સમગ્રમાંથી સઘન-વિવેચનશ્રેણી – લાભશંકર પુરોહિત/દયારામની ઊર્મિકવિતા: Difference between revisions

આખાયે મધ્યકાળ દરમ્યાન પદનો, ધ્રુવ/અંતરાના સંકુલોનો બહિરંગ ઘાટ, તમામ પ્રકારની પદ્યાત્મક અભિવ્યક્તિ માટે સુકર અને સર્વસુલભ બની રહ્યો. અંતર્વસ્તુની વિષયગત ખાસિયત; આંતરિક ચરણોની ક્રમિકતામાં પ્રયોજાતી ચાતુરી; સાંપ્રદાયિક ઉપાસના વા અનુષ્ઠાનને લગતાં વૈધાનિક(ritual) કે નૈમિત્તિક હેતુઓ, સાંધિક નૃત્તક્રમોમાં નર્તન/ગાનના સહોપચાર કે સંગતિ; ગાનનિમિત્તના પ્રસ્તુતિભેદ, ગાયનપદ્ધતિની તાલપરક અલગતાઃ આવાં નોખનોખાં પ્રયોજનને કારણે જ પદના ઘાટમાં ઊતરતી કૃતિઓ ‘રાસ', ‘રાસડો', ‘ગરબી', ‘ગરબો', ‘હીંચ', ‘હમચી’, ‘ધોળ’, ‘થાળ', ‘હાલરડું', ‘આરતી', ‘કીર્તન', ‘કીરંતન', ‘તિથિ', ‘વાર', ‘મહીના', ‘ભજન', (એમાંયે વળી ‘પરભાતી’', ‘રામગરી', ‘સાવળ', ‘આરાધ' વગેરે) – આવા ભિન્ન ભિન્ન પ્રભેદો તરીકે ચલણી બની. આપણે એ ન વીસરવું ઘટે કે આ પ્રાકારિક સંજ્ઞાઓ પરસ્પર વ્યાવર્તક ન પણ હોય; કેમકે આવી ઓળખ પાછળ કાંઈ નિરપેક્ષ શબ્દકૃતિ તરીકે જ, આ રચનાઓને પ્રમાણતું, એકાંતિક કાવ્યશાસ્ત્રીય ધોરણ નહિ, પણ કૃતિનો કાવ્યેતર પ્રયોગસંદર્ભ નિર્ણાયક હોય છે. સાંપ્રદાયિક ઉપક્રમોમાં નારીવૃંદ દ્વારા, બેઠાંબેઠાં ઝિલાતું કે ચાલતાં ચાલતાં ગવાતું કોઈ પદ ‘ધોળ'ની ઓળખ પામે; તો એ જ પદ, સ્ત્રીઓના મંડલાકાર સાંધિક નૃત્તના સહોપચારી તરીકે ‘ગરબી’ કે ‘રાસ' તરીકે ઓળખાતું હોય; તો વળી, કટિપર્યન્ત અંગવળાંક સાથે પારસ્પરિક તાલીમેળાપ અને તિર્યક ચાલથી અવળસવળ કુંડલાકાર ગતિ દાખવતા વિલક્ષણ સાંધિક નૃત્ત ‘હમચી’માં સહકારિતા સાચવીને દ્રુત ગતિએ ગવાતી એ જ પદરચના ‘હમચી’ તરીકે પણ ઉલ્લેખાતી હોય છે. મધ્યકાળના આ પદપ્રભેદોનો મુદ્દો સુવાંગ ને લાંબી જગ્યા રોકે એવો છે, એટલે એમાં ઊંડે ન ઊતરતાં, અહીં પ્રસ્તુત ગરબી/ગરબો, રાસ/ રાસડો, પદ/ધોળ : આટલી સંજ્ઞાઓને લગતી ટૂંકી નૂકતેચીની મુનાસબ માનું છું.