દક્ષિણાયન/દક્ષિણાયન સુન્દરમ્‌ની દક્ષિણાપથની: Difference between revisions

{{SetTitle}}

{{Poem2Open}}

સુન્દરમ્ આ પ્રવાસકથાની ભૂમિકા આપતાં વિનીત ભાવે પોતાને એક પ્રાકૃત જન (‘લેમન’) તરીકે ઓળખાવે છે. તેઓ આ પ્રવાસવર્ણનમાં વ્યક્ત કરેલાં સંવેદનોને ‘પ્રાકૃત માનસનાં ક્ષણિક સંવેદનો’ તરીકે નિર્દેશ છે. પોતાની આ પ્રવાસકથાને પોતાની ‘અનાયાસે લખાઈ ગયેલી એક નાનકડી સંવેદનકથા’ તરીકે તેઓ ઓળખાવે છે. સુન્દરની આ વિનમ્રતામાં જ એમની સર્જક તરીકેની મોટાઈ છે. ગુજરાતીમાં દક્ષિણ ભારત વિશેનાં જે કેટલાંક પ્રવાસ-વર્ણનો લખાયાં છે તેમાં સુન્દરનું આ પ્રવાસ-વર્ણન ગુણવત્તાએ ઉત્તમ અને અનન્ય છે. સુન્દરમ્‌ની ગદ્યકાર તરીકેની શક્તિનો ઉઘાડ અહીં સ્પષ્ટતયા પ્રતીત થાય છે. સુન્દરને ગુજરાતીમાં જે કંઈ પ્રવાસસાહિત્ય છે તેનો એક અંદાજ છે જ અને તેથી તેઓ એમના આ પ્રવાસવર્ણનમાં સાદ્યંત લેખક તરીકેની પોતાની સંપ્રજ્ઞતા ને શિસ્ત પણ દાખવે છે. આ પ્રવાસકથામાં સુન્દરમે પોતાની આંખે જે જોયું, પોતાના હૃદય-ચિત્તે જે અનુભવ્યું તેનું બયાન આપ્યું છે. એમાં એમની વિશેષતા સાથે અનિવાર્યતયા એમની મર્યાદાયે આવી જાય તે સમજાય એવું છે.  

સુન્દરમે આ દક્ષિણાયન કર્યું તેથી પોતાને દૃષ્ટિલાભ થયાનું જણાવે છે. આ પ્રવાસ પછી તેઓ ગુજરાતની શિલ્પસમૃદ્ધિ તેમ જ પ્રાકૃતિક રમણીયતાના ‘વધારે જ્ઞાનપૂર્ણ ભોક્તા'બન્યા હોવાનું જણાવે છે. તેઓ લખે છે:  

{{Poem2Close}}

{{Poem2Open}}

સુન્દરમ્ યોગ્ય રીતે જ ભૂમિનું પરિક્રમણ એ માનવીનો આદિકાળથી વ્યવસાય હોવાનું દર્શાવે છે. માનવી આવા પરિક્રમણથી જે અનેરો રસાનુભવ કરે છે તેનો તેમને બરાબર અંદાજ છે અને તે કારણે જ સુન્દરમ્ માનવીની પ્રવાસપ્રવૃત્તિનો એની પ્રવાસકથાનો વિશેષભાવે મહિમા કરે છે. તેમણે એક સર્જક તરીકે પ્રવાસના રસાનુભવનો પૂરો લાભ લીધો છે જ. તેઓ પોતાના પ્રવાસ-પરિક્રમણના સંદર્ભે લખે છે:  

{{Poem2Close}}

{{Poem2Open}}

જોગના ધોધની દર્શનયાત્રામાં સુન્દરમ્ સમય અને શક્તિ હોય તો પગે ચાલીને પ્રવાસ કરવાની હિમાયત કરે છે. (પૃ. ૩૩). તેમને વેગીલી મોટરના પ્રવાસમાં ભૂમિની સાથે આત્મીયતા નહીં સધાતી હોવાનો અસંતોષ રહે છે.  

જોગના ધોધનું દિવસે દર્શન કરવું એક અનુભવ છે; પણ એનું રાત્રે દર્શન કરવું એ બીજો અનુભવ છે. એ કેવો અપૂર્વ રસાનુભવ છે તે તો સુન્દરમ્માંનો કવિ જ પામી શકે. સુન્દરમ્ રાત્રિના વાતાવરણમાં ધોધનું દર્શન કરતાં લખે છે.

સુન્દરમે જેમ જોગના ધોધનું તેમ, નીલિંગર અને મલબાર કાંઠાનાં, કન્યાકુમારી અને રામેશ્વરનાં, પક્ષીતીર્થ અને તીરુપતિ વગેરેનાં કેટલાંક સુંદર વર્ણનો અહીં આપ્યાં છે. ‘પક્ષીતીર્થમ્’માંનું એક વર્ણન જોઈએ:  

સુન્દરના પ્રકૃતિવર્ણનમાં રંગ-રેખાની – દૃશ્યાત્મકતાની પ્રભાવકતા, કલ્પનાની ગતિલીલા તેમ જ સંવેદનાની સચ્ચાઈની ત્રિવેણી કેવો તો રમણીય રસાનુભવ કરાવે છે તેનું આ એક સચોટ ઉદાહરણ છે. આવાં પર્વત, સમુદ્ર, ધોધ, નદી, જંગલ-ઝાડી વગેરેનાં તો ખરાં જ; તે સાથે વ્યોમ-વાદળનાંયે રમણીય વર્ણનો પ્રવાસાનુભવની એક અનિવાર્ય ઉપલબ્ધિરૂપે આપણને મળતાં રહે છે; દા.ત.,

સુન્દરમ્ રામેશ્વરમાં રામઝરૂખે પહોંચી ત્યાંના મંદિરના ઓટલે ઊભી જે પ્રાકૃતિક અનુભવ કરે છે તે કંઈક વિલક્ષણ હોઈ અહીં નોંધવા જેવો છે. તેઓ લખે છે:  

સુન્દરમ્ શિલ્પસ્થાપત્યના દર્શનમાં અહીં વિશેષભાવે દિલચસ્પી દાખવતા જણાય છે. તેમનું કલાપ્રવણ ચિત્ત દક્ષિણ ભારતના શિલ્પ-સ્થાપત્યની જે વિશેષતાઓ છે તેની નોંધ લેવાનું ચૂકતું નથી. મંદિર-દર્શનમાંયે તેમનું કલાદર્શન જ સવિશેષ બળવાન હોય છે. તેઓ દેવપ્રતિમાના દર્શનમાંયે કલાસૌન્દર્ય પ્રતિ સવિશેષ દત્તચિત્ત હોય છે. તેઓ હળેબીડના મંદિરમાંની પરમ સુંદર મૂર્તિઓ જોતાં લખે છે: “આ પરમ સુંદર મૂર્તિઓ માત્ર દેવોની પ્રતિમા જ નથી. પણ તે શિલ્પીઓની પ્રગટ ઉપાસનાની પણ પ્રતિમાઓ છે.” (પૃ. ૪૮-૪૯) તેઓ બેલૂરના મંદિરના આકર્ષક શિલ્પનું દર્શન કરતાં તેનો તાદેશ ચિતાર આ રીતે આપે છે:  

સુન્દરમ્‌ના પ્રત્યક્ષીકરણના વ્યાપારમાં ગદ્ય કેવું સહાયક થાય છે તે ઉપરની ચિત્રપટ્ટિકામાં જોઈ શકાય છે. આ સુન્દરમ્ નીલગિરિને માણસ અને પ્રકૃતિની અનાદિ હોડના જીવંત દૃષ્ટાંતરૂપે જાણે જીવતો બેઠો હોય તે રીતે વર્ણવે છે. એ નીલિંગર પર ચડતી મોટરનું વર્ણન પણ વિલક્ષણ ને તેથી ધ્યાનાર્હ છે. (પૃ. ૮૪) એવું જ ધ્યાનાર્હ વર્ણન છે નીલિંગિર પરથી ઊતરતી રેલગાડીનું. (પૃ. ૮૭-૮૮)

સુન્દરમે મંદિરવર્ણનોમાં પણ પોતાની કાવ્યસર્જકતાનો અસરકારક વિનિયોગ કર્યાનાં અહીં અનેક દૃષ્ટાંતો છે. તેમણે ચાલુક્ય ઢબનાં તેમજ દ્રાવિડી ઢબનાં મંદિરોનું વર્ણન કરતાં ફૂલગુચ્છ તેમ જ મહાવટવૃક્ષનાં ઉપમાનોનો આધાર લીધો છે. તેઓ લખે છે:

અન્યત્ર ભવ્યતાની હદે પહોંચતાં રામેશ્વર અને મદુરાનાં મંદિરોની વાત કરતાં તેઓ રામેશ્વરના મંદિરને રામાયણ સાથે અને મદુરાના મંદિરને મહાભારત સાથે સરખાવે છે. (પૃ. ૧૨૩).  

સુન્દરમ્ દીપકનો મહિમા વિશેષભાવે દક્ષિણ ભારતનાં મંદિરોમાં થતો હોવાનું નોંધે છે. (પૃ. ૧૦૧) ત્રિવેન્દ્રમ્‌ની ચિત્રશાળા પછી મંદિરની મુલાકાત લેતાં ત્યાં શેષશાયી ભગવાન પદ્મનાભની મૂર્તિની જે દશા છે તે જોઈને કવિ નોંધે છે :

સુન્દરમ્‌નો દેવતા અને માનવતા પ્રત્યેનો દૃષ્ટિકોણ – અભિગમ કેવા પ્રકારનો છે તેનો અહીં સ્પષ્ટ સંકેત મળે છે. સુન્દરમાં મુગ્ધ ભક્તિ નથી. (પૃ. ૧૦૪) તેઓ ભગવાનના ધામ એવાં મંદિરો પણ સર્વભૂતહિતની લોકગમ્ય ભાવનાની કસોટીએ કેવાં છે તે જોવાનું પસંદ કરે છે. તેઓ આ મંદિરો અને એમના આધારે વિકસેલાં તીર્થોનું દર્શન કરતાં લખે છે:  

સુન્દરમ્‌ને દક્ષિણના પ્રકૃતિસૌન્દર્ય અને શિલ્પસ્થાપત્યના કલાસૌન્દર્યે પ્રભાવિત કર્યા એ ખરું, પરંતુ ત્યાંની ગરીબાઈએ તેમને વ્યથિત પણ એવા જ કર્યા છે. ‘મહાબલિપુરમ્‌'ના કલાસૌન્દર્યે પ્રસન્ન સુન્દરમ્ તરાપા પર બેઠેલ પુરુષ-સ્ત્રીઓની દીનહીન દશા જોતાં લખે છે:  

સુન્દરમ્ માનવગરિમાનો — માનવતાનો હૃાસ થતો જુએ છે ત્યારે તેઓ અવારનવાર વ્યંગકટાક્ષનો આશ્રય લે છે અને પોતાની વાણીની ધાર બરોબર કાઢે છે. ‘સમૃદ્ધ પ્રકૃતિમાં દરિદ્ર પુરુષનાં દર્શન’ (પૃ. ૯૨) તેમને બેચેન કરી મૂકે છે. ખેતરમાં કાળી મજૂરી કરતા ખેડૂતો (પૃ. ૯૨) હોય કે પોતાનાથી નાની ઉંમરવાળો પોતાને ખેંચી જતો પગરિક્ષાવાળો હોય (પૃ. ૯૩) – સુન્દરમ્‌ના હૃદયને તે કરુણા ને કારુણ્યે ઊભરાવી રહે છે. દેવ ને મનુષ્યની અવદશા કરનાર પૂજારીઓ ને પંડાઓ પ્રત્યે તેમને અભાવો છે. તેથી તેમની વાત કરતાં તેમની વાણીમાં સહજતયા જ વ્યંગ્યની તીક્ષ્ણતા આવી જાય છે. (જુઓ, પૃ. ૮૨-૮૩, ૧૨૬, ૧૩૮, ૧૬૭, ૧૯૦, ૧૯૧, ૧૯૩ વગેરે) સુન્દરમ્ કેટલીક વાર એમની કટાક્ષલીલા અંગ્રેજ શાસકો સુધીયે વિસ્તારતા જણાય છે. ત્યારે તેમનો રાષ્ટ્રીયતા — ભારતીયતા પ્રત્યેનો ઝુકાવ સ્પષ્ટતયા પ્રતીત થાય છે. તેઓ કાંજીવરમના અનુસંધાનમાં રાજત્વ ને ધર્મત્વના સંબંધની ચર્ચા કરતાં લખે છે:

સુન્દરમે દક્ષિણ ભારતની યાત્રા એક સંવેદનશીલ પ્રકૃતિ અને માનવતાના પ્રેમી કલાસર્જક તરીકે કરી છે. તેમને આ પ્રવાસમાં પ્રસંગોપાત્ત, સરકારીપણાનો (પૃ. ૮૫), કંટાળા-રસ (પૃ. ૧૧૭) અને સંતાપત્રિવેણી (પૃ. ૧૫૦) વગેરેનો અનુભવ તો ખરો જ; સાથે સાથે ભક્તિ, વાત્સલ્ય, માંગલ્ય, ઔદાર્ય, ત્યાગ વગેરેનોયે અનુભવ થાય છે. એમની કવિદૃષ્ટિ તોડાજાતિનાં ‘ભવનો’, ‘વેપારનાં ખેતરો', માથામાં પીળું ફૂલ ખોસનારી સ્ત્રીઓથી માંડીને શિલ્પવૃક્ષ જેવા સ્તંભો, ગોપુરો, દેવપ્રતિમાઓ, નંદીઓ, રથમંદિરો, મ્યુઝિયમો, જલચરમંદિર તેમ જ સમુદ્રતટ, નદી, ટેકરીઓ ને આકાશ સુધી ફરી વળે છે. વળી એમની નજરમાં રવિ વર્માનાં ચિત્રોયે ખરાં જ. પ્રસંગોપાત્ત, તેઓ રત્નમણિરાવ (પૃ. ૭૧), કવિ ખબરદાર (પૃ. ૧૯૯) વગેરેથી માંડીને શ્રીનિવાસ શાસ્ત્રી (પૃ. ૧૬૯) અને મહાત્મા ગાંધી (પૃ. ૧૦૫-૧૦૬) વગેરેનીય વાતો કરે છે. સુન્દરમ્ ‘કાળતીર્થ’ એવા ‘હિન્દુ’ની નોંધ પણ ઉમળકાથી લે છે. (પૃ. ૨૦૧) આમ સુન્દરનું દક્ષિણાયન એક પ્રકૃતિપ્રેમી, સંસ્કૃતિચિંતક અને માનવહિતરક્ષક સાહિત્યસર્જકનું ભૂમિપરિક્રમણ છે. આ પરિક્રમણમાં જીવન અને કલાની દૈવત માટેની એમની તરસ – એમની અભીપ્સા સ્પષ્ટતયા વર્તાય છે. પ્રકૃતિના પ્રપાતસંગીતને ડુબાવી દેતા સંસ્કૃતિના ઘર્ઘરાટવાળો મોટરનો વેગ એમની પસંદગી નથી. (પૃ. ૩૪) એમની પસંદગી છે કળાકારનું પોતાની કળામાં થતું પરમ આત્મવિલોપન. (પૃ. ૪૯) પરંતુ એ સહેલું નથી તે તેઓ બરોબર જાણે છે.  

સુન્દરમે આ પ્રવાસકથાને અનેક પુરાણકથાઓ, દંતકથાઓ, ઇતિહાસકથાઓ વગેરેના સંદર્ભોના યથોચિત વિનિયોગથી જીવંત અને રસપ્રદ કરી છે. દક્ષિણ ભારતનાં સંસ્કાર-સંસ્કૃતિનાં પત્ર-પુષ્પો-ફળનો આસ્વાદ લેતાં તેનાં મૂળિયાં પકડવા – પામવાની એમની મથામણ પણ જોવા મળે છે. તેઓ કૅમેરાની આંખે તેમ પોતાની અંદરની આંખે પણ પ્રકૃતિ-સંસ્કૃતિ ને માનવકૃતિના અવનવા અંશોને ગ્રહવા – આત્મસાત્ કરવાનો સચ્ચાઈભર્યો ઉદ્યમ અહીં દાખવે છે. વિરૂપતાનાં દર્શન પણ કરવાં પડ્યાં ત્યાં કર્યાં (જેમ કે, મૈસૂરની સૌન્દર્યયાત્રાના છેલ્લા તીર્થરૂપ એક બદસૂરત કન્યાનું દર્શન, પૃ. ૮૧), પરંતુ એમની ભાવના તો તત્કાલીન ‘આધ્યાત્મિક મંદી'(પૃ. ૧૯૨) માંયે પ્રકૃતિ, કલાકૃતિ તેમ જ સંસ્કૃતિના ત્રિવેણીસંગમે આંતરદેવતાના દર્શનની જ રહી લાગે છે. તેઓ પોંડિચેરીની મુલાકાત લેતાં ત્યાંના સમુદ્રની સરલ સપાટી નીચે છુપાયેલી અગાધ ઊંડાઈ જેવી શ્રી અરવિંદની યોગસાધનાની ખાસ નોંધ લે છે (પૃ. ૧૭૧) અને છેલ્લે લખે છે:  

આમ સુન્દરમે ‘દક્ષિણાયન'માં એમની એક મહાન અધ્યાત્મયાત્રા માટેનો સંકલ્પ પણ વ્યક્ત કરી દીધો હતો.

સુન્દરમે ‘ઇતિહાસના કબ્રસ્તાન’ એવા ‘માનવના અહંના સીમાચિહ્ન’રૂપ વિજયનગર આગળ એમના દક્ષિણાયનની સમાપ્તિ થઈ તેમાં ઔચિત્ય જોયું. દક્ષિણ ભારતની મહાસાગર જેવી સંસ્કૃતિની ભરતી જે વિજયનગર સુધી પહોંચી તે ત્યાં શત્રુઓના ખડક પર પછડાઈને શીણવિશીર્ણ થઈ ગઈ તેમ છતાં તેમને દક્ષિણ જીવતું હોવાની રૂડી પ્રતીતિ તો થઈ જ. (પૃ. ૨૧૯) તેઓ લખે છે,

સુન્દરમ્ દક્ષિણાયનથી નિઃશંક આત્મસમૃદ્ધ થયા હતા અને એની પ્રસન્નતા પણ એમણે વ્યક્ત કરી છે. ‘દક્ષિણાયન’થી સુન્દરમ્ એક સારા પ્રવાસવર્ણનકાર ઉપરાંત સારા ગદ્યકાર તરીકેય પ્રતિષ્ઠિત થાય છે.  

ગુજરાતી ગદ્યનો પ્રસાદ, એની અવનવી છટાઓ સુન્દરમે અહીં પ્રગટ કરી છે. સુન્દરમ્‌ની ગદ્યશક્તિ અહીં વર્ણન-ચિંતનમાં, આલંકારિક અને વ્યંગ્યાત્મક ઉક્તિઓમાં, વિલક્ષણ શબ્દ-પ્રયોગો (જેમ કે, ‘હૃત્યુંપ’, ‘સ્વાગત ચાખીને’, ‘ભક્તિની રક્તજ્યોતિ’, ‘ઘીભીનું’, ‘ઇતિહાસના ઘેરા ધૂપથી’, ‘આર્ય મોટ૨’, ‘વેપારનાં ખેતર’, ‘ભક્તિવ્યાપાર’ વગેરે) માં ચમકતી જોવા મળે છે. કેટલાંક સંવેદનચિત્રો – ભાવચિત્રો પણ હૃદયંગમ છે. કન્યાકુમારીના દક્ષિણતમ બિન્દુએ જમીનથી પચાસેક હાથ દૂરના ખડક ઉપરથી ભારતભૂમિનું દર્શન કરતાં જે સંવેદના સુન્દરમાં ઊભરી તે કેટલી પ્રબળ હતી તે નીચેના ગદ્યોદ્ગારથી પ્રતીત થાય છે. તેઓ કહે છે:  

આપણે પણ સુન્દરમ્‌ને “નમો નમઃ ભગવિત!'ના પ્રત્યુદ્ગાર સાથે જણાવી શકીએ કે “અમને પણ ‘દક્ષિણાયન'દ્વારા તમારી સાથે દક્ષિણ ભારતની માનસયાત્રા કરતાં કરતાં જોગના ધોધથી તરબોળ થવાનું, કન્યાકુમારી ને રામેશ્વર પહોંચી ત્યાં સમુદ્રસ્નાન કરવાનું, બેલૂર-હળેબીડ, ચિદંબરમ્ કાંજીવરમ્ અને તીરુપતિ આદિનાં મંદિરોમાં આરતી-મંગલ કરવાનું, ગોમટેશ્વરની ચરણવંદના કરવાનું, મૈસૂરના વૃંદાવન ગાર્ડનમાં, નીલગિરિ પર ને મલબાર કાંઠાના બૅકવૉટર્સ વગેરેમાં ઘૂમવાનું ને તક મળે ત્યાં રેતીમાં આળોટવાનું કે હરિયાળીમાં લેટવાનું તેમ જ આકાશમાં સૂરજ, ચંદ્ર ને વાદળોની રંગતગમ્મતમાં ભાગ લેવાનું ઉત્કટ મન થાય છે.’’ ‘દક્ષિણાયન'ની આવી પ્રેરક-ઉત્સાહક શક્તિમાં પણ સુન્દરી આ યાત્રાકથાની સાર્થકતા છે એમ આપણે કૃતજ્ઞતાપૂર્વક સ્વીકારવું રહ્યું.  

{{Poem2Close}}

<br>

{{HeaderNav2