અધીત : પર્વ : ૬ - કાવ્યસમીક્ષા/ઘરઝુરાપો: Difference between revisions

‘ઘરઝુરાપો' એ કવિ બાબુ સુથારનો ઈ.સ.૨૦૧૦માં પ્રકાશિત થયેલો કાવ્યસંગ્રહ છે. બાબુ સુથારે કાવ્યસંગ્રહનું નામ 'ઘરઝુરાપો' રાખ્યું એ મને ગમ્યું. બાબુ સુથારે ફ્લૅટઝુરાપો, રો-હાઉસ ઝુરાપો, મકાનઝુરાપો ન રાખ્યું એય ઉચિત કર્યું. બાકી ફ્લેટ, રોહાઉસ, મકાનમાં વળી ઝુરાપો હોય ખરો?.. ઝુરાપો તો ઘર માટે જ હોય. આ માટે બાબુ સુથાર અભિનંદનના અધિકારી બને છે. આદિલ મનસૂરીને તો ન્યૂયૉર્કમાં પણ વતનની માટી માટે જીવ હિજરાયો હતો. આથી જ તો એ ઝુરાપાએ લખાવ્યું હતું કે -

{{Poem2Close}}

હજીયે જીવ અટવાયા કરે છે.

{{Poem2Open}}

આ કાવ્યસંગ્રહ વિશે હું તો એવું માનું છું કે ઘર તો બધાને હોય છે. પણ ઘર માટે જેણે ઝુરાપો અનુભવ્યો નથી એમને આ કાવ્યસંગ્રહ વિશે કશું બોલવાનો કે કંઈક લખવાનો કોઈ અધિકાર નથી. આવો ઝુરાપો મેં પણ અનુભવ્યો છે. કૉલેજમાંથી દિલ્હી કૉન્ફરન્સમાં ગયેલો. લગ્ન પછી પહેલવહેલી વાર હું ઘર અને પત્નીથી અઠવાડિયું છૂટો પડેલો. સેમિનાર પૂરો થાય પછી તો હું આવતાં-જતાં વિમાનો જોયા કરું. મારા સાહેબ મને ખિજાયેલા.

મને મારા મિત્રોએ કહ્યું કે, તેં બાબુ સુથારનો કાવ્યસંગ્રહ શા માટે લીધો? બાબુ સુથાર તો ખૂબ જ આખાબોલા છે. તું કવિતાથી જરા પણ ફંટાયો તો તારું આવી જ બન્યું માનજે. આમ તો એઓના બેએક લેખોથી પ્રભાવિત થયો હતો. કવિના આ બીજા રૂપનો પરિચય ન હતો. મને તરત જ સુરેશ દલાલની પંક્તિઓ યાદ આવી ગઈ :

{{Poem2Close}}

એના કરતાં કવિતા મળે  

એ આપણા માટે ધન્ય છે.

{{Poem2Open}}

બાબુ સુથાર ગુજરાતી સાહિત્યના એક પ્રયોગશીલ કવિ, વાર્તાકાર, નવલકથાકાર છે. એમ. એસ. યુનિવર્સિટીના લિંગ્વિસ્ટિક ડિપાર્ટમેન્ટમાં વ્યાખ્યાતા તરીકે સેવા આપ્યા બાદ તેઓ ૧૯૯૭ના વર્ષમાં અમેરિકાની પેનસિલ્વેનિયા યુનિ.માં પીએચ.ડી.ના વિદ્યાર્થી તરીકે જોડાયા. લિંગ્વિસ્ટિક્સના ક્ષેત્રમાં સંશોધનકાર્ય બદલ એમણે પેનસિલ્વેનિયા યુનિ.ની ડૉક્ટરેટ ડિગ્રી મેળવી છે. હાલ તેઓ પેનસિલ્વેનિયામાં જ ગુજરાતી ભાષાના અધ્યાપક તરીકે સેવા આપે છે. એઓના સાહિત્યસર્જનની યાદી હું આપતો નથી, પણ એક વાત જરૂર કહેવા માંગુ છું કે આ સર્જકનો ઉછેર અને ઘડતર જ્યારે આધુનિકતાવાદી પરિબળો આપણે ત્યાં પ્રભાવક બનવા મથતાં હતાં ત્યારે થયો હતો. એ વખતે પણ બાબુ સુથારે ‘ઢંઢેરો’ જેવાં સામયિક અને લેખન દ્વારા પોતાનો વિદ્રોહી અવાજ પ્રગટ કર્યો હતો.  

કોઈપણ માનવી સાંપ્રતમાં આનંદ અને ઉલ્લાસથી ત્યારે જ રહી શકે જો એનો અતીત ભવ્ય હોય, ઉમંગો, ઉલ્લાસો, યાદોથી ભરેલો હોય. અતીતના મજબૂત પાયા ઉપર જ સાંપ્રતની ભવ્ય ઇમારતનું નિર્માણ થઈ શકે. આધુનિક માનવીનો અતીત જ અંધકારમય છે, પછી સાંપ્રત અને ભવિષ્યની તો વાત જ ક્યાં કરવી? આ કવિનો અતીત તો જુઓ કવિ કહે છે....

{{Poem2Close}}

એકાએક મારા દેહની ભાગોળે  

{{Poem2Open}}

આજે તો આ શૈશવની રમતો-સંતાકૂકડી, સાતતાળી, પકડદાવ, લખોટી, ભમરડા, ચલકચલાણી, પાંચીકા, આંધળી દોડ, ઊભી ખો, બેઠીખો, આમલી પીપળી, સાતઠીકરી કોણ જાણે ક્યાં ગાયબ થઈ ગઈ છે. મોબાઈલ, કમ્પ્યુટર, ઈન્ટરનેટ, લૅપટૉપ સાથે ચોંટી રહેલાને કેવી રીતે ખબર પડે કે દેહની ભાગોળે હોળીના ઢોલ થઈ વાગવું એટલે શું?

કવિ કહે છે....

{{Poem2Close}}

આવળના ફૂલની જેમ ભેરવીને  

ચાલ્યા જતા હશે કાજીદાદા - ૨૫  

કેસરી રંગના કાચંડાઓએ  

બાળી મૂકી.

{{Poem2Open}}

અનિચ્છાએ કે કહેવાય છે એમ સ્વેચ્છાએ સ્વદેશ છોડી ગયેલી પ્રજાઓ કે લોકો માદરે વતનના જીવનપ્રવાહમાંથી લગભગ કપાઈ ગયા હોય છે. પરદેશ વસતા લોકો કે લેખકો માતૃભાષાના મુખ્ય સાહિત્યપ્રવાહથી કપાઈ ગયા હોય છે. આખા ગામથી વિચ્છેદ થયો છે એટલે પરાયાપણું કે પારકાપણું અસ્તિત્વમાં આવ્યું છે. આ પરાયાપણાના ભાવે ભયંકર પરિસ્થિતિનું નિર્માણ કર્યું છે. લેખકને કે કવિને જાણે કે આ પ્રદેશમાં પોતાની અવગણના થઈ રહી હોય એવું લાગે છે. આ ઉપેક્ષાને કારણે કવિહૃદય દુ:ખાનુભવ કે દુભામણ અનુભવે છે. એટલે જ તો બાબુ સુથારે એ દુ:ખાનુભાવ કે દુભામણ જરાક જુદી રીતે ઉપરની પંક્તિઓમાં વ્યંજિત કર્યાં છે.

આ ડાયસ્પોરના સર્જકો બે જગતમાં જીવતા હોય છે. (૧) જે છોડી ગયા તે સ્વદેશમાં, (૨) જ્યાં જઈ વસ્યા તે પરદેશમાં. જે છોડી ગયા તે સ્વદેશ સાથે કવિની અતૂટ કલ્પનાઓ જોડાયેલી હોય છે. જ્યારે જ્યાં જઈ વસ્યાં તે પરદેશમાં રોજિંદી વાસ્તવિકતા જોડાયેલી હોય છે. જે કવિ સ્વદેશ છોડીને પરદેશમાં જઈ વસ્યો છે તે કવિને સ્મૃતિઓની સતત સતામણી અનુભવવી પડે છે. એનો ગમતીલો, મજાનો, રસીલો અતીત એનો પીછો છોડતો નથી. ક્યારેક અતીત અંગેની ચીડ, ઘૃણા અને તિરસ્કારને યાદ કરાવ્યા કરતી યાદો પણ એનો પીછો છોડતી નથી. આવું બાબુ સુથારમાં પણ અનુભવવા મળ્યું, પણ સેની વાત પછી. ચાલો આપણે પ્રથમ જ્યાં જઈને વસ્યા તે પરદેશમાં જઈએ અને બાબુ સુથારે ત્યાંની રોજિંદી વાસ્તવિકતા આલેખી છે તે પણ નોંધી લઈએ.

{{Poem2Close}}

વીજળીના અજવાળા સાથે ચાંદીની

પતરીઓ ઘસાઈ રહી છે.

બારિયા ભૂતની જેમ ચડી બેસીને  

નીકળી પડશે.

{{Poem2Open}}

બાબુ સુથાર પણ બે જગતમાં જીવે છે. ૧૯૯૭ના વર્ષમાં અમેરિકાની પેનસિલ્વેનિયા યુનિ.ના પીએચ.ડી.ના વિદ્યાર્થી તરીકે જોડાયા. આ એમનું બીજું જગત છે. જ્યાં જઈ વસ્યા તે પરદેશનું જગત. જ્યાં જઈને વસ્યા તે પરદેશમાં બધું જ છે પૈસો છે, જાહોજલાલી છે, મિત્રો છે, કાચ જેવા રસ્તા છે, બરફીલો પ્રદેશ છે, ગોરાગોરા સ્વચ્છ લોકો છે. નદીઓ છે, પર્વતો છે, આછુંઆછું સ્મિત આપતી સ્ત્રીઓ છે. આમ છતાં આટલી બધી સુંદરતા અને જાહોજલાલીની ઝાકમઝાળ વચ્ચે પણ કવિ બાબુ સુથારને જે છોડી ગયા તે સ્વદેશ યાદ આવે છે. આ કવિની અતૂટ કલ્પનાઓ આ સ્વદેશ સાથે જોડાયેલી છે. આ કવિને સ્મૃતિઓની સતત સતામણી અનુભવવી પડે છે. આશ્ચર્યની વાત તો એ છે કે આટઆટલી ભરપૂરતા વચ્ચે પણ આ કવિ શૂન્યતાનો, રિક્તતાનો અનુભવ કરે છે.

તો હવે આપણે જોઈએ, જે છોડી ગયા તે સ્વદેશ સાથે આ કવિને કેવો નાતો છે?

{{Poem2Close}}

જ્યારે હું સૂતો હતો ઓસરીમાં  

ઘઉંના મોલની આંગળી ઝાલીને.  

પૂર પાછું વાળ, નહિ તો  

ડોળા પણ કાઢી લઈશ તારા હો!

{{Poem2Open}}

અહીં ઘઉંનાં ખેતરો અને ઘરની ઓસરી સાવ નજીક દર્શાવીને કવિએ પ્રકૃતિ અને કૃષિજીવનનું સહજ નૈકટ્ય બતાવ્યું છે. અહીં આલેખાયેલું ગ્રામજીવન પણ કેટકેટલા લૌકિક સંદર્ભોથી અને દંતકથાઓથી, રીતિરવાજો, માન્યતાઓથી ચિત હતું એ વર્ણવાનું આવે છે એમની પ્રત્યેક રચનામાં.

આ કવિએ શબ્દો પાસેથી, ભાષા પાસેથી જે કામ લીધું છે એ અદ્વિતીય છે. આટલી સાદી, સરળ ભાષામાં શબ્દો દ્વારા આવી અભિવ્યક્તિ તો બાબુ સુથાર જ સાધી શકે. ‘ઘરઝુરાપો’ દ્વારા એક વાતનો પરિચય થયો કે શબ્દોમાં પણ અભિવ્યક્તિ સાધવાની કેટલી જબરી તાકાત છે…! શબ્દો તો જાણે આખું જગત રચી આપે છે. શબ્દોમાં કેટકેટલું માધુર્ય છે, શબ્દોમાં કેટકેટલી સંવેદના રહેલી છે તેનો પરિચય આ સંગ્રહ નિમિત્તે થયો. તળભાષા, બોલી, પાત્રો, પરિસરનો વિનિયોગ આ કાવ્યોને વધારે નોખાં બનાવે છે. ચાલો, આપણે તે માણીએ.

{{Poem2Close}}

અનુસ્વરોના સાફા પહેરાવવાના  

શરૂ કર્યા છે  

મારા બીજા બધા સર્જકોની જેમ  

આ પણ તારા જ હસ્તાક્ષરમાં છે.

સામાન્ય માણસ પોતાના જીવનમાં ભાતીગળ અનુભવોમાંથી પસાર થાય છે. જીવનચક્ર જ એવું છે જેમાં બનતી પ્રત્યેક ઘટના જ્યારે બને છે ત્યારે કાં તો અતિઆઘાત હોય છે અથવા અતિઉત્સાહપ્રેરક હોય છે. સમય જેમજેમ વહેતો જાય છે તેમતેમ એ ઘટના ઝાંખી, પાતળી પડતી જાય છે. પરંતુ આવી વીતેલી ઘટનાઓ માનવમનમાં ઢબુરાઈને રહે છે. અમુક પરિવેશ મળતાં એ ઘટના જીવતી થાય છે. અનુઆધુનિકવાદનો આ કવિ ડાયસ્પોરા લિટરેચરથી પ્રભાવિત ન થાય એવું ન બને.

ચાલો આપણે આ વેધકતાને માણીએ :

મારા ગામમાં  

એ સાથે જ મારા ખેતરોમાં લહેરાતા  

તલના મોલનું પણ  

{{Poem2Open}}

પણ કવિની વિડમ્બના તો હવે રજૂ થઈ છે. થયેલ Actionનું આવેલું Reaction જોવા જેવું છે.

{{Poem2Close}}

એના શોકમાં  

કેવળ મારી મા રડી  

એક ચોધાર આંસુએ  

એક પોકેપોકે.

{{Poem2Open}}

ગુજરાતમાં થયેલા રમખાણોનું આનાથી વધુ વેધક આલેખન બીજું કયું હોઈ શકે? આ ઘટનાઓએ કવિ બાબુ સુથારને વિક્ષુબ્ધ કરી નાંખ્યો છે તોડીફોડી તહસનહસ કરી નાખ્યો છે. ‘ઘરઝુરાપો’ કાવ્યસંગ્રહનો આ ચોથો ઊથલો છે. હૃદયરોગના હુમલામાં હૃદય ઊથલો મારે, બેએક ઊથલામાં તો માણસ જીવી જાય. પણ આ તો ચોથો ઊથલો છે. એ ઊથલા પછી તો કવિ બચી જ કઈ રીતે શકે?

આથી આ કવિ કહે છે :

આ ક્ષણે બેઠો છું હું  

ઘરઝુરાપાના ચોથા હુમલાને  

ગામમાં શાક વેચવા આવતી એ

ચાંદબીબીની કબર પણ બચી નથી.  

{{Poem2Open}}

છેલ્લે જ્યારે કવિ ગામ ગયા ત્યારે ગામના પાદરને બાઝી પડેલા, જેમ બાળક માને બાઝી પડે એમ.

કવિને એમ કે પોતે જે ઉમળકો ગામના પાદર માટે દર્શાવ્યો છે, તો સામેથી પણ એવો જ ઉમળકો મળશે

{{Poem2Close}}

એક ખભેથી બીજા ખભે કરશે  

ચાર-પાંચ બકીઓ કરી લેશે.

ધજાઓ ફરકાવવા માંડ્યા છે ઠેરઠેર.  

ઘરઝુરાપાનો હવે કશો જ અર્થ રહ્યો નથી.

{{Poem2Open}}

કવિની સંવેદના તો હવે પછીની પંક્તિમાં વ્યંજિત થઈ છે :

{{Poem2Close}}

કાચંડાઓના રાજના નાગિરકો હવે

એક પણ દંત્ય ધ્વનિ વિનાની  

તેઓ ચાકુ, કુહાડી, ધારિયા  

સૂતળી બોમ્બની સાથે જ જનમી રહ્યા છે હવે....

{{Poem2Open}}

સુજ્ઞ મહાનુભાવો, અહીં હું મારી વાતને વિરામ આપું છું. ‘ઘરઝુરાપો’ કાવ્યસંગ્રહની ભાવનથી હું પોતે પણ હચમચી ગયો છું. મારી મતિ અને ક્ષતિ મુજબ 'ઘરઝુરાપા'નું મૂલ્યાકંન કર્યું છે. મહાનુભાવો બેઠા છે. એઓશ્રીના સૂચનો, માર્ગદર્શન, ટીકાટિપ્પણ આવકાર્ય છે. આપનું એકમાત્ર સૂચન મારા માટે તો દિશાનિર્દેશ જેવું બની રહેશે. અંતે ‘તથાપિ’ના ૧૯મા અંકમાં ડૉ. મણિલાલ પટેલસાહેબના વિધાનથી હું મારી વાતને વિરામ આપીશ. પટેલસાહેબે કહ્યું છે કે “વ્યતીતની માધુરી અને વર્તમાનના વલોપાતને વ્યક્ત કરતી આ કવિતા, થંભવા લાગેલાં કવિતાજળને પુનઃ આંદોલિત કરવાનો સફળ પ્રયાસ કરે છે."