છાની વેદના વ્યક્ત થઈ છે. રાજપાલને કવિતા લખવી બહુ ગમતી, પણ રોજબરોજના વ્યવહારને સાચવવામાં એ કવિતા લખી શકતો નથી. ને એના જીવનની કરુણતા એ હતી કે એ કવિતાને પામી શક્યો પણ ન હતો કે ભૂલી પણ શક્યો ન હતો. જીવનના અંતિમ સમયે કુદરતની લીલા જોઈ, પ્રકૃતિને પૂરબહારમાં ખીલેલી જોઈ તેને વસવસો થાય છે, કે ‘એણે એને મળેલી જીવનશક્તિની આરાધનાનો વખત ગાળી નાખ્યો, ઠઠારો ભેગો કરવામાં, અને એમાં ને એમાં એણે ખોઈ દીધો, હૃદયવૈભવ – કે જે પ્રગટ થઈ શક્યો હોત તો, દુનિયા વધારે વૈભવશાળી બનત.’ રાજપાલનો આ માનસિક વલોપાત વાર્તામાં સરસ ઝિલાયો છે. તો ‘હંસરાજ’ નામની વાર્તામાં હંસરાજે પત્નીને કારણે ગુમાવવી પડતી પ્રતિષ્ઠાનું નિરૂપણ જરાય આકસ્મિક ન લાગે એ રીતે થયું છે. કહેવાય છે ને કે સફળ પુરુષ પાછળ એક સ્ત્રીનો હાથ હોય છે એમ પુરુષને આસમાનમાંથી નીચો પાડવામાં પણ સ્ત્રી જ જવાબદાર હોય છે. હંસરાજ પોતાના શુદ્ધ પેંડાને કારણે આજુબાજુના પંથકમાં પ્રસિદ્ધ હતો. પણ તેના જીવનમાં થયેલો રૂખડીનો પ્રવેશ એની પ્રતિષ્ઠા પર પાણી ફેરવી દે છે. જે રૂખડીના ગૃહત્યાગ પછી પણ પાછી આવતી નથી. તેથી તે ગાંડો બની ભીખ માંગતો થઈ જાય છે.

આ સિવાય પહેલાં સ્ત્રીના રૂપથી આકર્ષિત થતા પુરુષો એના માલિક બનતા કેવા શંકાશીલ થઈ જાય છે ને જે રૂપ પાછળ ગાંડા હતા એ તેને મન અરૂપ થઈ જાય છે એ હકીકતને આપણી સામે મૂકી આપતી ‘રૂપ અને અરૂપ’, થોડાક નિર્માલ્ય જેવા સિક્કાઓના મોહમાં પડીને સાચા પ્રેમને ગુમાવનાર નાયકના પસ્તાવાને વ્યક્ત કરતી ‘શૂન્યતાઓનો સરવાળો!’, જમીનદાર દ્વારા પોતાની દીકરીને અનહદ પ્રેમ કરવાથી એના સાસરીપક્ષને વેઠવી પડતી મુશ્કેલીઓને આલેખતી ‘અનંત પ્રેમ!’, દેશમાં થતા ભ્રષ્ટાચારને ઉજાગર કરતી ‘ક્યાંય દેખાતો નથી! વિશ્વાસ’, સાચા મનથી પ્રાર્થના કરવામાં આવે તો ભગવાને પણ ગરીબ વૃદ્ધાનું સાંભળી એના દીકરાને સાજો કરવો પડે એ પ્રસંગને આલેખતી ‘મન-ફેર’, ગામના પહેલાનાં લોકો સાચા કે અત્યારનાં એવી ઇચ્છારામની ગડમથલને વ્યક્ત કરતી ‘કયું સ્વપ્નું સાચું?’, દીકરાની આતુરતાથી રાહ જોતી તેજુડોશી, દીકરો ન આવતાં કેવી શૂન્યતામાં ગરકાવ થઈ જાય છે એ પ્રસંગને આલેખતી ‘પ્રેમનો પ્રકાશ’ કે પાલક કમળાબેનને ગુમાવવાથી સાચી જનેતાને ગુમાવ્યાનો અનુભવ કરી આક્રંદ કરતા ગિરધરની વેદનાને વાચા આપતી ‘જનેતા ખોઈ હતી!’ આદિ વાર્તાઓ પણ તેના નોખા વિષયવસ્તુ, સહજ આલેખન, યોગ્ય શૈલી થકી ધ્યાન ખેંચે છે. સાથોસાથ એમાં રહેલ જીવનસંદેશ પણ ઘણા મહત્ત્વના પુરવાર થાય છે.

વાર્તાસંગ્રહનું નામ જે વાર્તા પરથી રાખવામાં આવ્યું છે એ ‘ચન્દ્રરેખા’ વાર્તામાં પોતાની ઇચ્છાપૂર્તિ માટે જીવતાં બે પાત્રો – યક્ષપતિ તુંબરુ અને ડોશીમા-ની કથા રજૂ થઈ છે. યક્ષપતિ તુંબરુ સ્વર બાબતે અકિંચન હતો પણ ચન્દ્રરેખાને લીધે તે દેવગણને ત્યાં મહાગવૈયો બને તેવી ચમત્કારિક ઘટના અને બે ગામ વચ્ચેના ઝઘડાનું મૂળ એવી ચન્દ્રરેખા નદીના ખારાપાટમાં પોતાની મરણમૂડી સમાન મીઠા પાણીની પરબ બને એ ઇચ્છાથી મૃત્યુ પામતી ડોશીમાની ઘટના સરળ ભાષામાં આલેખાઈ છે. જોકે એમાં પોતાની વાત સમજાવવા માટે ધૂમકેતુ એકાધિક ઉદાહરણો, અલંકારોનો વિનિયોગ કરે છે, જેને ઓછાં કરી શકાયાં હોત.

‘એક નાનો દીપ’ એ જીવનમાં દરેકને મદદરૂપ થવાની ભાવનાને આલેખતી વાર્તા છે. વાર્તાનાયક દોલતરાયને મન, ‘દુનિયામાં જે માણસ કાંઈક પણ કામ કરી શકે તેમ હોય, તે માણસ જો કામ કરતો નથી, તો એ જિંદગીનો મહાનુભવ ગુમાવે છે. એ એક નાનકડો આપઘાત જ છે.’ ને એટલે જ તે ‘માણસ, માણસની માણસ તરીકે કદર કરે’ એવી ભાવનાથી મંદિરના પૂજારીના બાળક સાથે અન્ય બાળકો અને ગામના માસ્તરને ભણાવી, મદદરૂપી નાનો દીપ પ્રગટાવે છે. ને જીવનમાં મનુષ્યને કામ આવ્યાના સંતોષ સાથે દુનિયાની વિદાય લે છે. ‘જીવનનો સાર’ વાર્તાનો સૂર પણ કંઈક એવો જ છે. ગણપત પોતે શ્રીમંત છે એવા દેખાવને બળે સારી નોકરી મેળવે છે, પણ તેની પાસે રહેલ મધુર કંઠની તે ઉપેક્ષા કરે છે. એટલું જ નહીં, પત્ની નર્મદાનો પણ ત્યાગ કરે છે. પણ વર્ષો પછી તેના દ્વારા ત્યજાયેલ પત્ની દ્વારા પ્રાણ રેડી બનાવેલ એક સરસ ભોજનશાળામાં તે નિરંજન સાથે જમે છે ત્યારે તેને પસ્તાવો થાય છે. ને ત્યારે ગણપત નિરંજનને જીવનનો સાર જણાવે છે, કે ‘કુદરતે દીધેલી શક્તિનો દ્રોહ એ પ્રાણદ્રોહ છે. આપઘાત છે. ને કુદરતે જે શક્તિ દીધી નથી તેમાં ધોડા, એ પણ આપઘાત છે.’ જીવનનો ખરો સાર આ બંને વાર્તાઓમાં પ્રગટ થયો છે, પણ એના આલેખનમાં લેખક ખુલ્લા પડી જાય છે.

ધૂમકેતુની આ વાર્તાઓમાં વિશેષતાઓની સાથે મર્યાદાઓ પણ જોવા મળે છે. ચારેય સંગ્રહની વાર્તાઓમાં ઠીકઠીક પુનરાવર્તનો જોવા મળે છે. જેમ કે કેટલીક વાર્તાઓમાં કોઈ પાત્રનું ઘર મોટું હોય, મહેલ સમાન. એમાં કીંમતી વસ્તુઓ વ્યવસ્થિત રીતે ગોઠવેલી હોય છતાં એ યાંત્રિક જણાય એવું પુનરાવર્તન જોવા મળે છે. (દા. ત. ‘નાટકનો બાળક!’, ‘જીવનની શૂન્યતા’) તો મોટેભાગે દરેક વાર્તાની શરૂઆતે બધાં જ પાત્રો પછી એ અમીર હોય કે ગરીબ, યુવાન હોય કે વૃદ્ધ, સ્ત્રી હોય કે પુરુષ, માલિક હોય કે નોકર સૌ એકબીજા સાથે હળીમળીને રહે, એકબીજા સાથે પ્રેમભાવ રાખે. પરંતુ વાર્તાના અંત સુધી પહોંચતાં આ ભાવનામાં પરિવર્તન આવે, નિર્દોષ સંબંધમાં સ્વાર્થ પગપેસારો કરે અને માનવીનું કેવી રીતે અધઃપતન થાય તેનો ચિતાર રજૂ થાય. ને એમ અંતે મનુષ્યનું મનુષ્ય તરીકે મૃત્યુ થાય, માણસાઈ મરી પરવારે, સંસારે ગોઠવેલાં મૂલ્યાંકન સંસારને જ હણી નાખે. આવું આલેખન ઘણી વાર્તાઓમાં જોવા મળે છે. ઉપરાંત આ વાર્તાઓમાં કેટલીક સમાનતા તો આંખે ઊડીને વળગે એવી છે. જેમ કે મોટાભાગની વાર્તાઓમાં એક માસ્તર, એક મુફલિસ (ગરીબ, બેહાલ), દુઃખી-ચિંતિત-ત્રાસિત સ્ત્રી હોય જ. જાણે એ પાત્રો વિના વાર્તા અધૂરી હોય એમ ધૂમકેતુ એવા એકાદ પાત્રને વાર્તામાં અવશ્ય લઈ આવે છે. અરે, અમુક વાર્તામાં તો એક માસ્તરથી ન ચાલ્યું હોય એમ બે-ત્રણ માસ્તર પણ જોવા મળે છે. તો આમાંની મોટાભાગની વાર્તાઓ એવી છે જેમાં ભૂતકાળમાં બની ગયેલી ઘટના આલેખાઈ છે. ટૂંકમાં તેમણે પોતે સ્વીકારેલ આદર્શોએ તેમની સર્જકતાને સીમિત કરી છે. પરિણામે આ વાર્તાઓમાં એકવિધતા અનુભવાય છે.

વાર્તાના હાર્દને વાચક સામે ઉઘાડું પાડી દેવું એ ધૂમકેતુની સર્જક તરીકેની મોટી મર્યાદા ગણાવી શકાય. વળી, તેઓ વાર્તામાં ઠેકઠેકાણે હસ્તક્ષેપ કરે છે, સાથોસાથ વાર્તાનાં શીર્ષકોને પણ બોલતાં કરી મૂકે છે. શીર્ષક દ્વારા કેટલુંક ઢાંકી રાખવાનું હોય, માત્ર સંકેત કરવાનો હોય એને બદલે આખી કથાને ઉઘાડી કરી દે છે. દા. ત., વાર્તાનું શીર્ષક છે, ‘ક્યાંય દેખાતો નથી! વિશ્વાસ!’. અહીં ‘વિશ્વાસ’ શબ્દ ન રાખ્યો હોત તો વાચકને જિજ્ઞાસા થાત, પણ સર્જક શીર્ષકમાં જ આખી વાર્તા ખોલીને એ જિજ્ઞાસાને ઠંડી પાડી દે છે. એવી જ રીતે ‘આ ચિત્ર, તે ચિત્ર અને બીજાં ચિત્રો’, ‘સામાન્ય સમજણને અભાવે!’, ‘છેવટે સ્ત્રી તે સ્ત્રી’, ‘જેને જે લાયક હતા’ આદિ શીર્ષકો પણ બોલકાં બની ગયાં છે. ને એટલે જ પાછળના વાર્તાસંગ્રહોમાં ધૂમકેતુની ઓસરતી જતી સર્જકતા બતાવતાં નીતિન વડગામા નોંધે છે, “ધૂમકેતુના આ તમામ નવલિકાસંગ્રહોમાંથી પસાર થતાં એવા તારણ ઉપર અવશ્ય આવી શકાય છે કે, ધૂમકેતુની વાર્તાકલાના ઉત્તમ ઉન્મેષોનો જેટલો સુખદ અનુભવ ‘તણખામંડળ’ની નવલિકાઓમાં થાય છે એટલો સંતપર્ક અનુભવ પછીના સંગ્રહોની વાર્તાઓમાં થતો નથી. કેટલીક વાર વસ્તુ, વાર્તાનો કલાઘાટ પામવાને બદલે કારીગરીનો નમૂનો બની રહે, ક્યારેક વાર્તા કેવળ પ્રસંગકથા બનીને અટકી જાય, ક્યાંક નવલિકાના ઓઠા હેઠળ પોતાની પ્રિય ભાવનાઓનું પુનરાવર્તન થતું હોય એવી પ્રતીતિ ધૂમકેતુની ઉત્તરકાલીન નવલિકાઓમાંથી થાય છે. એ રીતે ઉત્તરોત્તર નવલિકાકલાનાં ઓસરતાં વહેણ અનુભવાય છે.” ટૂંકમાં ધૂમકેતુના ઉત્તરકાલીન વાર્તાસંગ્રહોમાં વિશેષતાથી વધુ મર્યાદા જોવા મળે છે, છતાં આપણે સ્વીકારવું રહ્યું કે ધૂમકેતુ ગુજરાતી ભાષાના સમર્થ વાર્તાકાર છે. કારણ કે એમણે વાર્તાને ખરા અર્થમાં લોકભોગ્ય બનાવી છે. એટલે જ તો રાધેશ્યામ શર્માએ એમને ‘સાહિત્યવિશ્વના રોમાન્ટિક શિલ્પી’ કહ્યા છે.

૨. ‘ધૂમકેતુની વાર્તાઓ - ગ્રંથ : ૬’ (મંગલદીપ, ચન્દ્રરેખા, નિકુંજ અને અન્ય), ગૂર્જર પ્રકાશન, અમદાવાદ, પ્ર. આ. ૧૯૯૧

૩. ‘ધૂમકેતુ’, લે. નીતિન વડગામા, સં. રમણલાલ જોશી, ગૂર્જર ગ્રંથરત્ન કાર્યાલય, અમદાવાદ, પુનર્મુદ્રણ : ૨૦૦૫

   

આ વાર્તાસંચયમાં કુલ અઢાર વાર્તાઓ આલેખાઈ છે. આમાં ગ્રામજીવનને કેન્દ્રમાં રાખી લખાયેલી વાર્તાઓ દસ છે. શહેરી જીવનના વાતાવરણની પાંચ અને એક દૃષ્ટાંત કથા ‘મહત્તા’ છે. બે વાર્તાઓ ૧. ‘જિંદગી કેટલી ટૂંકી! અરે! કેટલી ટૂંકી’ ચેખોવની વાર્તા પરથી અને ૨. ‘શિશુ હૃદય’ જિબ્રાનની વાર્તા પરથી લખાઈ છે.

ઝમકુડી. એણે મોટો કરેલો એક દીકરો એટલે ઠાકરડો. એ કોણ હતો? ક્યાંથી આવ્યો? કોઈને કશી ખબર નહોતી. આ ઝમકુડી ડોશીએ એને મોટો કરેલો. ઠાકરડાને પણ ઊંડે ઊંડે ખબર હતી કે આ મારી સગી મા નથી. પરંતુ સગી મા ન રાખે આ ઝમકુડી એને એવી રીતે રાખેલો કે જાણે રાજાનો કુંવર હોય એવી રીતે મોટો કરેલો. ગામમાં ક્યાંય રમતના વાવડ હોય શરત મરાતી હોય ત્યાં જઈને ઊભો રહે અને આ ઠાકરડાના નસીબે એવા કે દાવ લે તો દાવ જીતે અને હરાજીમાં ઊભો રહે તો બે-પાંચ રૂપિયા જીતીને જ આવે. બટાકા સિવાય બીજું કશું ખાતો નહીં. ક્યાંક શરતું જીતતો, ક્યાંક દાવ જીતતો પણ પૈસા રહેતા નહીં. એક વખત ડોશી માંદા પડ્યાં અને ગુસ્સામાં ઠાકરડાને કીધું કે ‘તારા કરતાં તો કચરો જન્મ્યો હોત તો કોક દિવસ કામ આવત.’ ઠાકરડો તો આ સાંભળીને ભાગ્યો, પાછો આવ્યો ત્યારે આંખ લાલ હતી, હાંફતો હતો, હાથમાં દવાની શીશી હતી. થોડીવારમાં પોલીસ આવી, ઠાકરડાને લઈ ગઈ. ત્યારે ડોસીએ પૂછ્યું, તો ખબર પડી કે કોઈ દીકરીને મારીને એના ઘરેણા લઈને દવા લીધી છે. ઠાકરડો જેલમાં ગયો, ઘણા સમય પછી વાર્તાનાયક એ બાજુ નીકળ્યા, ડોશીના ઘર બાજુ ગયા, કોઈ જુવાન એ દરવાજો ખખડાવી રહ્યો હતો, અંદરથી રાખમીબાઈ એટલે કે જે દીકરીને ઠાકરડાએ મારી નાખી એની મા, એણે બૂમાબૂમ કરી એટલે ફરી પાછો ઠાકરડો જેલમાં ગયો. થોડા સમય પછી વાર્તાનાયક રખમીબાઈના ઘરે ગયા, ત્યારે જોયું કે એની સેવા ઠાકરડો કરતો હતો. ત્યારે વાર્તાનાયકને થયું કે, ખરેખર ન્યાયાસન પાસે શેતાનને જેટલું હસવાનું મળે છે તેટલું બીજે ક્યાંય મળતું નહીં હોય.

એંસી વર્ષનાં ડોશી એટલે જમના ડોશી. જમના ડોશી એકલાં હતાં કુટુંબમાં કોઈ નહોતું. છોકરાને, છોકરાની વહુને, છોકરાની છોકરીને, બધાને વળાવ્યાં પણ જ્યારે છોકરાનો છોકરો વળાવ્યો ત્યારથી જ સૂનમૂન થઈ ગયેલાં. એની બાજુમાં ગરીબ કુટુંબ રહેતું. ઘરમાંથી બધા ઉકલી ગયા હતા પણ પાંચ-છ વર્ષનો એક નિરાધાર છોકરો રહી ગયો. આખા ગામને એમ કે જમના ડોશી સંભાળી લેશે. પણ ડોશીએ તો ચોખ્ખી ના પાડી દીધી. લગભગ પાંચેક વર્ષ પછી મનસુખભાઈ એટલે કે વાર્તાનાયક ત્યાં પાછા જાય છે. ત્યારે ડોશી કહેતાં હતાં કે “હું તો જાનવરમાંથી પણ ગઈ, કરમચંડાલ કહે તે આનું નામ. ‘ફળિયામાં સૂતેલી કૂતરી સામે જોતાં કહ્યું, મને શીખવાડનાર એ ત્યાં સુધી બચેલાં ધવરાવે.’ વાર્તાનાયકે ત્યાં જોયું ત્યારે તને ખબર પડી કે પાંચમાંથી ત્રણ જ બચ્ચાં એ કૂતરીનાં હતાં અને અંતે જમના ડોશીએ કહ્યું, ‘પેલા છોકરા જેવો કોઈ મળી જાય તો તરત જ મને કેજો એની માએ મરણ મૂડીનો એક સોનેરી દોરો મારે ત્યાં મૂક્યો હતો એ મારે એને સોંપવો છે.’

એક લંગડો કશુંય કામ કરતો નહીં, છતાંય એનો સ્વભાવ સાવ ખરાબ. કોઈકને તો પોતાની પાસે જ હાજર રાખવાના. એનો આ ત્રાસ એની પત્ની અને એની દીકરી બંને સહન કરતાં હતાં. બીજું કશું કરી ના શકે એટલે બહાર ખાટલે બેઠો હોય. આજુબાજુના છોકરાઓ એની પાસે આવીને બેસે અને એને અલકમલકની વાતો કર્યા રાખે. લંગડાને આજુબાજુની બધી જ ખબર હોય. કોની પત્ની ભાગવાની છે, કોની દીકરી ભાગી ગઈ, કોના ઘરમાં કોનો કંકાસ ચાલુ છે. એક દિવસ આ લંગડાને શું કુમત સૂઝી એને થયું કે આમાંથી તો પૈસા પણ મળે એમ છે. બાજુમાં જ રહેતા એક ડોશીના દીકરાની વહુ સાથે થોડી વાતો કરીને એણે જાણી લીધું કે આને ભાગવું છે. સામે એક બીજો વ્યક્તિ પણ ઊભો કર્યો. સુમલ ડોશીનો દીકરો એટલે જાગલો. એક શરત રાખીને પરાક્રમ કરવા માટે નક્કી થયું. જાગલો હતો ત્યાં પરાક્રમના સ્થળે બેભાન જેવો થઈ ગયો. ત્રીજે દિવસે મૃત્યુ પણ પામ્યો. પરંતુ જાગલાની વહુ અને બીજો માણસ ભાગવાના હતા એના રૂ. ૩૦૦ એને મળી ગયા હતા. અને ધીરે ધીરે લંગડાએ બીજી વાતો પણ કાઢી નાખી. સુમલ ડોશી વિરુદ્ધ, અને સુમલ ડોશી હવે આ લંગડાને પાઠ ભણાવવા માગતા હતા. એને ધીરે ધીરે લંગડાની વહુ અને દીકરીના કાન ભરવાનું શરૂ કર્યું. સમાજમાં એક વ્યક્તિનું જીવન બીજા જીવન ઉપર આઘાત પ્રત્યાઘાત આપતું જ હોય છે. પછી એ શું પર પરિણામ લાવે અને હસવું પણ. લંગડા અને તેની પત્ની અને દીકરી વચ્ચે અંતર વધવા લાગ્યું. એ બંને હવે આને માન ઓછું આપવા લાગ્યા. થોડા દિવસો પછી લંગડાને કહ્યું કે હવે તમારે કમાવા જવાનું છે. અને તેની પત્ની અને દીકરીએ ઘર મૂકીને જવાનું નક્કી કર્યું ત્યારે લંગડાને સમજાયું કે જો રોટલો ખાવો હશે તો મજૂરી પણ કરવી પડશે. ધીમે ધીમે આળસુવૃત્તિ એનામાંથી જવા લાગી અને એવું લાગ્યું કે હવે કદાચ જીવનનો પહેલો આંકડો હવે માંડતો હશે.

વાર્તાનાયક ટ્યૂશન કરાવતા. સ્ટેશનમાં જતી વખતે વચ્ચે તંબુરના તારને સમારતા સમારતા એક સૂરદાસ ભજન ઉપાડતા. એમનું નામ હતું નારાયણ દવે. એમનો રાગ એટલો સૂરીલો હતો કે લોકોને ત્યાં થંભાવી દેતો. પણ થોભવાનું મન થતું પરંતુ સમય ના હોવાના કારણે ક્યારેય થોભતા નહીં. એક વખત નારાયણ દવેએ એક ભજન ગાયું અને એટલું ગહન હતું કે વાર્તાનાયક થોભી ગયા. આખું ભજન પૂરું થયા પછી કોણે લખેલું છે એની વાત પૂછી. જાણ થઈ કે નજીકના ગામના કોઈ મોતીરામે લખેલું છે. આ મોતીરામની તપાસ ધરવાનું વાર્તાનાયકને મન થયું. એક દિવસ લાગ જોઈને પોતે મોતી નામની શોધમાં અંકેલીયા ગયા. બધાને પૂછ્યું પરંતુ કંઈ ચોક્કસ પુરાવા મળ્યા નહીં. અંતે એક ભાઈ એમનાં ભજન ગાતો ગાતો આવી રહ્યો હતો એમને પૂછ્યું. એ ભાઈએ કહ્યું કે મારાં પાસે થોડાં ભજનો લખેલાં પણ પડ્યાં છે. પછી મોતીરામ વિશેની વાત સાંભળી. મોતીરામની દૃઢતા એ વખતના દરબાર સામે પણ ન ઝૂકી. અને પોતાનાં ભજન પોતાના આસન ઉપર જ જીવનભર કર્યાં. અંત સમયમાં રાજાએ એવું કહેવડાવ્યું કે વેશ બદલીને હું ત્યારે મારા પગે ત્યાં આવતો, પરંતુ હવે તમે આ જીવની સદ્‌ગતિ કરવા માટે આવજો. અત્યારે પહેલી વખત મોતીરામે પોતાની આસન ત્યજ્યાનીય વાત સાંભળેલી અને વાર્તાનાયકે કહ્યું કે હું જાણું છું કે ખરા કંઈક બેઠા છે અને ખોટા અહીં બેઠા છે.

બાવો પ્રેમગર એક બહુ મોટો જુગારી હોય છે. તેને બાપુ પૂજારીના સ્થાનેથી હટાવી દેવામાં આવે છે. પછી તે વધુ મોટો જુગારી થાય છે. તેને જુગાર રમતો જોવા લોકો આવતા. એક દિવસ તે રઘુવીર સાથે જુગાર રમતો હતો. રઘુવીરની વાત સાંભળીને ઊભો થઈ જાય છે અને રોઝડી ઘોડી લઈ ને જીલુભાને ત્યાં જવા નીકળી જાય છે. પોતાનો અડધો દાવ મૂકીને ચાલ્યો જાય છે. જીલુભાને ત્યાં જઈ રઘુવીરે કહેલી વાતની ખાતરી કરે છે, કે તમારા બાપુ તમારું બધું જ સંપત્તિ પ્રાંતસાહેબને આપવાના છે. તેની પાસે રહેલા દસ્તાવેજમાં બાપુની સહી હોય છે, પણ આ વાત ક્યારેય પણ જીલુભાને નહોતી કહેલી. પ્રેમગરે જગજીવનને બોલાવવા કહ્યું ને તેની સામે વાત કરી. રઘુવીરની પત્ની રાજકુંવર પ્રાંતસાહેબને ત્યાં કામે જતી ત્યારે પ્રેમગર ત્યાં જાય છે ત્યારે તેને કોરા કાગળ પર બાપુની સહી દેખાય છે. તેના ઉપરથી સાબિત થાય છે કે બાપુએ કોઈ પણ લેણું કર્યું નો’તું. જીલુભાનો વિશ્વાસ વધી જાય છે કે ભગવાન હંમેશા સત્યની સાથે હોય છે ને અંતે સત્યનો વિજય થાય છે.

વાર્તામાં પદ્‌મશી શેઠની વાત છે. તેમના પર ઘણું દેવું થયું હોય છે. એક દિવસ તે તેમના લેણદારોને બોલાવે છે. તેમને વાત કરે છે બધાને થોડું લેણું ચૂકવે છે ને બાકીનું ગમે તેમ કરીને ચૂકવી દેશે તેવી ખાતરી આપે છે. આ બધી વાત તેમના બે મોટા છોકરા ને એક વિધવા પુત્રી સાંભળતાં હતાં. તેમના દિલમાં પણ ચિંતા હોય છે. છેલ્લે તેમની પુત્રી બોલે છે કે હું ખાતરી આપું છું કે હું દરણાં દળીને પણ તમારું દેવુ ચૂકવી દઈશ. એક લેણદાર બોલ્યો બોન કહેવામાં સારું લાગે, ચૂકવ્યું એટલું ઘણું. પછી બધા જતા રહ્યાં. એક દિવસ પદમશી શેઠ જતા હોય ત્યારે બે લોકોની વાત સાંભળે છે કે, દાનતથી કરેલા કામની ભગવાન નોંધ લે છે ને પછી તે પદમશીની વાત કરે છે. એ લોકો પદમશી ઉપર હસતા હોય છે. શેઠ પદમશી ઉતાવળે પગલે ઘરે આવે છે અને દીકરીને પહેલાં ૫૦૦૦ રૂપિયા આપવાનું કહે છે. ત્યાં તેના દીકરા તને છાપામાં શામજી શેઠની વાત બતાવે છે. શામજી શેઠ મુંબઈમાં ચાર-પાંચ લાખનું દેણું કાઢે છે એવા સમાચાર વાંચતાં જ શેઠ પદમશી સમજી શેઠની મદદ કરવા માટે ૫૦૦૦ રૂપિયા લઈને મુંબઈ જવા માટે નીકળી જાય છે. ત્યાં જઈને જુએ છે તો બધું બદલાયેલું છે. શામજી શેઠને મળીને બધી વાત કરે છે. શાંતિ છે તેને ઉપરથી ૫૦૦૦ રૂપિયા આપે છે અને બે દિવસ રોકાવા માટે કહે છે. પદમશી શેઠ વ્યાકુળ થઈ જાય છે.

એક છોકરો માત્ર દસ-બાર વર્ષનો. એનું નામ હતું રઘનાથ. રઘનાથ બંબ. એક વખત ગમે તેને ગાતા સાંભળે તો આબાદ રીતે એના સ્વર, લય, ઢબ પકડી લેતો. મેદાનમાં બેસીને દરરોજ શું મધુર સ્વરે ગાતો. એક દિવસ દરબાર ત્યાંથી નીકળ્યા અને આ સુમધુર સ્વર સાંભળીને રઘનાથને પોતાની સાથે પોતાની ગાડીમાં લીધો. ધીરે ધીરે આવું વારંવાર થવા લાગ્યું. એક દિવસ રઘનાથ ગાતો હતો અને રઘનાથને એવું લાગ્યું કે દરબાર કોઈ વ્યક્તિની વાત કરતા હતા એ વ્યક્તિ આજે કદાચ એને પાછળ બેસીને સાંભળી રહ્યું છે. એની ઓળખાણ કરવા માટે રઘનાથ એની નજીક ગયો ત્યાં એ છોકરી ભાગી. રઘનાથે પકડીને એને પૂછ્યું કોણ છે. છોકરીએ બૂમાબૂમ કરી. દરબારની ગાડી પણ ત્યાંથી નીકળી. રઘનાથને દરબારમાં બોલાવીને ધમકાવીને એક લાફો મારીને બીવરાવ્યો. દીકરીનું નામ હતું ગુલાબ અને એ કોચમેનની દીકરી હતી. રઘનાથને મનમાં બહુ લાગી આવ્યું અને ત્યાંથી ભાગી ગયો. થોડા વર્ષો પછી ગામની મુખ્ય હોટલે વાર્તાનાયક ચા પીવા બેઠા હોય છે. ત્યાં એક વિશિષ્ટ વ્યક્તિના આવવાની વાતો ચાલે છે. બધા એને કરતબ બતાવવાનું કહે છે. પોતાની કરતબથી બધાને છક કરી દે છે. અને એ જ રઘનાથ હોય છે કે જે ઘણા વર્ષો પહેલાં આ ગામ છોડીને હવે રંગૂન સ્થાયી થયો હોય છે. ઘણા દિવસો પછી છાપામાં એક જાહેર ખબર આવે છે. એમાં લખ્યું હોય છે કે એક છોકરીને આકર્ષીને પોતાની પાછળ ભમતી કરી મૂકી એના ગુનામાં એ છોકરાની ધરપકડ થઈ. એ છોકરીનું નામ ગુલાબ અને છોકરાનું નામ રઘનાથ. એક વખત કોઈ ગાંડા જેવાં માણસ ઝાડ નીચે આમતેમ બોલતો હતો વાતો કરતો હતો. વાર્તાનાયકે ત્યાં નજીક જોઈને જોયું તો બે જણા વાતો કરતા હતા એના ઉપરથી ખબર પડી કે આ જ રઘનાથ બંબ.

ધર્મશાળાનો ચોકીદાર એટલે ભિમગર રાજગર. તેમનું મૂળ નામ તો રતનશી. એક રાત્રે ચાર-પાંચ લોકો જ આવેલા હતા તેમાં કોઈ બારવટિયા જેવો લાગે તેવો એક, એક સ્ત્રી હતી. તે જાગતો હતો તે એક ગાડી સાડા બાર વાગ્યે આવવાની હતી તેની રાહ જોતો હતો. તેમાં એક માણસ આવ્યો. તેને તેમણે પૂછ્યું ક્યાંથી આવો છો? તેને પેલા માણસે કહ્યું, હું નાની રણોલી. તે સાંભળી તે ચોંકી ગયો, પછી તેણે નામ પૂછ્યું. પેલાએ કહ્યું, તખું. તે સાંભળીને તે વધારે ચોંકી ગયો. પછી તેને પૂછ્યું કે, ત્યાં તો ત્રણ તખુ હતા તમે કયા? પેલાએ કહ્યું તખુ પરબત. કાંટાળા પછી તેને ખાતરી થઈ કે આ એ જ છે જેને મારી જિંંદગીની દશા પલટાવી નાખી. તેને તેની પુખ્ત વયની યાદ આવવા લાગી. તે ચાર ચોપડી ભણેલો હતો. તેને નોકરી મળવાની હતી પણ આ તખુને લીધે ન મળી શકી. તેનો તેને તેના પર રોષ હતો પછી તેને છેલ્લો કોટરીનો રૂમ આપ્યો સૂવા માટ.ે તેણે વેર વાળવા માટેની યોજના બનાવી. તે પેલા બારવટિયાની કટાર લઈ તે તેને મારવા ગયો. ત્યાં જેવો મારવા ગયો તેવો તેનો હાથ પેલી સ્ત્રીએ પકડી લીધો. તે તેની ગામની લક્ષ્મી હતી. તેને વાત કરી, તું ખોટો તેને મારે છે, તેની જિંંદગી સાવ નપાવટ થઈ ગઈ. તેને ત્રણ વર્ષની જેલ થઈ હતી. તેનો છોકરો ત્યારે જ મરી ગયો હતો. તેને હવે કશું જ ભાન નથી. તે જીવતો મરેલો જ છે, ત્યાં પેલો બારવટિયા જેવો લાગતો જણ આવી ગયો. એનું નામ હતું જેસલ. તેને પકડવાનું પાંચ હજારનું ઇનામ હતું. તે તેની કટાર લઈને જતો રહ્યો ને લક્ષ્મી પણ જતી રહી, તેને પછી થયું કે તે વેરલાલસા શું કરી બેસત!

વાર્તાનાયક દિનકર. તેમના ગામમાં એક પ્રીતમગુરુ આવ્યા હતા. તેમને દરબારે બોલાવ્યા હતા. તેમના છોકરાને ભણાવવા માટે. તેઓ ક્યાંથી આવ્યા હતા તે કોઈને ખબર ન હતી. તેમનું મૂળ નામ પણ કોઈને ખબર ન હતી. પ્રીતમગુરુ એ તો તેમને અહીં નામ આપ્યું હતું. તે પહેલાં ધર્મશાળામાં રહેતા હોય છે ને પછી એક મંદિરમાં જતા રહે છે ત્યાં કોઈ ના જતું, કેમ કે તે ગામથી દૂર હતું. તે લોકો ત્યાં રમવા જતા. આ ગુરુજીને ત્યાં એક બાઈ કામ કરવા આવતી એનું નામ ગંગા. ગંગા અને ગુરુજી ક્યારેય એકબીજા સાથે સંવાદ ન કરતાં છતાંય એકબીજા વગર રહી ન શકતાં. એ બંને વચ્ચે ન હતો પ્રેમ, ન હતી લાગણી, ન હતો મોહ. આ વાતને ઘણો સમય થઈ ગયા પછી વાર્તાનાયક એમ.એ. થઈને ત્યાં જાય છે. એમણે પ્રીતમગુરુને પૂછ્યું કે આવા જીવનનો અર્થ શો? પ્રીતમગુરુ બોલ્યા, ‘What is victory? To endure is all.’

આ વાક્ય સતત વાર્તાનાયકને મનમાં યાદ આવ્યાં રાખતું. થોડા સમય પછી જ્યારે એગ્રીકલ્ચર આવ્યા ત્યારે એ માંદા હતા અને થોડા સમય પછી ખબર પડી કે ગુરુએ હંમેશ માટે વિદાય લઈ લીધી છે. થોડા સમય પછી હું પાછો આશ્રમ ગયો. તે અંદર એક દીવો પ્રજ્વલિત હતો. ગંગા બેઠી હતી. એ પ્રાર્થનામાંથી બહાર આવી ત્યારે ગુરુ વિશે વાત કરતાં એ રડી પડી અને વાર્તાનાયકને એક નોંધપોથી આપી, જે ગુરુની હતી. એમાં એમના જીવન વિશે ઘણું બધું લખેલું હતું. અને અંતમાં એમણે વાર્તનાયકને કહેલું વાક્ય. અંતે એક જ સવાલ થયો માણસ પોતે પોતાનો ન્યાય કરે એ હવા જીવન આમ જુદા પાડીને માણસ ક્યાં સુધી આ જીવન ઢોંગની હવામાં જીવતો રહેશે?

રામકલી એ નવના ટકોરે આવી જતી. તેનો પહેરવેશ પણ ઘણો અલગ જ હતો. તે શરૂઆતમાં તો મને આગળ માગણ લાગી. ‘રામકલી આઈ રામરોટી કે લિયે રામકલી આઈ! કુછ ન કુછ દીજીએ દેવી!’ તેમ બોલતી બોલતી તે આવતી. એક દિવસ વાર્તાનાયક રોટલી લઈને ઊભો હતો. એમણે તેમાં જોયું તો એમાં ઘણા બધા રોટલીના કટકા પડ્યા હતા. નાયકે તેને કહ્યું, ‘હું અથાણું લેતો આવું થોડું ખાઈ લે.’ તેણે ના પાડી. અને કહ્યું, ‘હું આ બધું એક નિશાળે જ્યાં આંધળા અપંગ લોકોને આપું છું તેના માટે લઈ જાવ છું.’ રામકલીની આ વાતે મને વિચારતો કરી દીધો. તમે આ કેવી રીતે શરૂ કર્યું? તેણે કહ્યું અત્યારે નહીં પછી ક્યારેક કહીશ. બે-ત્રણ દિવસે આવી નહીં. પછી એક દિવસ પછી ત્યાં આવી. પોતાની ભૂતકાળની વાત કરી. કેવી રીતે તેના પપ્પાએ તેનાં લગ્ન કરાવ્યાં ઇચ્છારામ સાથે; તે ગામમાં એક શિક્ષક હતા પણ લગ્ન કર્યા પછી તેમનો સાચો રંગ દેખાયો તેને શહેરમાં જવાનો બહુ શોખ હતો. થોડા વર્ષો ગામમાં નોકરી કર્યા પછી તે શહેરમાં જવાનું નક્કી કર્યું. ત્યાં અંધારી કાળી કોટડીમાં રહેતા, તે સાવ આળસુ થઈ ગયા હતા. બે દીકરીઓ હતી અમારે પછી તેની આળસના લીધે અને જીવનશૈલીના લીધે તેમનું મૃત્યુ થયું. થોડા સમય પછી બે દીકરીઓ પણ જતી રહી. હું સાવ એકલી થઈ ગઈ. હું બધાને ત્યાં કામ કરતી. તે રીતે જીવન ચલાવતી. પછી એક દિવસ મને થયું કે આ શું કામનું? પછી મને વિચાર આવ્યો કે હું ભીખ માગુ મારા માટે નહીં, પણ બીજાના માટે. મેં આ કર્યું ત્યારે મને સમજાયું કે બીજાના માટે ભીખ માગવી એ કેટલું સારું કામ છે, તેમાં કેટલો આનંદ છે. તે મને તેની વાત કહીને તે જતી રહી. તેને જતી જોઈ મને વિચાર આવ્યો કે આ કેટલી દયાળું છે.

સાધુ મોતીરામ તેને ત્યાં દર્દી બનીને આવેલી સ્ત્રી જોઈને આશ્ચર્યમાં પડી ગયા. તેને તેનો ભૂતકાળ યાદ આવી ગયો તેને લીધે જ આજ તેઓ આ રીતે જીવન ગુજારે છે. તેને તેના ગામમાંથી નીકળી જવું પડ્યું હતું. ભટકતા ભટકતા તે બધા શહેરોમાં છેલ્લે તે હિમાલયના એક મંદિરમાં આવે છે અને ત્યાં જ રહે છે. ત્યાં તે ટિક્કડ બનાવીને ખાતો અને સાંજે તો માત્ર ચા કે દૂધ પી લેતો. માંદગી સાજી કરવા જ્યારે તે સ્ત્રીને રિક્ષાવાળો તેની પાસે લાવે છે ત્યારે તે સ્ત્રીને મનમાં એવું જ હોઈ શકે હવે હું છેલ્લી ક્ષણો મારા જિંદગીની છે હવે હું જીવી નહીં શકું, તે સાધુને કહે છે કે તમે મારા ગામ સંદેશ આપજો, મારો આ સામાન પહોંચાડી દેજો મને તમારા ઉપર  ભરોસો છે. તે સાધુને પોતાનું નામ ગામ જણાવે છે. તે જાણીને સાધુની શંકા વધારે આશ્ચર્યમાં નીપજે છે. સાધુ તેનો ભાવ પ્રગટ થવા દેતો નથી તે તેને હિંમત આપે છે કે તમે ઠીક થઈ જશો, તમે મારી આ કડવાશ લેશો એટલે સાજા થઈ જશો ચિંતા કરવાની જરૂર નથી. હું પણ તમારી બાજુના ગામનો જ છું. સંતોકભાઈ તેને સાધુ જણાવે છે કે તે તેના ગામનો જ છે અને તે તેનો પરિચય આપે છે. ત્યારે પેલી સ્ત્રી તે જાણીને દુઃખી થાય છે અને આ પરિસ્થિતિ મેં જ લાવી છે. મેં તેની સાથે ખોટું કર્યું હતું તે માફી માગે છે. સાધુ તેની નિઃસ્વાર્થ સારવાર કરે છે અને તે સ્ત્રી સારી થાય છે તે ગામે જવા નીકળે છે, અને તેનો આભાર માને છે કે, આ જે જીવન ગુજારી રહ્યો છે તે તેના પ્રતાપે જ છે કુદરત સાથેનો તેનો આ અનુભવ અનહદ હોય છે. તેને વિચાર આવે છે કે કોઈપણ સંસર્ગ એ આપણા જીવનમાં કંઈક શીખવવા માટે જ આવે છે ભલે તે પછી મુસીબત હોય કે કોઈ પણ પરિસ્થિતિ. એ આપણને કંઈક શીખવા માટે જ હોય છે.

રાઘવ, માધવ અને એના મિત્રોની ટોળકી. એક વખત મજાક મજાકમાં એક લૂંટ ચલાવી. ધીરે ધીરે આ તો ફાવતું ગયું. પકડાતા નહીં એટલે વારંવાર ચોરી અને લૂંટફાટો આદરવા માંડ્યા. એક દિવસ નજીકના ગામમાં એક માલદાર ઘરમાં લૂંટ ચલાવવાનું નક્કી કર્યું. બધો જ માલમતા લૂંટી લીધા પછી બહાર નીકળતી વખતે સાચી દ્વારા કોઈ આવ્યાનો સંકેત મળ્યો. છતાંય બધાય પોતપોતાની સૂઝબૂઝથી ભાગી ગયા. ત્રણ-ચાર દિવસ પછી માહોલ શાંત થતાં બધા ભેગા થયા. ત્યાં ચાર પોલીસવાળા આવ્યા અને આ બધું ઝમકુડીએ કર્યું એવું માધવાએ કહ્યું. માધવાએ રાઘવને આગળ કરી દીધો. રાઘવને જોઈને ઝમકુડી સ્તબ્ધ થઈ ગઈ અને પોલીસને આ વાત નકારી દીધી. પોલીસ ઝમકુડીને નાયક પાસે લઈ ગયા. થોડા દિવસો પછી રાઘવ, માધવ અને એના બીજા મિત્રોની વાત સાંભળી ગયો. એમાં સ્પષ્ટ થયું કે ઝમકુડી બીજી કોઈ નહીં પરંતુ એ રાઘવની મા હતી. રાઘવને પોતાની સગી માના ઘરમાં ખાતર પાડ્યાનો બહુ અફસોસ થયો. એમણે મિત્રો પાસે બધું પાછું માગ્યું પરંતુ કોઈએ ફાવવા દીધો નહીં. અંતે રાઘવ ઝમકુડી પાસે જઈને બધી વાત કરે છે. અને ઝમકુડીને કહે છે કે એ મિલકત નહીં મારી મિલકત તો તું છે હવે આપણે શાંતિથી જીવીશું.

પોતાની જાતની વાત કરતું એક એવું પાત્ર. જેણે એક વખત સતી સીતાનો અદ્‌ભુત વેશ ભજવ્યો. બધા જ લોકોએ ખૂબ વખાણ્યો ધીરે ધીરે આ વખાણની અમિટ છાપ પડતી ગઈ. ઓળખીતા પાળખીતા બધા જ લોકો કહેવા લાગ્યા, ‘અદ્‌ભુત પ્રતિભા’. આ વાતથી હવે ધીરે ધીરે ટેવાઈ જવાયું. હું પણું એટલું બધું વિસ્તરી ગયું કે બીજું બધું તુચ્છ જ લાગવા લાગ્યું. લાગણી પ્રેમસંબંધ બધું. એક મોટા વિદ્વાન પરિચયમાં આવ્યા અને એ આ મોહિનીમાં આટલે સુધી આકર્ષ્યા કે છેવટે એક દિવસ તો એની સાથે પ્રભુતામાં પગલાં માંડ્યાં. સમય જતાં એને આ સંબંધ પણ મજાક લાગવા લાગ્યો. થોડા સમય પછી બીજા વિદ્વાન સંપર્કમાં આવ્યા. એમને પણ પોતાના પ્રેમમાં પાડ્યા. ત્યાર પછી ભાન થયું કે પ્રેમ હવે બચ્યો જ નથી. ત્યારે એ વિદ્વાનની એક નિશાની એટલે કે એક બાળક આ પૃથ્વી ઉપર જન્મ લઈ રહ્યું હતું. ત્યારે ભાન થાય છે કે મારામાં તો હવે દીકરાને દેવા માટે પણ પ્રેમ નથી રહ્યો. એ પણ મજાક લાગે છે. ધીરે ધીરે ભાન થાય છે કે પાર વિનાની લક્ષ્મી વચ્ચે, બાર વિનાના જીવનવિલાસ વચ્ચે, ભાર વિનાના પુસ્તકોના જ્ઞાનની વચ્ચે એ ભયંકર શૂન્ય છે. એને આજે ચારે તરફ અગ્નિ અગ્નિ અને અગ્નિ જ અનુભવાય છે. અને અંતે સમજાય છે કે આ પળ પળનું હું વાળું જીવન એનું પળ પળનું મૃત્યુ છે.

ભાલચંદ્ર આ વાર્તાનું મુખ્ય પાત્ર. આજ પોતે જે ફર્સ્ટ ક્લાસ રેલવેના ડબ્બામાં વાર્તાનાયક હતા, તેની બરાબર નીચે આ ભાલચંદ્ર પણ હતા. વાર્તાનાયકને આજે એક વાંચેલી વાતને લીધે વિચાર આવતા હતા એટલે ઊંઘ નહોતી આવતી.

વાર્તા બે તેજસ્વી વિદ્યાર્થી અને છતાંય એમાં એક અવ્વલ કક્ષાના વિદ્યાર્થી સાથે થયેલા અન્યાયની હતી. બન્ને સારા મિત્રો, સાથે મળીને પેપર લખેલું છતાંય ૧૦થી ૧૫ માર્ક્સનો તફાવત આવતો હતો. એક દિવસ જેને ઓછા માર્ક્સ હતા એને વાત મળી કે પરીક્ષકોમાં એક પરીક્ષકે કેવળ પોતાના પ્રાંતનો એક વિદ્યાર્થી હતો એટલા માટે આવડું મોટું માર્ક્સનું ગાબડું પાડ્યું હતું. પહેલો વિદ્યાર્થી તો વિદેશ ચાલ્યો હતો, અલબત્ત પોતાને પણ જાણ હતી આ વાતની! દેશમાં રહી ગયેલ વિદ્યાર્થી તત્ત્વજ્ઞાન, ફિલસૂફી, ઈશ્વર એવા વિષય ઉપર ચિંતન કરવા વળ્યો, અને આખાય દેશમાં એની કીર્તિ ફેલાઈ ગઈ. આજે અહીંયાં મળેલા બે વ્યક્તિમાંથી ભાલચંદ્ર સામે બેસેલા વ્યક્તિના સામાન ઉપરની નામની ચિઠ્ઠીઓ વાંચવા લાગ્યા અને ભાલચંદ્ર અને એમની વચ્ચે ગહન વાર્તાલાપ ચાલ્યો. એ વાર્તાલાપ એ અન્યાય થયેલા વખતની પરીક્ષાનો જ હતો. ભાલચંદ્ર ધીરે ધીરે ગુસ્સે થઈ રહ્યો હતો. ઊભો પણ થઈ ગયો. વાર્તાનાયકે વચ્ચે સવાલ પૂછ્યો અને ભાલચંદ્રએ જવાબમાં પુસ્તકનું નામ લીધું અને એ એમનું લખેલું હતું! જેની નામના આંતરરાષ્ટ્રીય હતી. ભાલચંદ્ર પોતાની બધી જ વ્યથા વર્ણવી રહ્યો હતો, કેવી રીતે ભીરુઓ એ દેશની તેજસ્વીતાને હણી રહ્યા છે. આ બધું જોઈ રહેલા વાર્તાનાયકને મનમાં વિચાર આવ્યો કે એમણે પણ આજે જે વિષયમાં વ્યાખ્યાન કરવા જવાનું છે એનો વિષય હતો, ‘આપણી કેળવણીનો દેશ સંસ્કૃતિમાં ફાળો.’

આ વાર્તાસંગ્રહમાં દસ વાર્તાઓ ગ્રામપરિવેશને કેન્દ્રમાં રાખી લખાયેલી છે. દસ વાર્તાઓ નગરજીવનના વાતાવરણની છે. એક વાર્તા ‘ભીંત ઉપરનો ચહેરો!’ અંગ્રેજી ભાષાની વાર્તા પરથી લખાઈ છે, તો એક વાર્તા ‘યજ્ઞનું રહસ્ય’ પૌરાણિક કાળની વાર્તા છે. શ્રીકૃષ્ણ આ વાર્તામાં ગોવર્ધન પર્વતની પૂજા દ્વારા યજ્ઞનું સાચું મહત્ત્વ સમજાવે છે. આમ, આ સંગ્રહમાં કુલ એકવીસ મૌલિક વાર્તાઓ છે.

કલ્યાણ કાકા. થાળી ઉપર કંઈક પોતાના હાથોથી વિશેષ કારીગરી કરતા હશે એવી ઘણા લોકોને કારીગરી કરવા આજીજી કરતાં સાંભળીને મને સમજાયું. ઘણી વખત ના પાડવા છતાં અમારામાંથી કોઈ માન્યું નહીં. એમણે કહ્યું કે તમારા માટે ગમ્મત છે પરંતુ મારા માટે નીમ છે. જમાનાની વાત છે જ્યારે રજવાડાં જીવતાં હતાં અને ખેડૂતો જે ઉપજ કરે એમાં ભાગ લેતા હતા. ખેડૂતો બધા જ એક જગ્યાએ પોતાનું ધ્યાન ભેગું કરે અને ત્યારે ઘણા બધા ખેડૂતો મળતા ત્યારે આવી રીતે વાતો ચાલતી. કલ્યાણકાકાએ ઘણી વખત ના પાડવા છતાં એનું નીમ હોવા છતાં અમારી વિનંતી માનીને કલ્યાણકાકાએ રાખોડીને એક-બે વખત ફૂંક મારી માતાજીનું નામ લીધું અને અંગૂઠા અને આંગળી વચ્ચે રાખીને થાળીમાં ઉપરથી નીચે ઘસી અને થાળીમાં કંકુ થઈ ગયું. આ પછી કલ્યાણકાકા ગયા તે ગયા પાછા ન દેખાયા. એક દિવસ એનો દીકરો એને શોધતો શોધતો આવ્યો અને અમને પૂછ્યું કે, તમે જોયા છે? પછી એણે એના નિયમની વાત કરી. કદાચ નીમ તૂટ્યો હશે એટલે જ એણે જાતદંડ કર્યો હશે. અને અલોપ થઈ ગયા હશે.

વાર્તાના નાયક એમના ગામનું એક પાત્ર એટલે નાનજી અને નાનજીનું જીવન પરિવર્તન કરનાર હાજો ભરવાડ. નાનજી પોતાનું જીવન ચલાવવા માટે ગમે ત્યાંથી પૈસા માગી લેતો અથવા કમાઈ લેતો. નાનો હતો ત્યારે શાળામાં ચોપડી ચોરી લેતો અને મોટો થઈને આ જ ટેવ ભીખ માગવામાં પરિવર્તિત થઈ. એક વખત હાજો ભરવાડ વાર્તાનાયકના ઘરે બેસવા આવે છે અને ત્યારે પોતે પોતાનું શરીર કામ ન આપતું હોવા છતાં પોતે મજૂરી નહીં મૂકે અને મફતનો રોટલો નહીં ખાય એવી વાત જ્યારે નાનજીએ સાંભળી અને પછી સ્ટેશન ઉપર કુલીનું કામ કરવા લાગ્યો. વાર્તાનાયક જ્યારે નાનજીને મળે છે ત્યારે આ વાતનો ખુલાસો થાય છે કે હવે હું પણ મફતની રોટલી નહીં ખાવ. આમ નાનજીના જીવનમાં પરિવર્તન આવે છે.

વાર્તાનાયકને ગીત ગુંજનની અને ધીમા ધીમા ગવાતાં ગીતોની બહુ ઊંડી અસર હતી એમના પિતા પણ એમને કહેતા કે, ‘ભાઈ તને આ કુદરતે આપ્યું લાગે છે પણ જોજે અને ખોટું નહીં આખોનારા પછી જિંદગીભર સુખી થતા નથી.’ ધીરે ધીરે લખવાનું કાર્ય આગળ વધતું ગયું, પંક્તિઓ લખી, ગીતો લખ્યાં. લોકો આગળથી સરાહના પણ મળતી થઈ. માસ્તરે પણ કહ્યું, ‘તું તો મોટો કવિ થવાનો લાગે છે પણ જોજે એને રવાડે બહુ ચડી ન જતો.’ વાતોડિયા સ્વભાવને કારણે મારા મિત્રો પણ વાતોડિયા. મિત્ર ઈશ્વરની બહેન નંદકિશોરી વાર્તાનાયક તરફ આકર્ષાઈ, અને વાર્તાનાયક પણ નંદકિશોરી તરફ. પરંતુ એક દિવસ નંદકિશોરીએ મહામૂલ્યવાન ગીતોનો સંગ્રહ બાળી નાખવા માટે કહ્યું. પહેલાં તો વાત ના માની પરંતુ નંદકિશોરીની બોલવાની છટા અને એની મક્કમતાને લીધે એણે સંગ્રહ બાળી નાખ્યો અને એમાંથી બંનેની નિકટતા આવી. ધીરે ધીરે નંદકિશોરી આ વાતનો ફાયદો પણ ઉપાડવા લાગી. પોતાનાં ધાર્યાં કામ કરાવીને અંતે નંદકિશોરી થયું કે હવે વાર્તાનાયકનું કશું કામ નથી એટલે એને પણ છોડીને ચાલી ગઈ. એનું કહેવું એમ હતું કે આ બધી જ ભ્રમણા છે. સ્ત્રી પુરુષનું સાથે રહેવું એ પણ. વાર્તાનાયકને હવે પોતે શું ખોઈ લીધું એનો અફસોસ દરરોજ થાય છે અને એના પિતાના શબ્દો દરરોજ યાદ આવે છે.

એક બાજુ ચકલો અને ચકલી પોતાનો માળો બનાવે છે, એની સામે એક મહાલય હતો. બહુ મોંઘો અને શ્રીમંતોને ત્યાં હોય એવી વસ્તુઓ વાળો મહાલય. અરીસો પણ ઘણો મોટો એટલે એ બે ચકલાં ત્યાં બેસતાં અને પોતાના રચાતા મહાલયની વાત યાદ આવે ત્યારે ઘાસ-તણખલાં લેવા જતાં. જેની ઝૂંપડીમાં એનો માળો હતો એ રાધા. પોતાના બે પગ વગરના દીકરાને સુંડલામાં સુવાડી ફક્ત હાથોથી જ એવી રીતે વહાલ કરતી કે એ સુંડલામાં સૂતેલા દીકરાને એનાં ગીતો એનો પ્રેમ સમજાઈ જતો. ચકલાં પોતાનો મહાલય પોતાનાં આવનારાં વારસ માટે રચી રહ્યાં હતાં. રાધા પોતાના પ્રેમ શિશુને છોડી રહી હતી ગીતોની હલક સાથે અને મહાલયના ત્રિલોક પતિ મોંઘીદાટ વસ્તુઓમાં પણ અતૃપ્તિ અનુભવતા. આવું એક નાનકડું ત્રિકોણ આ વિશાળ દુનિયાના ગોળમાં રચાઈ રહ્યું હતું. રાધા કશું બોલ્યા વગર પોતાના દીકરાના સુંડલાને પ્રેમથી હિંચોળતી. એક દિવસ એનો બાપ એ સુંડલો હલાવી રહ્યો હતો. એમાં પ્રેમ ન હતો. એટલે એ બાળ પણ આમ જ સૂઈ રહ્યું. ત્યારે જ બે ચકલાં પોતાના અકાળે માળા સાથે નીચે પડી ગયેલા ફૂટેલા ઈંડાની સામે જોઈ રહ્યાં. આ બેના મહાલયમાં ત્રિલોક પતિ પણ બોલતા હતા, ‘આપણે વિજ્ઞાનના સાધનો હોવા છતાં વહેલી લપ ત્યાં આવી ગઈ ત્યાં આપણી મૂર્ખાઈ.’

વાર્તાનાયક વાસમાં રહેતા હોય છે અને વાસનું એક બહુ ચર્ચાયેલું, સમજુ, ડાહ્યું, શાણું, ભણેલું અને એક વખતનું સત્તાધીશ એવું પાત્ર એટલે ‘ડોસલ કાંધાળો’. બધાના નાનામોટા સારા-નરસા બધા જ પ્રસંગોમાં પોતાની અચૂક હાજરી આપનારું પાત્ર એટલે ડોસલ કાંધાળો. બધા જ કાર્યોમાં હાજર રહેવા અને લીધે એની લોકચાહના પણ ઘણી. એક દિવસ અચાનક કાંધાળો ક્યાંક ચાલ્યો ગયો. કોઈને કશું ભાળ કે કશું કહ્યા વિના. ઘણા સમય સુધી એનો પત્તો મળ્યો નહીં. થોડા દિવસ પછી જમનાબેન વાર્તાનાયકને કશું કહેવા આવ્યાં ત્યારે એમને ભૂતકાળમાં બનેલી પોતાના દીકરાની વહુ સાથે કરેલા અન્યાયની વાત માંડી. પોતાનો દીકરો ખોઈ ચૂકેલી પોતાના દીકરાની વહુ એટલે અંગના. આબરૂ સાચવવા માટે લીધેલા આ પગલાંને અંગના ધૂતકાર્યો હતો. અને ધીરે ધીરે આ વાત આખા ઘરના લોકો સાથે મળીને-સમજીને આ ડોસાને બોલાવવાનું બંધ કર્યું. અચાનક કદાચ એટલે એક દિવસ સવારમાં કાંધાળો બધું જ મૂકીને ચાલ્યો ગયો અને જમનાબેને કહ્યું કે બીજ વિના ક્યાંય વૃક્ષ થાય છે ભાઈ! એણે વાવેલું હવે ભોગવે છે એટલે જ કશે ચાલ્યો ગયો અને વાર્તાનાયક નિરૂપમભાઈને વાત યાદ આવે છે કે કોણે કહ્યું છે? સત્યને સોટચ જેવા નિર્ભળ સત્યને જોઈ શકવાની શક્તિ કોઈ જ નથી ધરાવતું એ કેવલ ઈશ્વર માટે છે.

ગામ આખું એને નપાવટ સમજે. આખો દિવસ ચોરામાં હોય પૂજા કરે. કશુંય કામ ના કરે, પત્તાં રમે બીડી ફૂંકે અને ધૂમ્રપાન કરે. એનું નામ મકના ભારથી. ગામના દરબાર જરા ઉડાવ હતા અને ગામનો કામદાર એટલે જગજીવનભાઈ. એક વખત દરબારગઢમાં દરબારના સગામાં કોઈ મૃત્યુ પામ્યું. મયાશંકરભાઈ બ્રાહ્મણ. આ શોક પ્રસંગની રસોઈ મયાશંકરભાઈને કરવાની હતી. એના આગલા દિવસે મયાશંકરભાઈ એક સંવતરીના પ્રસંગે પોતાના સહકુટુંબ સાથે પહોંચી ગયા. આ વાત જ્યારે જગજીવનભાઈને ખબર પડી ત્યારે તેમણે મયાશંકરને મળવા બોલાવ્યો. થોડો ધમકાવ્યો અને અંતે કહ્યું કે ગામ મૂકીને નીકળી જા. મયાશંકરભાઈ ચિંતામાં ને ચિંતામાં ઘરે આવ્યા અને પછી સૂતા તે સૂતા. પછી એને લગભગ સ્વર્ગની વાટ પકડી લીધી હશે. આ વાતને થોડા દિવસ વીતી ગયા. એક રાતે મકનો ભારથી જગજીવનભાઈને મળવા આવ્યો. અને મળીને કહ્યું કે, મયાશંકરભાઈના બહેન અને એમના દીકરા માટે પાંચસો રૂપિયા આપવાના છે. થોડી વાતચીતો પછી જગજીવનભાઈને કહ્યું, આ વાત જો તમે રૂપિયા પાંચસો નહીં આપો તો હું દરબાર સુધી પહોંચાડી દઈશ અને જો આપશો તો હું કાલે સવારે આ ગામ છોડી દઈશ. દબાવમાં આવીને જગજીવનભાઈએ પૈસા આપ્યા અને બીજા દિવસે સવારથી મકનો ત્યાં ચોરા ઉપર હાજર ન હતો. આ મકના ભારથીની વાત મકના ભારથીઓને હવામાંથી ઊભા કરે છે.

વાંદરા વચ્ચે ફસાયેલો એક વ્યક્તિ એટલે વાર્તાનાયક. વાંદરામાંથી છૂટવા માટે એને ડાળીયા દેવા પડશે એવું ગુજરાતીમાં જ્યારે એક બાવાજી બોલ્યા ત્યારે અચંબિત વાર્તાનાયક એની સામે જોઈ રહ્યા. ત્યાર પછી બાવાજીને પૂછ્યું કે, તમે અહીંયાં છો છતાં ગુજરાતી બોલી શકો છો? બાવાજીએ કહ્યું કે, હું અહીંયાંનો નથી હું તો બગસરાનો છું. ત્યારબાદ ઓટલે બેસીને વાર્તાનાયક અને બાવાજી વચ્ચે જે વાર્તાલાપ થયો એમાં વાર્તાનાયકને ખબર પડી કે ખરેખર બાવાજી તો ઘણા બધા પ્રવાસો પછી અહીંયાં પહોંચ્યા છે. પરંતુ બાવાજીને એક વાતનું દુઃખ કે એમણે જે છોકરીને ના પાડી એ જીવનભર એને હજુએ સતત યાદ આવ્યા કરે છે. એની વેદનામાં હજુ પણ એ બાવાજી ધ્રુજી જાય છે. બાવાજીનું નામ રૂપગીરી. એકાદ બે પ્રસંગો એવા બનેલા કે જેનાથી કદાચ આપણી અંદર સિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરવાની ઇચ્છા થાય. પરંતુ બાવાજીના મોઢે જ એવું સાંભળ્યું કે આ જડમૂર્તિની પાસે ટંકોરિયો વગાડીને ખોટા ખોટા પાંચ-સાત શ્લોક બોલીને અહીં આવનારા સાથે થોડાં ગપ્પાં મારીને રોટલી ખોટી મારવી એ જીવન નથી. અદ્‌ભુત સિદ્ધિ મેળવવાના મોહમાં રૂપગીરીએ જીવનની સુંદરતા ખોઈ દીધી એનો એને ભારોભાર અફસોસ છે. અને આ જ સંસારની મોટામાં મોટી કરુણતા છે.

દરબારીરાજ ચાલતાં ત્યારની વાત છે. દરબારમાં બહુ ખાસ વ્યક્તિ એટલે માવજીભાઈ. એમ કહેવાય કે માવજીભાઈના મ વિના રાજ ચાલે નહીં. દરબારને કશું પણ કામ હોય તો માવજીભાઈ કહે એટલું જ થાય. માવજીભાઈ આમ ભણેલા કશુંય નહીં પરંતુ સૂઝબૂઝ અને ગણતરીબાજ. માવજીભાઈ કામદારના કામદાર, દીવાનના દીવાન, નોકરના નોકર, અને અંતેવાસીના અંતેવાસી. માવજીભાઈ ત્રણ મહિના મૃતતા શીખ્યો. પણ એના મ માં તાકાત બહુ. કોઈ દીવાનના સગાને દીવાને ૨૫ રૂપિયા નોકરીએ રાખ્યો. મેટ્રિક પાસ હતો અને બહુ સારું અંગ્રેજી બોલતો હતો. માવજીભાઈને ખબર પડી. એણે તરત જ દરબાર પાસે જઈને કીધું. આવા રૂપિયા રપ વાળા રાખશું તો રાજનું દેવાળું ફૂટશે. આ વાત માવજીભાઈએ એટલે કરી, કારણ કે પેલા ભાઈ અંગ્રેજીમાં ચલાવતા. કોઈ હિતેશભાઈ દેવીપ્રસાદને કહ્યું કે માવજીભાઈને મળો. માવજીભાઈને કહ્યા પ્રમાણે દેવીપ્રસાદે વર્તન કર્યું. અને માવજીભાઈની સૂઝબૂઝથી દેવીપ્રસાદને રૂપિયા રપ કરતાં પણ વધારે સવલતો મળી અને ત્યારથી જ એક લોકવાયકા બનેલી કે મતું મારે માવજીભાઈ.

વાર્તાનાયક અચાનકથી આવી જડતા મનહરભાઈની વાત છે. મનહરભાઈ બહુ બધી વાતો કરે આકાશી ગ્રહો વિશે, શેત્રુંજીના બંધ વિશે, કારખાના વિશે પરંતુ એ વાતોમાંથી એક વસ્તુ ભારે મૂલ્યવાન હતી. એમની પાસે બનેલી સાચી ઘટનાની વાત. વાર્તાનાયક એટલે કુંદન. આ વખતે મનહરભાઈ જે વાત લઈને આવ્યા એ આમ હતી. એક પૈસાદાર બાપનો એકનો એક દીકરો, એને કોઈ છોકરી સાથે પ્રેમ થયો, પણ આ વાત એના પિતાથી સહન ના થઈ. કારણ કે દીકરાને રંગૂનની દીકરી એટલી બધી ગમી ગઈ હતી કે એની સિવાય કશું દેખાતું જ નહોતું. પિતા અને પુત્ર વચ્ચે મતભેદો વધતા જતા હતા. એટલે પિતાએ નક્કી કર્યું, પુત્રના હિત માટે થઈને પેલી બાઈને વચ્ચેથી ઉડાડી મૂકવી. આ કામ માટે એ સ્ત્રીની જ એક મિત્ર પાસે તેનું અપહરણ કરાવી લીધું. તેનું નામ હતું નયના. તેથી ધીરે ધીરે ઘરમાં આવતી જતી થઈ અને પુત્ર એટલે કે તેજપાલ સાથે એને પ્રેમ થઈ ગયો. નયના દેખાવડી પણ હતી અને ચતુર પણ. જશરાજ એટલે કે તેજપાલના પિતા પાસેથી તેને પૈસાની સવલતો મળી રહેતી. વચ્ચે જ્યારે એક-બે વખત તેણે બંધ કર્યું ત્યારે નયનાએ તેનો વિરોધ પણ કર્યો. પરંતુ હવે તો પોતાનો દીકરો નયના સાથે પ્રેમમાં પડ્યો. નયના ઘરમાં આવી અને ધીરે ધીરે વાતાવરણ બગડ્યું. બધી જ ગુપ્ત વાતો તેણે તેજપાલને કરી. બાપ દીકરા વચ્ચે ફરી પાછા મતભેદ વધવા લાગ્યા. પરિસ્થિતિ એવી સર્જાઈ કે એક રાતે તેજપાલ અને નયના ઘર મૂકીને ભાગી ગયાં. જસરાજ પણ હવે ઢળતી ઉંમરે ભાંગી પડ્યો. ગરીબોને દાન દેવું બસ એક કામ માત્ર રહ્યું. એક વખત એક ભિખારી ઉપર નજર પડતાં એની દયનીય સ્થિતિ જોઈને જસરાજને દયા આવી. અને જ્યારે એમ માલુમ થયું કે પોતાનો જ દીકરો તેજપાલ છે ત્યારે બહુ દુભાયો. અને એ જે સ્ત્રી સાથે બેસીને વાતો કરતો હતો એ સ્ત્રી પણ પાગલ જેવી હતી અને એ તેની પહેલી પ્રેમિકા હતી. આ બંને થોડીવાર હસતાં થોડીવાર રડવા લાગતાં. એ ઘર સામે જોઈને અને કદાચ એ પરિસ્થિતિને પણ. જસરાજના મનમાં અંતે જે આવ્યું એ શીખ હતી, હાથ નહીં પણ હૈયું એ જ માણસની મોટામાં મોટી દોલત છે

જગદીશ તેના મનમાં સતત એક જ વાત કર્યા રાખે કે હું છું ત્યાં સુધી. બધી જ વાતમાં આ વાતો આવી જાય. લગભગ ત્રણેક મહિનાના મંદવાડ પછી એ ફરી પાછો ઊભો થયો. આજુબાજુમાં બનતી ઘટનાઓ સતત ને સતત એને ફક્ત એક જ વસ્તુ સમજાવી રહી હતી કે આ તું નહીં હોય છતાંય દુનિયા તો ચાલતી જ રહેવાની છે. ઊભા થઈને બજારમાં ગયા પછી પણ એને લગભગ ત્રણ ચાર એવા અનુભવ થયા કે જેનાથી એને સમજાય છે કે વ્યક્તિ નથી છતાં એ સ્થળ, એ માણસો અને બધા જ લોકો એમના એમ જ છે. કોઈના ના હોવાથી કશુંય ફરક નથી પડતો. અને અંતે ફરી પાછો આ જ સવાલનો જવાબ મળતાં એ બહુ ઊંડા વિચારમાં પડી જાય છે અને ત્યાં તેના પગ પાસે ધૂળ ઊડીને આવે છે અને એ જ પવન સાથે બીજે ઊડીને ચાલી જાય છે.

વાર્તાનાયક તેના મિત્ર શ્રીનંદની વાત કરે છે. કશુંક ઉપાસના કરતો પરંતુ પોતાની શક્તિ ગુપ્ત રાખતો એને હિપ્નોટિઝમ કહેવાય. એક વખત પ્રયોગ પણ કરેલો અને સફળ પણ ગયો. વાસુદેવ એટલે વાર્તાનાયકનો બીજો મિત્ર. વાસુદેવ આ સહન ના કરી શક્યો. તેની શ્રીનંદ સાથે થોડી વડચડ થઈ. બીજા દિવસે થનારા મેળાવડામાં બધાને આવવા આમંત્રણ આપ્યું. મેળવડાનું સૌથી મોટું આકર્ષણ હતું ડેનિયલ. ડેનિયલ પોતાનાં પત્ની સાથે આવ્યા હતા. થોડીવાર થઈ ત્યાં સુધી ડેનિયલને ગામના બધા લોકો લળી લળીને સલામ ભરતા હતા. થોડીવાર પછી ડેનિયલનાં પત્ની ભાષણ કરવા માટે ઊભાં થવાનાં હતાં. પરંતુ એ ખુરશીમાં એમ જ ચોંટી રહ્યાં કંઈ ખુરશી ડેનિયલનાં પત્ની સાથે ચીપકી ગઈ. કારોબારી સાહેબે શ્રીનંદને આવીને વિનંતી કરી અને કહ્યું, ‘ભાઈ આ તો આપણી આબરૂનો સવાલ છે, તમે બધું સમજો છો.’ વાસુદેવભાઈને બહુ નવાઈ લાગી. એક વખત એવું બન્યું કે શ્રીનંદભાઈએ વાસુદેવ ભાઈના હાથમાંથી વીંટી લઈને બહાર ફેંકી દીધી અને બાજુમાં ઊભેલા નવનીતભાઈના ખિસ્સામાંથી એ વીંટી નીકળી. આ કળા જોઈને ફરી પાછા અમે લોકો અચંબિત થઈ ગયા. થોડા દિવસો પછી વાસુદેવ શ્રીનંદના ઘરે ગયો. અને ત્યાં જઈને કહ્યું કે મારે તમારી પાસેથી વિદ્યા શીખવી છે. શ્રીનંદે ધીરેથી આવતા સંગીતને સાંભળવા માટે કહ્યું. પછી શ્રીનંદે કહ્યું, તમને જો શાંત જીવન અને તેથી પણ વધુ સુખદ શાંત મૃત્યુ જોઈતું હોય તો આ બધું જવા દો. અને બીજા દિવસથી વાસુદેવો ક્યાંક અદૃશ્ય થઈ ગયો. થોડા સમય પછી અમને ખબર પડી કે ભારે શારીરિક દુઃખોથી વ્યગ્ર બની શ્રીનંદે પણ જળસમાધિ લીધી.

મનમોહનનો એક મિત્ર એટલે ભાર્ગવ નાનપણથી નિશાળની મૈત્રી. ભાર્ગવ કશું પણ થાય એ બધી પરિસ્થિતિમાં એક જ વાત કરતો આપણે આપણું કામ કરો એને એનું કામ કરવા દો. ઘણી વખત એવું થયું કે બહુ ખરાબ પરિસ્થિતિમાં સલવાઈ ગયા પછી પણ ભાર્ગવનું વલણ આ જ રહેતું. એક વખત તો સ્કૉલરશિપની વાત હતી અને પ્રોફેસરે તેના નજીકના સગાના દીકરાને બે માર્કના પેરથી ભાર્ગવને પાછળ રાખીને સ્કૉલરશિપ અપાવી ત્યારે પણ ભાર્ગવે આ જ વાત કરી આપણે આપણું કામ કરો એને એનું કામ કરવા દો. ઘણા સમય પછી મનમોહનને એને મળવાનું મન થયું એટલે એણે શોધી લીધો. શાળામાં શિક્ષક હતો અને જ્યાં બધા જ મધ્યમ વર્ગના માંડ માંડ જીવનના બે પાટા ભેગા કરતા હોય એ લોકોની વચ્ચે રહેતો હતો. ત્યારે તેની એક મિત્ર અંજનીની વાત નીકળી. વાત નીકળી એના પત્રોની. ધીરે ધીરે ભાર્ગવ વિષાદમાં સરવા લાગ્યો અને કેટલાય ઉતાર-ચડાવો પછી એક વખત અંજની એને મળવા ખુદ આવેલી. અને ત્યારે અફસોસ કે પોતાના બધા જ પત્રો પાછા માગવા માટે આવી હતી. આવી વાત કરતાં કરતાં ભાર્ગવ પોતે વિષાદમાં સરી ગયો. ‘સંધ્યા શોભા મને વધારે જીવન આપે છે અને એનો અંધકાર ભલે એને જીવન આપતો રહે, એને એનું કામ કરવા દો આપણે આપણું કામ કરો.’ આટલું બોલીને ભાર્ગવ પાછો પોતાના કામે વળગ્યો.

મનોહર વાતો કરવાનો પૂરો અને પૈસા ખર્ચવાના આવે તો થઈ રહે તો થઈ રહ્યું. પોતાના પાડોશી ગણપતલાલ, બહુ સારા મિત્ર. પણ દીવાલ બનાવવાની વાતમાં છ તસું જેટલી જમીન મનોહરે દબાવી દીધેલી. આ વાત એણે રસિકભાઈને કરી. અને ધીરે ધીરે આ વાત પહોંચી ગણપતલાલ સુધી. ગણપતલાલ બહુ સજ્જન માણસ. પરંતુ આ વાત એના દિલમાં બેસી ગઈ. મનોહરનો છોકરો આમ જરાક છેલબટાવ, આ જમાના પ્રમાણેનો. ભણવામાં સાવ નબળો. પરંતુ છોકરી સાથે બોલવા-ચાલવાનો, સિનેમાનો, વાતો કરવાનો વ્યવહાર ખરો. મનોહરને વાત ખબર પડી ત્યારે બહુ ગુસ્સે થયો. ઘરમાંથી કાઢી મૂકશે એવી વાત પણ કરી. પણ એના છોકરાએ તો એવું કહ્યું કે હું ભાગ લીધા વગર જઈશ નહીં ગણપતકાકા. ગણપતલાલે આ વાતનો ફાયદો ઉઠાવતાં એના દીકરા પાસે વાત સાબિત કરાવી કે જમીન મનોહરે પચાવી લીધેલી, ઉપરાંત કોઈ એક વિધવાબાઈના સો રૂપિયા દબાવી રાખેલા. ગણપતલાલે મનોહરના દીકરાને સાચવી તો લીધો પણ સાથે મનોહરને પાઠ ભણાવવાનું પણ મનમાં નક્કી કર્યું. એક છોકરીને ભાવિ પત્ની તરીકે ઘરે લઈને આવ્યો ત્યારે ગણપતલાલને કહ્યું કે મારા ઘરે રહેજો. મનોહર તો ચીકણો છે. છોકરો મનોહરની સામે થયો અને વિધવાબાઈનું અને આ છ તસું જમીન પચાવવાની વાત મોટેમોટેથી બધાને બોલાવીને કહેવા લાગ્યો. મનોહરને આ ખોટું લાગ્યું અને માંદગીમાં પડ્યો. અંતે દીકરાને બોલાવવાની વાત કરી અને ગણપતભાઈ સાથે બધી વાત ચોખ્ખી કરી. માણસ પોતે જ વ્યવહાર કેવો કરે છે અને છતાં એ કેવો સુંદર થઈ શકે તેમ છે, આટલું વિચારતા ગણપતલાલ તે માંદા માણસ પાસેથી ઊઠીને ઘરે જવા નીકળ્યા.

આ વાત સમુબાઈની છે. જીવનમાં કેટલાંય પરિવર્તનો આવે છતાંય બધી પરિસ્થિતિમાં એક સમભાવે રહેવું એનું ઉદાહરણ છે. બાઈ સમુ જ્યારે આવે ત્યારે ચોખ્ખું ઘી લઈને આવે. બીજે બધે પૈસા દેતાં પણ આવું ઘી મળતું નહીં. એક વખત આવ્યા ત્યારે એણે પાળેલા છોકરાની વાત કરી. થોડીવાર ગપ્પાં લાગ્યાં, થોડીવાર લાગ્યું કે કલ્પના હશે! પણ વાર્તાનાયકને સમુનો ભરોસો હતો એ ગપ્પાં મારે નહીં. વાત હતી ૧૯૧૮માં પ્રથમ ઝપાટામાં આવેલા માણસોની. ગામડામાં એ વખતે ડૉક્ટરો નહોતા, ઊંટવૈદ હતા. અને એ રોગ કેટલો ખતરનાક હતો કે ઘરમાં એક જણાને થાય એટલે આખા ઘરનું સોથ વાળીને નીકળે. બાઈ સમુ અને એનો ધણી મોહન કંટેવાળો, એમને નજીકમાં નાનકીનું ઘર હતું. એનો ધણી, જુવાન છોકરો, બંને મરી ગયા હતા એટલે એ એકલી હતી. છોકરાનો છોકરો હતો દોઢ વર્ષનો. સમુને બોલાવીને સાચવી લેવા વિનંતી કરવા માંડી અને આ બાઈએ એને દીકરો જ માની લીધો. એને મોટો કર્યો એના વિવાહ કરાવ્યા. એની પાસે હતું એ બધું આપી દીધું. ગામના લોકો તો સારી ને નરસી બધી વાતો કરતા. રામધન એ છોકરો હોશિયાર હતો. એનાં લગ્ન થયાં એ બાઈને ખબર હતી કે રામધન વારસ છે, ને વારસ નથી. સમુનો પુત્ર છે અને પુત્ર નથી. અને છૂટા થવાની વાત કરી. એક વખત એ પિયર ગઈ, રામધન એને તેડવા ગયો. અને કશું જાણ કર્યા વગરના બંને આફ્રિકા ઉપડી ગયાં. અહીંયા તેની મા એની રાહ જોતી રહી ગઈ. ગામના લોકો વાતે વાતે સમુને મેંણા મારતા રહ્યા. અને એ કહેતી રહી કે હું તો ભગવાન ભરોસે જ છું. એ તો હજાર હાથવાળો છે આપવા બેસે ત્યારે કાંઈ પાછું વળીને થોડું જુએ એણે મને દીકરો આપ્યો. આટલું કહીને પછી ઊભી થઈ ગઈ અને આ વાતમાં જઈને જીવન સમાધાન મેળવ્યું એવું વાર્તનાયકને લાગ્યું.

જગજીવનભાઈ, આમ તો આખા ગામમાં એની છાપ બહુ સારી. લોકો એને ભગવાનનું માણસ માને. મરણપથારીએ પડ્યા હતા ત્યારે એણે વાર્તાનાયકને બોલાવ્યો. વાર્તાનાયક એટલે નંદલાલ. નંદલાલ બહુ ભણ્યા નહોતા પણ કંઠ બહુ સરસ હતો. ભજન ગાય ત્યારે સૌ ડોલી ઊઠતા. એટલે જગજીવનભાઈએ નંદલાલને ભજન ગાવા માટે મંદિરમાં પગાર આપીને રાખેલા. જગજીવનભાઈને મંદિરમાં બીજો જ રસ હતો. ત્યારે રજવાડાના પાટવી વારસ પોતાના રાજમાંથી રિસાઈને માનપુરમાં આવીને વસ્યા હતા. એમણે નવરાશનો વખત ગાળવા માટે મંદિર શરૂ કરેલું. આ મંદિરમાં ધર્મશાળા અને ભોજનનો પણ પ્રબંધ કરેલો. ધીરે ધીરે આમાંથી કમાણી ચાલુ થઈ. જગજીવનભાઈ પૂજારીને ત્યાં મેડી થઈ ગઈ અને જીવણ શેઠે તો લગભગ આખું ગામ કબજામાં લીધું. ધીરે ધીરે આ સદાવ્રતને એ બંધ થયું. જગજીવનભાઈ માંદા પડ્યા એટલે એને એવું થયું કે હવે લગભગ પૃથ્વી ઉપર બે જ દિવસ છે. જગજીવનભાઈનો છોકરો પણ એવો જ ઠગ ભગત હતો. એમણે મને કહ્યું કે, આ છોકરો મૂર્ખ નથી મહા દુષ્ટ પણ છે, માંસાહારી છે, દારૂડિયો છે. હવે તું એને સંભાળજે, બચાવજે, ઉગારજે. આટલું બોલીને ૫૦૦ની નોટો નંદલાલના હાથમાં મૂકી. નંદલાલે એને એમના બીજા સાથીના દીકરાની વાત કરી. બહુ ઉદાસ થયા. હજી એમની વાતો ચાલતી હતી તેમના પરિવારના લોકો આવી ગયા અને નંદલાલ મૂંગા મૂંગા એની વાતો સ્વીકારતા હોય એમ દૃષ્ટિ કરી અને જગજીવનભાઈ આંખો મીંચી ગયા.

ચોકીદાર દાનાજી એટલે એવો ચોકીદાર કે જેને પોતાની જમીન હોવા છતાં મૂકીને આ જગ્યાની ચોકીદારી કરતા. આ જગ્યા એટલે હમણાં જ ગણેશાનંદજી મહારાજે પોતાનો દેહ ત્યાગ્યો, અને જોગાનુજોગીની જગ્યા. આ જગ્યાનો મહિમા બહુ. લોકો દૂર દૂરથી અહીંયા આવે, રાતવાસો પણ કરે. પણ એ બધાની ખબર આ ચોકીદાર રાખતો. ચોકીદાર આમ તો ખાલી કહેવાનો, પણ આવતા-જતા બધા શ્રદ્ધાળુઓની ખબર દાનાજીને હોય. એનું એક કારણ એવું પણ હતું કે ત્યાં ચોરીઓ થતી એમાં આ નાના સાધુનો પણ હાથ હતો. એટલે દાનાજીએ બહુ ચતુરાઈથી પોતાના વિશ્વાસુ રાઘવને આ જવાબદારી સોંપેલી. એવામાં એક નવદંપતી આવ્યું. બીજા દિવસે એમને મૂકવા માટે તેમણે રાઘવને કામ સોપ્યું. નાનાજીને રાઘવ ઉપર પૂરો ભરોસો હતો. જ્યારે ઘનશ્યામજી મહારાજ હયાત હતા ત્યારે આ દાનાજી અને રાઘવની વહુના સંબંધમાંથી દાનાજીને બહાર કાઢેલા. એટલે દાનાજીને આ જગ્યા ઉપર જાત કરતાં પણ વધારે માન. એક વખત રાણકી એટલે કે રાઘવની વહુ આવી અને આવતીકાલે થનારી ચોરીની વાત દાનાજીને કરી. બંને સાથે મળીને એક યુક્તિ ગોઠવી અને આ ચોરી થતી બચાવી. અને રાઘવને પણ એ નાના બાપુની પાસે માફી માગવા માટે મોકલ્યો, આમ બધી આબરૂ બચાવી લીધી અને દાનાજી જ્યાં સુધી જીવ્યો ત્યાં સુધી ચોકી કરતો રહ્યો.

કિશોરીલાલ, એક એવો કિશોર કે જેને પોતાના પિતાએ દૂધ ઢોળવા માટે ત્રણ લાફા માર્યા અને ઘર છોડીને ભાગી ગયો. ભાગીને પાંચ-સાતની ઓરડીમાં રહેવા આવ્યો. અચાનક જ એક દિવસ બાજુમાંથી કોઈ ભાઈ ચાની પ્યાલી મૂકી ગયા. એમનું નામ હતું હરિપ્રસાદ. બંનેના સંબંધો થોડા વધતા હતા ત્યાં અચાનક એક દિવસ કિશોરીલાલ છાપાની જાહેરાત વાંચીને પરેશાન જેવા થઈ ગયેલા. આ હાલતમાં એમને હરિપ્રસાદ જોઈ ગયા એ જોઈને કિશોરીલાલે પોતાનું રહેવાનું ઠેકાણું બદલી નાખ્યું. લલિતાબેન એટલે હરિપ્રસાદનાં પત્ની, આવો જ કિસ્સો એમની સાથે પણ બની ગયેલો. એમણે પણ પોતાના જુવાન દીકરાને આવી રીતે ખોયેલો. એક દિવસ લલિતાબેન શોધતાં શોધતાં કિશોરીલાલના રૂમે જઈ ચડ્યાં. એમને કિશોરીલાલમાં પોતાનો દીકરો જ જણાયો. પોતાની ભૂલનું પ્રાયશ્ચિત્ત એટલે કિશોરીલાલને એની મા સાથે મેળવવો. આ વાત સમજાવવા કિશોરીલાલ સાથે ઘણો સંવાદ કર્યો. અંતે એમને પણ નવાઈ લાગી, જ્યારે એમણે સાંભળ્યું કે કિશોરીલાલનું ગામ એ જ લલિતાબેનનું પિયર છે.

વાત એક કેવા વ્યક્તિની છે કે જે ભૂતકાળમાં બસ એક ડોકિયું કરી આવ્યો અને એનું વર્તમાન આજે ધૂંધવાઈ ગયું. અચાનક જ જે સૃષ્ટિ ખૂબ જ સુંદર લાગતી હતી, પળવારમાં તો એ ખૂંચવા લાગી. અને આ વ્યક્તિ એટલે સન્મુખલાલ. એમના બાળપણના મિત્ર એટલે ભોગીલાલ, જે એમનાં પત્ની નંદનગૌરીની છેલ્લી સારવારના ડૉક્ટર પણ હતા. અવારનવાર મળવા આવતા. આજે આવીને એને અચાનક પૂછ્યું, ‘તમને ક્યારેય એ હુમલાનો..? તમે એને કોઈ એમાંથી તદ્દન મુક્ત એવી વાત કોઈ મિત્ર ડૉક્ટર એટલે કે... આટલામાં સન્મુખલાલ આખી વાત સમજી ગયા. અચાનક જ ઊભા થયા અને કહેવા લાગ્યા, ‘હા, હું જ નંદનગૌરી નો ખૂની છું, મેં જ મારી છે એને, ખંજરથી નહીં પરંતુ મનથી.’ અને અચાનક દોડીને શેરીમાં ગયા અને બૂમો પાડવા માંડ્યા, ‘મેં પરપોટો હવે ફોડી નાખ્યો, હું ખંજરખૂની નથી, પણ હા ભેંસલ કરનારા વ્યાજના બોજા નીચે, જે કુટુંબ સાફ કરનારા, મારી નાખનારા એવા પ્રતિષ્ઠિત ભેરુ, ભયંકર આપઘાતથી ખૂનીના જેવો હું એક ખૂની છું. તમે મને સજા આપો એ જ મારું પ્રાયશ્ચિત્ત. લોકો એને પોતપોતાની નજરે જોવા લાગ્યા. સારો, ગાંડો, તો કોઈ એની ઉપર દયા ખાવા લાગ્યું. માંડ સમજાવીને એને ઘરની અંદર લાવ્યા ભોગીલાલ. પરંતુ પછીથી એ બધાને કહેતા, ‘જુઓ ભાઈ આપણે ત્યાં હજારો સામાજિક ખૂનીઓ રહે છે, હું પણ એમાંનો એક છું, હવે તમારી વાત કહો.’

વાત છે એ વખતની જ્યારે ગોકુળવાસીઓ ઉત્સવ ઉજવતા, યજ્ઞ કરતા, અને આખું વ્રજ, ગોપકુલો રાજા નંદ આ મહોત્સવ માટે દિવસ-રાત મહેનત કરીને ગાયોને શણગારતા. કુટુંબ કુટુંબ વચ્ચે સ્પર્ધા થતી હતી. ગાયોના અલગ અલગ ઘૂઘરમાળ બનાવવામાં આવતા. શીંગડાં પણ જાણે સોનાના બની જતાં. મોટા મોટા રાજાઓ પણ ન કરી શકે એવો ઠાઠમાઠ અશ્વનો થતો. બધા માણસોને એવું હતું કે આ બધી જ સૃષ્ટિ ઇન્દ્રદેવને લીધે ચાલે છે. નાના નાના બાળકોથી માંડીને જુવાન આવા બધા ઇન્દ્રદેવનો આભાર માનતા અને એટલા માટે જ તો આ યજ્ઞ હતો. વ્રજની નારીઓ, ગાયો, ધણ, ઘાસ, ઝરણાં, જળ, ડુંગર, બંસી, પંખીઓ, દૂધ, ગોરસ આની એક અલગ જ સૃષ્ટિ બની જતી. અહીંયા રહેનારાને સ્વર્ગની તૃષ્ણા નહોતી. શ્રીકૃષ્ણના બંસીનાદે આખું વ્રજ માનતું કે રાજા કંસનું મથુરાનગરીનું રાજ પણ ન આવે. કૃષ્ણ માનતા કે યજ્ઞ થવો જોઈએ પરંતુ એ ડરમાં કે બીકમાં નહીં. તે નંદ રાજા પાસે ગયા, અને કહ્યું કે આ યજ્ઞ કોને માટે છે? એનું વ્રજભૂમિને શું ફળ મળશે? રાજાએ જવાબ આપ્યો. એમાં કૃષ્ણને એવું લાગ્યું કે અહીંયા ક્યાંક બીક છે. કૃષ્ણએ બધી વાત સમજાવ્યા પછી અંતે એવું કહ્યું કે આ પર્વતો, વૃક્ષો હજાર જાતની વનસ્પતિ, ઘાસનાં બીડ, ગાયો, બળદો એ જ તો આપણા ભગવાન છે. ધરાવવું જ હોય તો ગોવર્ધન પર્વતરાજને ધરાવો. કર્મના સિદ્ધાંતની વાત સાંભળીને સૌએ વાત સ્વીકારી. અને બીજી બાજુ ઇન્દ્રદેવ પ્રકોપમાન થયા અને સતત સાત દિવસ સુધી જળવર્ષા થઈ. કૃષ્ણના દિલાસાથી બધા જ લોકો થંભી ગયા. અને સામે ઇન્દ્રદેવ પણ. અંતે કૃષ્ણએ કહ્યું કે કોપીલા ઇન્દ્રદેવ આપણને કેટલું બધું ઝાલ આપી દીધું? અને બધા મંગલ ધ્વનિ સાથે વ્રજવાસીઓ વ્રજ તરફ જવા માટે ઉપડ્યા.

સુખરામપુરની તાલુકાશાળાના હેડમાસ્તર પ્રેમજી દલ્લુ. એમનો સ્વભાવ બહુ ખરાબ. ખરાબ એટલે કે કોઈ સાથે પણ વાત કરે તો તોછડાઈથી કરે. એનું એક મુખ્ય કારણ હતું કે તેઓ પ્રવેશકની પરીક્ષા ત્રણ ત્રણ વાર આપવા ગયા, પણ નાપાસ થયા. એમની સાથેના બધા પાસ થઈ ગયા એટલે એમને એવી શંકા હતી કે આગળથી જ મોટાભાગના પ્રશ્નો બધા જાણી જાય છે. દલ્લુ માસ્તર દરરોજ છૂટ્યા પછી પોતાની કવિતા સંભળાવે અને બધા એમાં હા, જી  હા કરે. આવો દોઢ કલાકનો દરરોજનો ક્રમ. અને વાર્તાનાયકનો દોઢ કલાક તો એ બધાના પછી શરૂ થાય. ફાનસ પૂરવાનું, લાકડાં લાવવાનું ને એવું બધું. એક છૂપી નાટક મંડળી ચાલતી અને એમાં મણીબહેન એટલે કે સ્નેહલત્તા દેવી એટલે કે આ દલ્લુ માસ્તરનાં વહુ પણ હતાં. એક વખત એવું થયું કે માસ્તર બહાર ફરવા ગયા ત્યારે મોડા આવશે એવું કહીને ગયેલા. પૃથ્વીરાજ ચૌહાણ ભાવસંગ અને સંયુક્તા આ સ્નેહલત્તા બનેલાં. ભાવસંગ નાટકના રંગમાં ભાન ભૂલી ગયો કે શું થયું ખબર નહીં પરંતુ સ્નેહલત્તાને ખરેખર ચુંબન કરી લીધું અને એ જ વખતે હેડમાસ્તર આવી ગયા. ત્યારે તો કશું બન્યું ન હોય એમ વાત સગેવગે થઈ ગઈ. પરંતુ પછી વાર્તાનાયક અને આ ભાવસંગ ઉપર બહુ ખાર રાખ્યો. એક વખત વાંકમાં લઈને એને અંધારી કોટડીમાં પૂરી દીધો. આવીને મારવા પણ ગયા પરંતુ સ્નેહલત્તા એમને રોકી દીધા. પરંતુ આની અસર ભાવસંગ ઉપર બહુ ઊંડી પડી. એને તાવ આવી ગયો અને એ શાળાએ આવતો બંધ થઈ ગયો.

આ બાજુ માસ્તરે એની વિરુદ્ધ બહુ વાતો ઉડાડવા માંડી. આ વાતોને લઈને ભાવસંગની માએ ગામ છોડીને જતું રહેવું પડ્યું. સમય જતાં વાર્તાનાયકને ઊંચો હોદ્દો પ્રાપ્ત થયો. એક વખત કાળાં કપડાં પહેરીને શોકમૂર્તિ હોય એવી રીતે એક સ્ત્રી ત્યાં આવીને ઊભી રહી. વાર્તાનાયકે તેની સામે જોયું, તો એમણે પૂછ્યું કે ‘એની પાટી નોટ જે કંઈ પણ પડ્યું છે એ લેવા આવી છું.’ સાવ નિરસ મૂર્તિ જેવું એનું વર્તન હતું. એને જોઈને વાર્તાનાયકને નવલકથા લખવાનો વિચાર થયો. પરંતુ કેટલાય પ્રયત્નો પછી પણ એ નવલકથા ના લખાઈ તે ના જ લખાઈ અને અંતે વાર્તાયનાયકને થયું કે ‘આ તો મારો હૃદયવૈભવ છે કે અપૂર્ણ રહેવા નિર્માયેલ એની નવલકથા?’

લખુડો એની પત્ની દેવી અને એનો સુંદર એવો દીકરો સુંદર. લખુડો રખડું અને ચાલાક એટલે રંગૂન જઈને કમાણી કરી આવતો પણ એના દીકરાને એના દીકરાની માએ નાટકો અને વાર્તા સંભળાવેલી એટલે સુંદરને પહેલેથી જ નાટકોમાં બહુ રસ. વાર્તાનો નાયક જ્યારે એના ઘરે પહોંચે છે ત્યારે એની મા દેવી એમને વાર્તા સંભળાવા માટે કહે છે. અને સુંદરનો રસ નાટકોમાં વધુ ઊંડો ઊતરે છે. બીજી બાજુ લખુડાને લોકો હવે લક્ષ્મીદેવ તરીકે ઓળખવા મંડ્યા છે. લક્ષ્મીદેવને નાટકો સહેજ પણ ગમતાં નથી.

બધા સાથે મળીને નાટક પાડવાના હોય છે ત્યાં તૈયારીમાં લક્ષ્મીદેવ આવી પહોંચે છે અને સુંદરને બહુ મારે છે. આ ઘટનાથી સુંદરને આઘાત લાગે છે અને એ પછી નાટક આજુબાજુ પણ ફરકવાનું બંધ કરી દે છે. લક્ષ્મી દેવ રંગૂન જવા માટે નીકળે છે અને પાછળથી દેવી અને વાર્તાનો મુખ્ય નાયક એને સમજાવે છે કે તારામાં કુદરતી શક્તિ રહેલી છે. તે તું વેડફ નહીં. થોડા દિવસો પછી દેવી નાયકને બોલાવે છે અને હાથમાં રહેલો પત્ર જોતી જોતી રડતી રડતી કહે છે કે સુંદર હવે ભાગી ગયો છે. સુંદરની માતા દેવી જ એને કહે છે, ‘દીકરા તારો વિજય થશે જ અને ના થાય તો પરાજય લાવજે.’ શોધખોળ આદરે છે પણ સુંદર મળતો નથી. નાયક વર્ષો પછી એક નાટક જોવા જાય છે અને એમાં સુંદરના આખા જીવનની વાત બહુ દૃઢ રીતે કરેલી હોય છે. બીજા જ દિવસે નાયક નાટક કંપનીમાં જાય છે પરંતુ એને ખબર પડે છે કે સુંદર તો અહીંથી નીકળી ગયો છે. થોડા સમય પછી વર્તમાનપત્રમાં વાંચે છે કે નાટકની ભૂમિકા ભજવતો ભજવતો જ સુંદર મૃત્યુ પામ્યો છે.

વર્ષો પહેલાં નાના નાના અસંખ્ય રજવાડા હતાં. અત્યારે ચાલતું કામદારનું. એ જે કહે એ જ કાયદો. એમાં રાઘવજી મહારાજ લોટ માગવાનું કામ કરતો. ચપટી લોટ લેતો જાય અને ધર્મની વાતો કરતો જાય તથા દવા-દારૂ પણ ચીંધતો જાય એટલે કે કેળવણીકાર જેવું કામ કરતો. ગામ દરબાર કામદારની નીચે રહીને કામ કરતા. એટલે કે કામદાર કહે એટલું જ કરવાનું. એવામાં એક વખત બહારવટિયાને સામે થવા દરબાર ગયા અને આ કામદાર તો ભાગી ગયો. આ જોઈને રાઘવજી મહારાજે લોટ લેતી વખતે બધાના ઘરે કહેવા માંડ્યું કે બધા થોડા થોડા રૂપિયા ભેગા કરીએ તો આપણો દરબાર છૂટો થાય. આ વાત જ્યારે કામદારને ખબર પડી ત્યારે એને ઘરે બોલાવીને એના ૩ દીકરા મારી નાખશે એવી ધમકી આપી. આવીને રાઘવજી મહારાજ સૂતા એ સૂતા પછી જાગ્યા નહીં. એના ત્રણ દીકરા એમાંથી સૌથી નાનો દીકરો એના મનમાં આ વાત બહુ ઊંડે ખૂંપી ગઈ. એણે વખત આવ્યે બદલો લેવાનું નક્કી કર્યું. થોડા સમય પછી કામદારના ઘરે જમવાનું બનાવવા માટે નરભેરામ એટલે કે રાઘવજી મહારાજના નાના દીકરાને બોલાવવામાં આવ્યો. બદલાનો લાગ જોઈ નરભેરામ બેફિકર થઈને પોતાની ચાલ ચાલવા માંડ્યો. એવામાં કામદારના પિતા જોઈ ગયા અને તેને વાત વાળી લેવા માટે એની ભૂલને માફ કરી અને પોતાને ત્યાં કામે રાખી દીધો. આમ કરીને બદલાની ભાવના ભુલાવી દીધી

લગભગ ૭૫ વર્ષ પહેલાંની વાત. ભડલીની આજુબાજુ બનેલી હશે એવું કહેવાય. ગામનું નામ વડલી. ગામમાં રંગૂનથી લોકો આવે ત્યારે ગામની રોનક બદલાઈ જાય અને બધા ધંધા ધમધમવા માંડે ત્યારે નાગવાળાનું બહારવટુ હતું. નાગવાળા એટલે બહારવટિયો નહીં પણ લૂંટારો. જે ગામને ધમરોળે તે ગામને ઊભું થતા બીજા છ મહિના થઈ જાય. ગામમાં એક ડોસી રહેતાં. એનું નામ પણ નાગબાઈ. ગામને બચાવવા માટેના ધીંગાણામાં એનો ધણી કામ આવેલો. એટલે પોતાના પૌત્ર વીરુભાને એ જુનવાણી બહાદુરીની વાર્તા કહેતાં. વાર્તા સાંભળી સાંભળીને વીરુભાને એવું થઈ ગયેલું કે પોતે જ ગામનો રખેવાળ છે. ઉંમર બહુ નાની પણ કટાઈ ગયેલી તલવાર હાથમાં જેવો તેવો ભાલો અને લાકડી લઈને ગામમાં એક છેડેથી બીજા છેડે આંટો મારે. એમાં એક દિવસ એવી અફવા આવી કે નાગવાળો ગામને લૂંટવા માટે આવે છે. વીરુભા તો ગામની રખેવાળી કરવા માટે તૈયાર થઈ ગયા. ડોશીએ માંડ માંડ કરીને એને મનાવ્યા. પણ વીરુભા કહેતા કે આપણે ફરતા હોય તો મા કંઈકને ધરપત રહે. અને આમેય રખેવાળ તો એ જ હોય જે પોતાને રખેવાળ માને. પાળે એનો ધર્મ. સમાચાર આવ્યા કે નાગવાળાએ બાજુનું ગામ લૂંટ્યું એટલે બધા ફરી પાછા સમાનમા થઈ ગયા. એક દિવસ અચાનક વડલી અસાવદ હતી ત્યારે અડધી રાતે ગામમાં બંદૂકનો ધડાકો થયો. સાંભળીને નાગબાઈ ઊઠ્યાં અને વીરુભાના રૂમમાં જોયું તો કોઈ નહોતું. ડોશી ગભરાઈને નાગવાળો ઘૂમતો હતો ત્યાં પહોંચ્યા. હજુ ડોશી પહોંચે એ પહેલાં તો વીરુભાને ગોળીએ વીંધી દીધા. નાગવાળાને મહાપાપ કર્યું એવું લાગ્યું. આવીને નાગબાઈએ જોયું કે વીરુભા નિષ્પ્રાણ પડ્યા હતા. પછી એવી હાકલ એવા પડકારા છૂટ્યા અને નાગબાઈએ એવી રાડો પાડી કે ‘મને ગોળી માર બાયલા તારાથી વધારે થાય શું?’ નાગવાળાને કંઈક ખોટું થયાનું ભાન થયું અને અંતે નાગવાળાએ પ્રણ લીધા કે હવે જિંદગીમાં લૂંટ હરામ છે. ત્યારની કહેવત હાલે છે કે ‘ભાણની ભડલીને વીરુભાની વડલી.’

શાલિવાહન નામનો રાજા. અત્યંત સૂક્ષ્મબુદ્ધિનો અને વ્યવહારદક્ષ. એક વખત એક કોયડો આવ્યો. નગરના શ્રેષ્ઠી મરણ પામ્યા હતા. અને ચારે દીકરાઓને કુશકાળ, કાગળ, માટીના પિંડો અને કોલસો આવું ભાગમાં આપ્યું. ચારે જણા દેશપ્રધાને મળ્યા અને ઉકેલ ન આવતાં રાજાને મળવા આવ્યા. રાજાએ કહ્યું કે જે વસ્તુઓ છે એ મને આપો, થોડીવારમાં હું આનો જવાબ આપું. પોતાની કાર્યદક્ષતાથી માટીના પિંડવાળાને જમીન, કાગળવાળાને લેણું, કુશકાળવાળાને અનાજના ભંડારો અને કોલસાવાળા ને ખનિજ આમ નિષ્કર્ષ કાઢ્યો. આમ શાલિવાહન રાજપદને યોગ્ય છે એ વાત દેશ-વિદેશમાં પણ પ્રસિદ્ધ થઈ.

વાર્તાનાયકનો એક મિત્ર એટલે નવનીતલાલ અને એનો એક દીકરો એટલે તનસુખ. એના ઘરને સદંતર પ્રેમ અને વ્હાલથી સાચવનારી એની કામવાળી એટલે રતન. નવનીતલાલ પોતાના દીકરાને બહુ મોટો પ્રતિભાવંત વ્યક્તિ બનાવવા માગતા હતા. એટલે નાનપણથી એની ઉછેરણી પણ એવી રીતે કરેલી. પરંતુ બીજી બાજુ ધનસુખના મનમાં કંઈક બીજું જ ચાલી રહ્યું હતું જેની જાણ વાર્તાનાયકને અને એના મિત્રને બહુ મોડી થાય છે. એક દિવસ અચાનક વાર્તાનાયક તેના મિત્રના ઘરે જાય ત્યારે જુએ છે કે ધનસુખ હાર્મોનિયમ વગાડી રહ્યો હોય છે. આ વાતની જાણ જ્યારે નવનીતલાલને થાય છે ત્યારે થોડા આઘાતમાં પ્રસરી જઈને આ વાતને પણ સ્વીકારી લે છે. છતાંય એના મનમાં કંઈક ખૂંચતું હોય છે. થોડો સમય પછી વાર્તાનાયક જ્યારે તેના ઘરે જાય છે ત્યારે પોતાનો મિત્ર નથી રહ્યો, પરંતુ ધનસુખ આજુબાજુમાં ઘણા વાજિંત્રો સાથે બેઠો હોય છે અને એણે પણ એ વાત સ્વીકારી લીધી હોય છે. ચાર-પાંચ વર્ષ પછી વાર્તાનાયક જાય છે ત્યારે જુએ છે કે એક દીવો કરીને એની કામવાળી રતન માળા કરી રહી હોય છે. અને અંતે એને એક સવાલ થાય છે કોણ જીવી ગયું? શું જીવી ગયું?

વાર્તાના નાયક એમના સાથીદાર મનમોહનના પિતા અને મનમોહન વાર્તા આ ત્રણ પાત્રોમાં જીવંત રહે છે. વાર્તાનાયકે અલગ અલગ ગામડાઓમાં કામ કરેલું છે એટલે જ્યારે મનમોહનના પિતાએ એમને ખાવા પીવાની ઘણી વ્યવસ્થા કરી આપેલી. મનમોહન નાનપણથી જ બહુ જિદ્દીલો. અવારનવાર એનાં તોફાનની રાવ ઘરે આવતી. આટલું જ નહીં, ઘરના કામવાળા સાથે પણ બહુ તોછડાઈભર્યું વર્તન કરતો. એક દિવસ મહેમાને આવીને આની પહેલાં જ્યારે આવ્યા ત્યારે ચોરાઈ ગયેલા પૈસા વિશે વાત કરી. દિવસો જતાં મનમોહન ધીરે ધીરે એ પૈસા ઉડાવતો હોય એવી પણ જાણ થઈ. મોહનના પિતાએ એને સમજાવવા માટે પ્રયત્ન કર્યો પણ ઊલટાનું મોહન એની સામે પડ્યો. અચાનક જ એક મિત્રએ આવીને મોહનના પિતાને એક બ્રાહ્મણની વાત કરી. એ બ્રાહ્મણ પાસે ગયા અને એમની વાતો સાંભળીને અને નવાઈ લાગી. એમણે એના ઘરે બનેલી બધી વાત સામેથી કહી દીધી. એટલું જ નહિ, ચોરી મનમોહને જ કરી છે. મનમોહનને એક બોર્ડિંગમાં રાખવામાં આવે છે. પરંતુ ત્યાં પણ તેના પરાક્રમનો પાર રહેતો નથી. એક દિવસ અચાનક જ એ બોર્ડિંગની દીવાલ કૂદી ભાગી ગયો હોય છે. એને જ શોધતા શોધતા મનમોહનના પિતા આજ નાયકના ઘરે આવ્યા હોય છે. થોડીવાર પછી મનમોહનને ત્રણ લોકો પકડીને લાવે છે. અત્યારે મનમોહન રડ્યો હોય છે અને એવું લાગે છે કે હવે સુધરી ગયો. પણ થોડા દિવસ પછી સમાચાર આવે છે કે મનમોહન તેના પિતાને બાંધીને ઘરમાંથી બધા પૈસા ચોરીને ભાગી ગયો હોય છે. અંતે વાર્તાનાયક બહુ મોટો નિઃસાસો નાખે છે.

વાર્તાનાયક પોતાના મન વિશે વાત કરે છે. કદાચ એટલું જ કે આગળ શું થવાનું છે એને પહેલાંથી ભાસ થઈ જાય છે. પોતાની નિવૃત્તિ પછી નાનકડા ગામમાં જઈને પોતે રહેતા હોય છે. અને પરચૂરણ કામ કરતા હોય છે. અક્ષર થોડા સારા એટલે લખવાના કામ ઘણાં આવતાં હોય છે. અને બધા એવું માનતા કે બિપિનભાઈના કાગળો જે અક્ષરમાં પડે એ ભાગ્યશાળી હોય. આવી વાત ગામ આખામાં પ્રસરેલી. એક દિવસ એક ભાઈ આવીને એમને કહે છે તમારે મારી ભાણેજની કંકોત્રી લખવા આવવાની છે. અને અચાનક જ ભાનુમતિ એટલે કે જેનાં લગ્ન છે એ દીકરી ત્યાં આવીને બેસે છે. અચાનક જ ભાનુમતિના કપાળ ઉપર ધ્યાન જતાં વાર્તાનાયકને શોણિતથી ખરડાયેલું કપાળ અને લાલ લોહી દેખાતું હતું. સાતેક વર્ષ પછી નવનીતભાઈ એટલે કે દીકરીના મામા આવે છે અને વાત કહે છે કે ભાનુમતિનું ઠેકાણે ન પડ્યું. આ વાતને લગભગ દોઢ વર્ષ સુધી ગયા પછી છાપામાં વાંચે છે કે ભાણીએ પોતાના પતિને મારી નાખ્યો. અને આ કામ એને ચોકીદાર ભવન નથુ પાસે કરાવ્યું. આ વાંચતા જ બહુ આઘાતમાં સરી જાય છે અને વાર્તાનાયક વાત કરે છે. ભાઈ ભૂલતો નહીં કે આ તને એક પળની ઝાંખી આપી છે એવું બતાવવા કે તું જુએ છે તેટલું જીવન નથી.

ધોળી ટોપી હાથમાં નેતરની સોટી અને કાળો કોટ પહેરીને દરરોજ સમયસર તૈયાર થઈ જતા મોહન પ્રવાસીની વાત છે. મોહન પ્રવાસી એટલે કથા હોય, યોગ્ય હોય પરિષદ હોય કે કશું પણ હોય, પોતાની હાજરી અવશ્ય આપે. એના વૃદ્ધ માતાને ચિંતા થતી કે મારા ગયા પછી આનું શું થશે? અને એક દિવસ બન્યું પણ એવું. વૃદ્ધ માતા માંદા પડ્યાં અને અવસાન પણ પામ્યાં. સ્મશાનેથી પાછા ફરતા મોહનને પોતાનું ઘર સાવ ખાલી લાગ્યું. એમણે પોતાને આખી જિંદગી બસ સારી વાતો સ્વીકારવાનું રાખ્યું. તેના ઘરની સામેનો વડલો જોઈ એને વિચાર આવ્યો કે, હું વડલા પાસે બેસું અને બે-ચાર માટલાં-પાણી ભરી રાખું. ધીરે-ધીરે પંખી આવવા માંડ્યાં અને માણસો પણ. આમ કરતાં સૃષ્ટિ ઊભી થવા લાગી. મોહને એક શરત રાખી કે એ ના હોય ત્યારે તેનું ઘર ગામ લઈ લે પણ આ પાણીની પરબ ચાલુ રાખે. આ વાત કહેવા મોહન વાર્તાનાયકને પોતાની પાસે બોલાવે છે અને બીજા દિવસે મોહન મૃત્યુ પામે છે.

શિવાજી મહારાજના પૌત્ર શાહુ મહારાજ અને એમની સંસ્કારિતા ત્યારે દેખાતી જ્યારે સાધુ રામદાસનાં વારંવાર દર્શન કરવા જતા. એક વખત ગયા અને ખબર પડી કે રામદાસ મહારાજ મંડવાદમાં છે. મહારાજની સેવા કરવા ત્યાં જ મુકામ નાખ્યો. અચાનક મહારાજે કહ્યું, ‘કોઈની કશી ઇચ્છા હોય તો બોલો, પછી શરીર ભગવાનના શરણે જશે.’ રાજાએ કહ્યું, ‘આપની એક શિલ્પમૂર્તિર્ અહીંયા સ્થાપવી છે, જો આપની રજા મળે તો.’

મહારાજે કહ્યું, ‘ભગવાન રામચંદ્રની સ્થાપો.’ મૂર્તિ ઘડશે કોણ? આ સવાલનું તારણ હજી નહોતું આવ્યું ત્યાં સ્વામીએ શરત મૂકી. ‘આ મૂર્તિ ફક્ત ભગવાન રામચંદ્રની હોવી જોઈએ અને અલૌકિક અને ખરેખર અદ્‌ભુત હોવી જોઈએ, જોનારાને એવું લાગે કે જોનારા જોયું એવું આપ્યું એવો શિલ્પકાર શોધી લાવો.’ આવો કોઈ શિલ્પકાર લોકોના ધ્યાનમાં નહોતો. સ્વામીએ એક સોની ભગતની વાત કરી. ત્યાં ગયા પછી ખબર પડી કે ભગત તો આંધળો છે. ચિંતન કરીને કહ્યું, ‘તમે એક વખત ફરી ત્યાં જાઓ એ ભગત આવશે.’ ફરી વખત ગયા ત્યારે ભગતને આંખ આવી ગયેલી હતી. આબેહૂબ મૂર્તિ કંડારનાર ભગતને સ્વામીએ કહ્યું, ‘ભગત માગો.’ સોનીએ કશું ના માગ્યું. એટલે સ્વામીએ પછી કહ્યું, ‘આપ માગો જોઈએ તો સાત પેઢીની જાહોજલાલી માગો, ભગતે બે હાથ જોડી અને હસતાં કહ્યું, ‘મને મારો અંધકાર પાછો આપો.’

જડભરત પાદરે લીમડાની નીચે જે મળે તે ખાઈને પડ્યો રહેતો. એક દિવસ અચાનક ગામમાં ભીખ માગવા નીકળી પડ્યો. ગામવાળાએ સહજ સવાલ કર્યો. ત્યારે ખબર પડી કે એક અપંગ અને આંધળી બાઈને જમાડવા માટે માગે છે. ધીરે ધીરે એકમાંથી અનેક થવા જેવી બાબત બની. હવે વધારે દાન ભેગું કરીને જડભરત બાકીના ભિખારીઓને પણ આપતો થયો. આ વાત અચાનકથી લોકોએ પૂછી એટલે જડભરતે કહ્યું, ‘જ્યારે જે વિચાર આવે એનો અમલ કરો એ વધુ પ્રકાશ આપતો રહે છે.’

મહામારીમાં મરી ગયેલા મા-બાપ વગરના દીકરાને ગામના મુખી રામમોહન પોતાના ઘરે લાવે છે. પહેલાં તો એના ઘરે દીકરો નહોતો અને એની વહુ બહુ માંદી રહેતી. થોડા દિવસો પછી તેમને ત્યાં પણ દીકરાનો જન્મ થયો. આનંદ અને પરમાનંદ ધીરે ધીરે મોટા થવા લાગ્યા એમ બંને વચ્ચે મતભેદો પણ વધવા લાગ્યા. રામમોહનને પોતાના સગા દીકરાને બધી સંપત્તિ મળે એવું મનમાં હતું. એક દિવસમાં ઝઘડા બાદ રામુ અને પોતાના સગા દીકરાને બધું જ કહી દીધું કે જે ફક્ત રામમોહન અને એમના પત્ની બે જ લોકો જાણતાં હતાં કે આનંદ એ પોતાનો સગો દીકરો નથી. આ વાત પાછળ ઊભેલો આનંદ પણ સાંભળી ગયો અને આવેશમાં આવીને રામમોહનને પણ એને ઘણું સંભળાવ્યું, એ જ રાતે ઘર છોડી દીધું. પરમાનંદ મોટો થયો અને એણે બાપની બધી સંપત્તિ ઉડાવી દીધી અને બાપને હેરાન કરવા લાગ્યો. રામમોહન ઘર છોડી ને એક હવેલી પાસે પહોંચ્યો ત્યારે બહુ મીઠો આવકાર સાંભળી ત્યાં હવેલીમાં ગયો. તેને ખબર પડી કે આ તો આનંદનું ઘર છે. આનંદે એને વિવેક કર્યો કે તમે હવે મારા ભાગનો પ્રેમ આપવા બનાવ્યા છો, હવે અહીં રહી જજો. કોઈપણ ખોટી વાત રહેતી નથી અને સાચી વાત મરતી નથી.

રાજા દરબારનો જમાનો હતો, એ ધારે એમ થાય. એવામાં એક વખત ગાંગજી ભગતની વાડી દરબારે માગી. કાનજી ભગતને મન એવું હતું તે જમીન એ જ તો મા. જમીન આપીએ તો મા વેચી કહેવાય એટલે જ્યારે દરબારમાં બોલાવ્યો ત્યારે ગાંગજી વખતે બહુ નમ્રતાથી ના પાડી, પણ જાણતો હતો કે આનું પરિણામ બહુ ખરાબ આવશે. એની દીકરી એની ભેગી હતી. છ મહિના જેવું વીતી ગયું એટલે ગાંગજીને થયું કે વાત હવે વિસરાઈ ગઈ લાગે છે. તે તો પોતાની વાડીએ ફરી પાછો પ્રસન્ન થઈને જવા લાગ્યો. પણ બીજી બાજુ જીલુભા દરબાર તો એ ગામ છોડીને ભાગી જાય એવી યુક્તિ ગોઠવતા હતા. દરબારના એક માણસ આવીને ગાંગજીને પોતાની દીકરી વિરુદ્ધ વાત મનમાં રોપી. ધીરે ધીરે કરતાં આખું ગામ પૂરી વિશે ન કરવાની વાતો કરવા લાગ્યું. ગાંગજી ગામ મૂકીને હવે ગામેગામ રખડવા લાગ્યો. એ જેટલા ગામ જતો તે બધે વાત પહોંચી જતી. લાગ જોઈને ગાંગજીએ પોતાની દીકરીને કૂવામાં ધક્કો મારી દીધો. વાતને ત્રણ-ચાર વર્ષ થઈ ગયાં. દરબાર એક રખાત રાખતો. રાણીને આ ગમતું નહિ. એક વખત બોલાચાલી પણ થઈ ગયેલી. એવામાં એને તેજસ્વી બાઈએ ભડાકે દીધો અને ખબર પડી એ રખાત એ જ પૂરી હતી. પછી એ ભગતનું એ ડેલીનું શું થયું, કોઈને કશી ખબર નથી.

રાજા અકબરનું રાજ્ય. તેના રાજ્યમાં સૌપ્રથમ લોકોને દિલ્હી બોલાવી લેવામાં આવતા ત્યારની વાત. ભીખુદાસ એટલે કે તાનસેનનો નાનો ભાઈ. પણ તાનસેન એ દિલ્હી ચાલ્યો ગયો અને ભીખુદાસ જ્યાં હતો ત્યાં જ મહાભારતની વાતો કરતો રહ્યો. હમણાં મળેલા સમાચાર એવા હતા કે તાનસેને હવે ધર્મપલટો પણ કરી લીધો છે. એક દિવસ એવું બન્યું ભીખુદાસને લેવા પણ દિલ્હીથી લોકો આવ્યા. લોકો માન-અકરામ, અશરફી, હોદ્દો અને ઇજ્જત માટે ત્યાં જતા. ભીખુદાસને લેવા ૧૫-૨પ સવારો આવ્યા હતા.

ભીખુદાસે બહુ નિર્મળતાથી અને ત્વરિત નિર્ણયો કરતા એ અસવારોને કીધું કે, હું તો માગીને ખાવા વાળો મારું સ્થાન ત્યાં ના હોય. પેલા લોકોએ ઘણો મનાવ્યો પણ માન્યો નહીં. ભીખુદાસ કોણ હતો એ કોઈને જાણ નથી પણ ઇતિહાસ કહે છે ભૂલતા નહીં, મને વાંચનારાઓ મારે ત્યાં નોંધાયેલા નામો મહાન હશે પણ મારે ત્યાં નહીં નોંધાયેલા નામો અમર છે.

ઘણા સમય પહેલાંની વાત છે. કાલકવૃત્તીય મુનિ હિમાદ્રીમાં તપસ્યા કરતા હતા. ધીરે ધીરે અંદરથી એને જવાબ મળવા લાગ્યા. તપ વધારે ઘેરું થતું ગયું. અચાનક હૃદયમાં જોયું કે અંદર બે ફાંટા પડે છે. એક એને પોતાની જવાબદારીનું ભાન કરાવે છે અને બીજો જે અધ્યાત્મના રસ્તે ઊંડે લઈ જાય છે. ધીરે ધીરે મન સાથે મુનિ વાત કરવા લાગે છે. અને તેને સમજાય છે કે હું મારી જવાબદારી પૂરી કર્યા વગર આ રસ્તે નીકળી પડ્યો છું એટલે ફરી પાછું તે રાજ્યમાં જવાનો નિર્ણય કરે છે કે, જેમાં એમણે પોતાના નાના ભાઈને કશું પણ વિચાર્યા વગર આ ગાદી સોંપીને નીકળી જવાનું નક્કી કરેલું. પ્રમાણ કરતા કરતા પોતે પહોંચે છે મિથિલા નગરી. ત્યાં જઈને રાજાની ઉદારતા દુર્ગુણ છે, ઠેર ઠેર અવિશ્વાસ છે. પડોશી આક્રમણનો ગુપ્તભય છે. મુનિ પોતાની સાથે કાગડો રાખે છે, અને બધાને કહે છે કે આ કાગડો તમારા મનની વાત જાણે છે એટલે બધા મુનિથી દૂર ભાગે છે. મુનિ લોકો પાસેથી જાણે છે કે રાજાને પોતાના મંત્રીઓ પર ખૂબ ભરોસો છે. અને આ જ મંત્રીઓ રાજાને ખોટા પાઠ ભણાવે છે. રાજાની આંખ ખોલવા માટે મુનિ ધીરે ધીરે રાજમહેલમાં જવા લાગે છે. સમય જોઈને રાજાને વાત કરે છે. અને એક પછી એક મંત્રીની પોલ ખૂલવા લાગે છે. અંતે બધા મંત્રીઓનું ખોટું સામે આવે છે અને મુનિ પોતે પોતાનું કાર્ય પૂરું કરીને અધ્યાત્માના માર્ગે પાછા ચાલ્યા જાય છે.

૫. ‘છેલ્લો ઝબકારો’ વાર્તાસંગ્રહ વિશે :

૧) શૂન્યતાની લીલા