19,010
edits
કવિલોકમાં/પંડિત, રસજ્ઞ, સર્જક કવિ જયવંતસૂરિ: Difference between revisions
Jump to navigation
Jump to search
કવિલોકમાં/પંડિત, રસજ્ઞ, સર્જક કવિ જયવંતસૂરિ (view source)
Revision as of 08:00, 30 April 2025
, 30 Aprilno edit summary
MeghaBhavsar (talk | contribs) No edit summary |
MeghaBhavsar (talk | contribs) No edit summary |
||
| Line 391: | Line 391: | ||
કવિએ ચરણસાંકળીની શોભા ઊભી કરેલી છે એની પણ અહીં જ નોંધ લઈએ. ચંદ્રાવળાની એ સ્વરૂપગત વિશેષતા છે એટલે 'સીમંધર ચંદ્રાઉલા'માં તો એ સર્વત્ર હોય. પણ આ સિવાય 'નેમિનાથ રાજિમતી બારમાસ'ના ઉત્તરાર્ધમાં કવિએ બધે જ ચરણસાંકળી યોજી છે. પૂર્વાર્ધના બાર માસના વર્ણનમાં વિશિષ્ટ રીતે ચરણસાંકળી સાધી છે. દેશીનું પહેલું ચરણ ને ત્રુટકનું પહેલું ચરણ સમાન હોય છે. જેમકે, | કવિએ ચરણસાંકળીની શોભા ઊભી કરેલી છે એની પણ અહીં જ નોંધ લઈએ. ચંદ્રાવળાની એ સ્વરૂપગત વિશેષતા છે એટલે 'સીમંધર ચંદ્રાઉલા'માં તો એ સર્વત્ર હોય. પણ આ સિવાય 'નેમિનાથ રાજિમતી બારમાસ'ના ઉત્તરાર્ધમાં કવિએ બધે જ ચરણસાંકળી યોજી છે. પૂર્વાર્ધના બાર માસના વર્ણનમાં વિશિષ્ટ રીતે ચરણસાંકળી સાધી છે. દેશીનું પહેલું ચરણ ને ત્રુટકનું પહેલું ચરણ સમાન હોય છે. જેમકે, | ||
{{Poem2Close}} | {{Poem2Close}} | ||
{{Block center|<poem> | {{right|દેશી}} | ||
{{Block center|<poem> | |||
પોસિ સોસ જ અતિઘણઉ, પીઉ વિણ કિસ્યુ રે રંગરોલ રે? | પોસિ સોસ જ અતિઘણઉ, પીઉ વિણ કિસ્યુ રે રંગરોલ રે? | ||
ભોજન તુ ભાવઈ નહી, કેસર કુસુમ તંબોલ રે, ૪૩ | ભોજન તુ ભાવઈ નહી, કેસર કુસુમ તંબોલ રે, ૪૩ | ||
ત્રુટક | {{right|ત્રુટક}} | ||
અતિઘણઉ સોસ જ પોષ માસિઈ, પ્રીતિ સાલઈ પાછિલી, | અતિઘણઉ સોસ જ પોષ માસિઈ, પ્રીતિ સાલઈ પાછિલી, | ||
વલવલઈ બાલા વિરહ-જાલા, નીર વિણ જિમ માછિલી. ૪૪</poem>}} <br> | વલવલઈ બાલા વિરહ-જાલા, નીર વિણ જિમ માછિલી. ૪૪</poem>}} <br> | ||
| Line 415: | Line 416: | ||
ચલિઉ અજિત પ્રધાન હયગયપાયક, | ચલિઉ અજિત પ્રધાન હયગયપાયક, | ||
હયગયપાયક, પરિવરિઉ એ. ૧૨૫૩ | હયગયપાયક, પરિવરિઉ એ. ૧૨૫૩ | ||
(શૃંગારમંજરી)</poem>}} | {{right|(શૃંગારમંજરી)}}</poem>}} | ||
{{Poem2Open}} | {{Poem2Open}} | ||
બીજા ઉદાહરણમાં શબ્દપુનરાવર્તન વરસતી મેઘઝડીના વાતાવરણને અને ત્રીજા ઉદાહરણમાં શબ્દસમૂહનું પુનરાવર્તન તથા ચતુભંગી પઘછટા સૈન્યની કૂચના વર્ણનને પોષક બની રહે છે. | બીજા ઉદાહરણમાં શબ્દપુનરાવર્તન વરસતી મેઘઝડીના વાતાવરણને અને ત્રીજા ઉદાહરણમાં શબ્દસમૂહનું પુનરાવર્તન તથા ચતુભંગી પઘછટા સૈન્યની કૂચના વર્ણનને પોષક બની રહે છે. | ||
| Line 431: | Line 432: | ||
જેણિ ન જાણિયા ગીતરસ, ગાહાગુઠિ ન કિદ્ધ, | જેણિ ન જાણિયા ગીતરસ, ગાહાગુઠિ ન કિદ્ધ, | ||
એ માંણસ-જંબારડુ, તસ કાં દૈવઈ દિદ્ધ. ૧૯૪૫ | એ માંણસ-જંબારડુ, તસ કાં દૈવઈ દિદ્ધ. ૧૯૪૫ | ||
(શૃંગારમંજરી)</poem>}} | {{right|(શૃંગારમંજરી)}}</poem>}} | ||
{{Poem2Open}} | {{Poem2Open}} | ||
ગાથાગોષ્ઠિ એટલે કાવ્યગોષ્ઠિ, ગીત અને રાગ એટલે સંગીત. એના વિના મનુષ્યજન્મ નિરર્થક છે. કવિનો કાવ્યપ્રેમ તેમજ સંગીતપ્રેમ આમાં વ્યક્ત થાય છે. | ગાથાગોષ્ઠિ એટલે કાવ્યગોષ્ઠિ, ગીત અને રાગ એટલે સંગીત. એના વિના મનુષ્યજન્મ નિરર્થક છે. કવિનો કાવ્યપ્રેમ તેમજ સંગીતપ્રેમ આમાં વ્યક્ત થાય છે. | ||
| Line 444: | Line 445: | ||
ચ્યોરી ચ્યોર કરી કહાં લીના, ચિંત બિરાણા હો છીંની લીના, | ચ્યોરી ચ્યોર કરી કહાં લીના, ચિંત બિરાણા હો છીંની લીના, | ||
ઈઉં ભૂજપાસિ બાંધી કામરાજઈં, રાખ્યા દોઈ થણ-ડુંગરમાં જઈ. ૭૨ | ઈઉં ભૂજપાસિ બાંધી કામરાજઈં, રાખ્યા દોઈ થણ-ડુંગરમાં જઈ. ૭૨ | ||
(સ્થૂલિભદ્ર ચંદ્રાયણિ)</poem>}} | {{right|(સ્થૂલિભદ્ર ચંદ્રાયણિ)}}</poem>}} | ||
{{Poem2Open}} | {{Poem2Open}} | ||
બાકી, સાર્થવાહ અને પાતાલસુંદરી જેવાં કામવિવશ પાત્રોનોયે સંયોગશૃંગાર વર્ણવવાની તક કવિએ લીધી નથી, પાતાલસુંદરીનાં મદીલાં અંગોનું વર્ણન કરીને ઈતિશ્રી માની છે. બન્ને કથાકૃતિઓનાં નાયક-નાયિકા તો મર્યાદાયુક્ત શીલધર્મનાં વાહક છે. એમનો કામવિહાર આલેખવાનું કવિએ ઇચ્છ્યું નથી. અજિતસેન-શીલવતીની એકાંત પ્રણયક્રીડાનું વર્ણન તો છે પણ એ મધુર, મર્યાદાશીલ વર્ણન છે - ક્યારેક પ્રશ્નપ્રહેલી, ક્યારેક સોગઠાંબાજી, ક્યારેક ભાષાવિનોદ, ક્યારેક કરપલ્લવી, ક્યારેક પ્રેમરસે સામાસામું જોઈ રહેવું અને ક્યારેક આલિંગન. (શૃંગારમંજરી, ૭૩૪-૩૭) કનકરથ-ઋષિદત્તાના પ્રણયોપચારોનું આછું ચિત્ર વિરહી કનકરથના વિલાપમાં પૂર્વસ્મૃતિ રૂપે, પરોક્ષભાવે અંકાયું છે - | બાકી, સાર્થવાહ અને પાતાલસુંદરી જેવાં કામવિવશ પાત્રોનોયે સંયોગશૃંગાર વર્ણવવાની તક કવિએ લીધી નથી, પાતાલસુંદરીનાં મદીલાં અંગોનું વર્ણન કરીને ઈતિશ્રી માની છે. બન્ને કથાકૃતિઓનાં નાયક-નાયિકા તો મર્યાદાયુક્ત શીલધર્મનાં વાહક છે. એમનો કામવિહાર આલેખવાનું કવિએ ઇચ્છ્યું નથી. અજિતસેન-શીલવતીની એકાંત પ્રણયક્રીડાનું વર્ણન તો છે પણ એ મધુર, મર્યાદાશીલ વર્ણન છે - ક્યારેક પ્રશ્નપ્રહેલી, ક્યારેક સોગઠાંબાજી, ક્યારેક ભાષાવિનોદ, ક્યારેક કરપલ્લવી, ક્યારેક પ્રેમરસે સામાસામું જોઈ રહેવું અને ક્યારેક આલિંગન. (શૃંગારમંજરી, ૭૩૪-૩૭) કનકરથ-ઋષિદત્તાના પ્રણયોપચારોનું આછું ચિત્ર વિરહી કનકરથના વિલાપમાં પૂર્વસ્મૃતિ રૂપે, પરોક્ષભાવે અંકાયું છે - | ||
| Line 478: | Line 479: | ||
ગુણસોભાગ સમીહિત આપુ, | ગુણસોભાગ સમીહિત આપુ, | ||
જયવંત રાજે થિર કરી થાપુ. ૬. પ્રિ. | જયવંત રાજે થિર કરી થાપુ. ૬. પ્રિ. | ||
(ગીતસંગ્રહ-૪, મહાવીર ગીત)</poem>}}<br> | {{right|(ગીતસંગ્રહ-૪, મહાવીર ગીત)}}</poem>}}<br> | ||
{{Poem2Open}} | {{Poem2Open}} | ||
'''છલકાતાં વિરહભાવનિરૂપણો : નવોદિત પ્રેમની પીડા''' | '''છલકાતાં વિરહભાવનિરૂપણો : નવોદિત પ્રેમની પીડા''' | ||
| Line 530: | Line 531: | ||
મઈ મન-મંડપ મોટઉ, કરિઉ હો, હવઈ તુ છેદઈ કેણિ? ૯૭ | મઈ મન-મંડપ મોટઉ, કરિઉ હો, હવઈ તુ છેદઈ કેણિ? ૯૭ | ||
અવર પુરુષ કહું? તું સાહિબ, તુઝ પય-નખકી દાસી. ૯૯ | અવર પુરુષ કહું? તું સાહિબ, તુઝ પય-નખકી દાસી. ૯૯ | ||
(બારમાસ) | {{right|(બારમાસ)}} | ||
રે દૈવ તઈ એક દેસડઈ, ન કિયા દોઈ અવતાર, | રે દૈવ તઈ એક દેસડઈ, ન કિયા દોઈ અવતાર, | ||
દિન પ્રતિ નયનમેલાવડઈ, સંતોષ હુંત અપાર. ૩ | દિન પ્રતિ નયનમેલાવડઈ, સંતોષ હુંત અપાર. ૩ | ||
| Line 547: | Line 548: | ||
મન માહિ વાચી રાખયો. લાખ ટંકાનું લેખ રે, | મન માહિ વાચી રાખયો. લાખ ટંકાનું લેખ રે, | ||
વિરીહાથિ રખે પડઈ, રખે કોઈ દુરજન દેખઈ રે. ૩૫ | વિરીહાથિ રખે પડઈ, રખે કોઈ દુરજન દેખઈ રે. ૩૫ | ||
(સીમંધરસ્વામી લેખ) | {{right|(સીમંધરસ્વામી લેખ)}} | ||
લોકલાજ તિજીનઈં માય, પ્રિઉ કેડિ ભમું ઇમ થાય. ૧૨ | લોકલાજ તિજીનઈં માય, પ્રિઉ કેડિ ભમું ઇમ થાય. ૧૨ | ||
તે સાજન કિમ વીસરઈ, જસ ગુણ વસિયા ચિંતિ | તે સાજન કિમ વીસરઈ, જસ ગુણ વસિયા ચિંતિ | ||
| Line 563: | Line 564: | ||
ભૂખ તરસ સુખ નીંદડી, દેહ તણી સાન-વાન, | ભૂખ તરસ સુખ નીંદડી, દેહ તણી સાન-વાન, | ||
જીવ સાથિઈં મઈ તૂઝ દેઉં, થોડઈ ઘણું સ્યું જાણિ. ૪૦ | જીવ સાથિઈં મઈ તૂઝ દેઉં, થોડઈ ઘણું સ્યું જાણિ. ૪૦ | ||
(સ્થૂલિભદ્ર-કોશા ફાગ) | {{right|(સ્થૂલિભદ્ર-કોશા ફાગ)}} | ||
સનેહવિછોહાં દોહિલાં, ડુંગરી દેયો લીહ, | સનેહવિછોહાં દોહિલાં, ડુંગરી દેયો લીહ, | ||
આવટણું આઠઈ પ્રહર, સજ્જનવિછોહાં જીહ. ૨૬ | આવટણું આઠઈ પ્રહર, સજ્જનવિછોહાં જીહ. ૨૬ | ||
કેતી કીજઈં રીવ, જાણણહારા વીછડ્યા, | કેતી કીજઈં રીવ, જાણણહારા વીછડ્યા, | ||
રાનિ રડ્યું રે જીવ, કુણ લહસિ, કુણ વારસિ. ૨૮ | રાનિ રડ્યું રે જીવ, કુણ લહસિ, કુણ વારસિ. ૨૮ | ||
(નેમિનાથ સ્તવન) | {{right|(નેમિનાથ સ્તવન)}} | ||
તુ મઝ વિરહાનલિ છાતી તાતી, | તુ મઝ વિરહાનલિ છાતી તાતી, | ||
સમધ વિના વિહિ મુ હિઅઈ પકાતી. ૬ | સમધ વિના વિહિ મુ હિઅઈ પકાતી. ૬ | ||
| Line 585: | Line 586: | ||
તેહ ભણી લેખ નવિ લખઉં રે, ખમજો તે અપરાધ રે. | તેહ ભણી લેખ નવિ લખઉં રે, ખમજો તે અપરાધ રે. | ||
* કો અવસરિ હૈડઈ સંભારુ, દૂરિથી સેવા મજરઈ દેજો. ૨૫ | * કો અવસરિ હૈડઈ સંભારુ, દૂરિથી સેવા મજરઈ દેજો. ૨૫ | ||
(સીમંધરસ્વામી ચંદ્રાઉલા) | {{right|(સીમંધરસ્વામી ચંદ્રાઉલા)}} | ||
જુ નહીં વાલિંભ ઢૂકડુ રે, ચંદ્રા ઊગિઉ કાઈં. | જુ નહીં વાલિંભ ઢૂકડુ રે, ચંદ્રા ઊગિઉ કાઈં. | ||
* ઘડીય ગણંતા દિન ગમું, તારા ગણતા રે રાતિ, | * ઘડીય ગણંતા દિન ગમું, તારા ગણતા રે રાતિ, | ||
આપું હાર વધાંમણી, જે કહિ વાલિંભ વાત. | આપું હાર વધાંમણી, જે કહિ વાલિંભ વાત. | ||
(ગીતસંગ્રહ-૩૨, નેમિગીત) | {{right|(ગીતસંગ્રહ-૩૨, નેમિગીત)}} | ||
નયનચકોરાં ટલવલઈ રે જોવા તુહ્મ મુખચંદ. | નયનચકોરાં ટલવલઈ રે જોવા તુહ્મ મુખચંદ. | ||
(ગીતસંગ્રહ-૩૪, થુલિભદ્રકોશા લેખ) | {{right|(ગીતસંગ્રહ-૩૪, થુલિભદ્રકોશા લેખ)}} | ||
* સુંદરતાકુ ગરબ બહુત તુહ્મ, અવરકું માનત તૃણય કરી. | * સુંદરતાકુ ગરબ બહુત તુહ્મ, અવરકું માનત તૃણય કરી. | ||
* દૂર શ્રવણવત વચન હમારા, દૃષ્ટિ સુ દૃષ્ટિ ન દેત ખરી. | * દૂર શ્રવણવત વચન હમારા, દૃષ્ટિ સુ દૃષ્ટિ ન દેત ખરી. | ||
* કબહીય હરી ઇસી નાગરતા, લિ ન સકતિ કોઉ તુહ્મ ચરી. | * કબહીય હરી ઇસી નાગરતા, લિ ન સકતિ કોઉ તુહ્મ ચરી. | ||
(ગીતસંગ્રહ-૩૫, નેમિગીત) | {{right|(ગીતસંગ્રહ-૩૫, નેમિગીત)}} | ||
કાહા અવગુનિ હમ પીઉ બિસરાએ. (ગીતસંગ્રહ-૩૮, ગીત) | કાહા અવગુનિ હમ પીઉ બિસરાએ. (ગીતસંગ્રહ-૩૮, ગીત) | ||
રસરૂપરંગ નિધ્યાન દીદાર નેક તેરુ, | રસરૂપરંગ નિધ્યાન દીદાર નેક તેરુ, | ||