અધીત : પર્વ : ૬ - કાવ્યસમીક્ષા/‘વાસ્યાં કમાડ હવે ખોલો!': Difference between revisions

કવિ શ્રી રમણ વાઘેલાના 'વાસ્યાં કમાડ હવે ખોલો!’ નામે સાલ ૨૦૦૯માં દલિતકાવ્યસંગ્રહ પ્રગટ થયેલ છે. પ્રસ્તુત સંગ્રહમાં કુલ ૬૦ (સાઇઠ) કવિતાઓ છે. તેની કિંમત રૂ. ૭૫ છે. સંગ્રહનાં કુલ ૮૮ (અઠ્યાસી) પાનાં છે. તેમાંથી ૧૪ (ચૌદ) પાનાં અર્પણ, પ્રસ્તાવના, નિવેદન, આભાર, અનુક્રમણિકા વગેરે માટે ફાળવ્યાં છે. કાવ્યરચનાઓ ૧થી ૬૦ પાનાંમાં સમાઈ છે. છેલ્લાં પાનાંઓમાં કવિશ્રીની રચનાઓને વિશે શ્રી રજનીકાન્ત સથવારા, ભી. ન. વણકર, દીપક મહેતા, રૂપાલી બર્ક, દર્શના ત્રિવેદી તથા દલપત ચૌહાણે કરેલાં નિવેદનો છે. તે પછી ગ્રીક કવિ કૉસ્ટન્ટિન કેવેફી રચિત કાવ્યનો અનુવાદ 'બારીઓ' રચના મૂકવામાં આવી છે. ત્યારબાદ ડૉ. બાબાસાહેબનો સંદેશ છે. કાચાપૂંઠા મઢેલ સંગ્રહના મુખપૃષ્ઠ પરનું ‘ખૂલતાં કમાડ’ ચિત્ર સદીઓથી બંધ બારણે અંધારામાં રખાયેલા દલિતોનાં બારણાં ખૂલે તો બહારનું અજવાળિયું વિશ્વ તેઓ પણ પામી શકે. તેમને હક-અધિકાર છે કે, તેઓને પણ સ્વતંત્રતા મળે એવું માર્મિક સૂચવે છે. છેલ્લા મુખપૃષ્ઠના પાને શ્રી કનૈયાલાલ મ. પંડ્યાના શબ્દોમાં આ કાવ્યસંગ્રહ વિશે વિવેચનાત્મક સંક્ષિપ્ત લેખ છે. આ સંગ્રહની રચનાઓને ‘નકરી પીડાનું સ્વસ્થ આલેખન' શીર્ષક તળે જાણીતા લલિત સર્જકશ્રી મણિલાલ હ. પટેલે આવકારી છે. તો ‘વાસ્યાં કમાડ હવે ખોલોની ભીતરમાં’ રૂપે કવિશ્રીએ પોતાનું અનુભવીય નિવેદન આપ્યું છે.

દલિતોનો આર્તનાદ કોણ સાંભળે? એની દશાએ રાત પણ બિચારી બની આંસુ સારે છે. એના જીવતરમાં અંધારાં જ છવાયેલાં રહે છે. એને દિવસ જોવો એક સપનું છે. એનો ઉજાસ પણ અંધાર છે. જેવી રીતે રાતને દિવસ જોવાનું સપનું સાકાર થતું નથી, તે રડે છે. તેવી રીતે દલિતજનને પણ સુખ જોવાનું સપનું સાકાર થતું નથી. એનો આ આર્તનાદ સાંભળનાર કોઈ નથી ત્યારે આપણામાં એ દુઃખિયા માટે સંવેદના પ્રસ્તુત 'વાસ્યાં કમાડ હવે ખોલો!’ કાવ્યસંગ્રહની રચનાઓ જગવે છે.

સંગ્રહમાંનાં ચૌદ ગીતોમાંથી ‘હવે વાસ્યાં કમાડ તમે ખોલો; ‘સમજણની વાટ', 'કરમ અમારું કાઠું’, ‘લોક અજાણ્યું લાગે’, ‘થાકી જવાયું પ્રવાસમાં', 'સરાસરી આપણે', 'ગીત’, ‘અમે તો’, ‘આપણે તો’ જેવાં નવેક ગીતો વધુ સ્પર્શ્યાં છે. તો ‘તો ઘણું’, ‘તંતરનું આ જંતરમંતર’, ‘આપણે’, ‘આવી ચડ્યા', ‘મ્હાલું સપનાં જેવું’, ‘સંવેદના’ જેવી ગઝલોમાં વ્યક્ત થયેલી દલિત સંવેદના વધુ સ્પર્શી છે. તદુપરાંત અછાંદસ રચનાઓમાંથી ‘આહુતિ’, ‘યુદ્ધ અને બુદ્ધ', ‘જીવ્યે મર્યે જતા અમે…!’ જેવી રચનાઓ આપણને ઢંઢોળે છે. વિચારતા કરે છે. કવિ શબ્દને કેવી કેવી રીતે પ્રયોજે છે તથા તેમાંથી નીકળતો ભાવ ભાવકને કેવો તરબોળ કરે છે. પ્રસ્તુત કાવ્યસંગ્રહમાંથી પસાર થતાં દલિતોની આંતરિક અને બાહ્ય પીડા, શોષણ, સુખ-દુ:ખ, વ્યથા, ચેતના, આક્રોશ વગેરે જેવી બાબતોમાં તેમની નિરૂપણરીતિમાં નવી જ તાજગી મળી છે. કવિની પ્રત્યેક ગીત, ગઝલ કે અછાંદસ રચનામાં ચેતના-સંવેદના પ્રગટી છે.

કવિએ કાવ્યસંગ્રહનું નામ 'વાસ્યાં કમાડ હવે ખોલો' પણ આ સંગ્રહની પ્રથમ ગીતરચનાની શીર્ષકપંક્તિનું યોગ્ય રાખ્યું છે. ગીતરચનાનો લય, તેનું લાઘવ, તેનો અંત્યાનુપ્રાસ, શબ્દોની પસંદગી તથા તેની ઉચિત ગોઠવણી, તેમાંથી સ્ફુટ થતા અર્થો વગેરે હૃદયગમ્ય બને છે. તેમાં મુકાયેલ વિચાર એટલે કે, કમાડ અમે નહીં પણ તમે ખોલો. કારણ કમાડ અમે નહીં તમે બંધ કર્યાં છે, એની ચાવી તમારા પાસે છે. એ ખૂલશે તો કમાડ બહારનો ઉજાશ અમે મેળવી શકીશું. કવિ કહે છે, વરસોથી અમે મૌન રહ્યા હવે સામી છાતીએ બોલશે. આ બોલમાં નિરૂપાયેલ દલિતપીડા, શોષણ, તરસ, અન્યાયનો ઘૂંટાતો અવાજ અને તેમાં ઉજાગર થતી ચેતના જુઓ, કાવ્યસંગ્રહના પ્રથમ ગીત ‘હવે વાસ્યા કમાડ તમે ખોલો’ની આ પંક્તિઓ,

'સમજણની વાટ' નામે રચના મને ગમતાં દલિતગીતોમાંની એક છે. દલિતને રસ્તો સમજવાનો ભાવ અહીં વ્યક્ત થયો છે. હજુ તેઓ દોજખભર્યાં ભીતરના જીવતરને સમજી શક્યા નથી. ત્યાં બહારનું જીવન કેવી રીતે સમજે, તેથી કવિ કહે છે કે, 'હજી સમજણની વાટ ઘણી દૂર છે.' અહીં 'વાટ' શબ્દના ઘણા અર્થ થાય છે, (વાટ એટલે (૧) રાહ જોવી (૨) રસ્તો (૩) દિવેટ) મંજિલે પહોંચવાની સમજણનો મૂળ માર્ગ ઘણો દૂર છે ત્યાં મંજિલ પામવાની વાત ક્યાં કરવી? કારણ જુઓ,