સમગ્રમાંથી સઘન-વિવેચનશ્રેણી – શિરીષ પંચાલ/હિન્દ સ્વરાજ (ગાંધીજી): Difference between revisions

{{Heading|(૧૪)<br>હિન્દ સ્વરાજ (ગાંધીજી)}}

{{Poem2Open}}

{{Poem2Close}}

{{Block center|'''<poem>Dark Satanic mills

In England's green and pleasant land.</poem>'''}}

{{Poem2Open}}

{{Poem2Close}}

{{Block center|'''<poem>Rise like lions after slumber

{{Poem2Open}}

ગાંધીજીના વિચારજગતમાં કેન્દ્રસ્થાને છે સત્ય અને અહિંસા, અને આ મૂલ્યો પરંપરાથી ચાલી આવેલાં છે. રોમાં રોલાંએ આનન્દકુમાર સ્વામીના મન્થ ધ ડાન્સ ઑવુ શિવ'ની પ્રસ્તાવનામાં આ મૂલ્યોને કારણે ભારત જેવા દેશની સમૃદ્ધિની ભારે પ્રશંસા કરી હતી. તે સમયે જર્મની, ફ્રાન્સ, ઇંગ્લેંડ જેવા દેશો ભારતીય સંસ્કૃતિના પ્રશંસકો બની રહ્યા હતા, કેટલાકને ડર લાગવા માંડ્યો હતો કે યુરપ એશિયા તો બની નહીં જાય ને! પણ આ ચિંતકે એક ચેતવણી આપી હતી કે આપણે તેને એટલે કે એશિયાને યુરપમાં રૂપાન્તરિત કરવાની ઇચ્છા રાખવી નહીં. આજે આપણે જોઈ રહ્યા છીએ કે આખું જગત અમેરિકન બનવા જઈ રહ્યું છે. ગાંધીજીએ નગર સંસ્કૃતિના ગ્રાહમાંથી ભારતીય ગ્રામજીવનને બચાવવાની વાત પર ભાર મૂક્યો હતો. તેમણે પરંપરાથી ચાલી આવેલા ગૃહઉદ્યોગોને ટકાવવાની, વિસ્તારવાની વાત કરી હતી, યંત્રનાં બધાં દૂષણોથી દૂર રહેલા રેંટિયાની વાત કરી હતી, ગુજરાતી ભાષામાં તો કેટલાય દાયકાઓથી કહેવત ચાલી આવી છે. બાપના રાજમાં ન સમાય પણ માના રેંટિયામાં સમાય આ દિશામાં એક મહત્ત્વપૂર્ણ વિચાર કળાવિદ્ આનંદકુમાર સ્વામીમાંથી આપણને મળી રહે છે.

Selected papers of A. Coonerswamy

Ed. Roger Lipsey)

એક જમાનામાં પ્રાથમિક શાળાઓમાં, સરકારી દવાખાનાંઓમાં ખાદીનો પ્રચાર વિશેષ હતો. જેમ જેમ આપણે ઉદારીકરણના સમયમાં આગળ વધતા જઈએ છીએ તેમ ખાદી પાર્શ્વભૂમાં ધકેલાતી જાય છે. દેશની વિરાટ વસ્તીના પ્રશ્નો આજે કૈંક અંશે ઉકેલવા હોય તો ફરી ખાદી અને ગાંધીવિચાર તરફ વળવું પડશે. કારણ કે મારો એ દાવો છે કે (ખાદી અને બીજા ગામઉદ્યોગોનો પુનરુદ્ધાર કરીને) આપણે એટલો વિકાસ સાધી શકીશું કે સામાન્ય લોકોના દિલમાં સાદાઈ અને સ્વદેશીનો જે આદર્શ પડેલો છે, તેને અનુરૂપ રાષ્ટ્રીય જીવનનું પુનર્નિર્માણ કરી શકીશું. પછી આપણે એવા સામ્રાજ્યવાદમાં નહીં ઘસડાઈશું કે જેનો પાયો દુનિયાની નબળી જાતિઓના શોષણ પર ચણાયેલો છે, અને ન તો એ ભૌતિકતાવાદી સંસ્કૃતિ સ્વીકારીશું કે જેની રક્ષા શાંતિપૂર્ણ જીવનને લગભગ અસત્ય બનાવી દેનાર નૌકાદળ અને હવાઈદળ કરે છે. (ગામસ્વરાજ, ૧૪૧) અને એટલે જ ‘ખાદી એ નભોમંડળનો સૂર્ય છે, અને બીજા વિવિધ ઉદ્યોગો એ ગ્રહો છે.’ (૧૫૬)

‘આ સુધારાની ખરી ઓળખ તો એ છે કે માણસો બહિર્ગામી શોધોમાં ને શરીરસુખમાં સાર્થક્ય અને પુરુષાર્થ માને છે. તેના દાખલા લઈએ. સો વરસ પહેલાં જેવાં ઘરમાં યુરપના લોકો રહેતા હતા તેના કરતાં હાલ વધારે સરસ ઘરમાં રહે છે; આ સુધારાની નિશાની ગણાય છે. આમાં શરીરસુખની વાત રહેલી છે. તે અગાઉ માણસો ચામડાનાં વસ્ત્ર પહેરતા ને ભાલા વાપરતા. હવે તેઓ મોટા લેંઘા પહેરે છે ને શરીર શણગારને સારુ તરેહવાર કપડાં બનાવે છે, તથા ભાલાને બંદૂકડી વાપરે છે; તે સુધારાની નિશાની છે. કોઈ મુલકના માણસ જોડા વગેરે ન પહેરતા હોય તે જ્યારે યુરપનાં કપડાં પહેરતાં શીખે છે ત્યારે જંગલી દશામાંથી સુધરેલી દશામાં આવ્યા ગણાય છે. અગાઉ યુરપમાં માણસો સાધારણ હળથી પોતાના જોગી જમીન જાતમહેનતથી ખેડતા, તેને બદલે હાલ વરાળયંત્રોથી હળ ચલાવી એક માણસ ઘણી જમીન ખેડી શકે છે ને ખૂબ પૈસો એકઠો કરી શકે છે; તે સુધારાની નિશાની ગણાય છે. અગાઉ માણસો કોઈક જ પુસ્તકો લખતાં તે અમૂલ્ય ગણાતાં, આજે જેને જેવું ફાવે તેવું લખે છે ને છાપે છે તથા લોકોનાં મન ભમાવે છે; આ સુધારાની નિશાની છે. અગાઉ માણસો ગાડાં વાટે દહાડાની બાર ગાઉની મજલ કરતા. હાલ રેલગાડીથી ચારસે ગાઉની મજલ કરી શકે છે; આ તો સુધારાની ટોચ ગણાઈ છે. હજુ જેમ સુધારો વધતો જાય છે તેમ એવું ધારવામાં આવે છે કે માણસો હવાઈ-વહાણથી મુસાફરી કરશે ને થોડા કલાકમાં દુનિયાના ગમે તે ભાગમાં જઈ પહોંચશે. માણસોને હાથપગ નહીં વાપરવા પડે. એક બટન ચાંપશે ત્યારે તેને પહેરવાનો પોશાક આવી મળશે, બીજું બટન ચાંપશે ત્યારે તેનાં છાપાં આવશે, ત્રીજું બટન ચાંપશે ત્યારે તેની ગાડી તૈયાર થઈ જશે, નિત્ય નવાં ભોજન મળશે, હાથ અથવા પગનો ખપ જ નહીં પડે, બધું સંચાથી જ કામ લેવાશે. અગાઉ માણસો જયારે લડવા માગતા ત્યારે એકબીજાનું શરીરબળ અજમાવતા. હવે તો તોપના એક ગોળાથી હજારો જાન લઈ શકે છે. આ સુધારાની નિશાની છે. અગાઉ લોકો ખુલ્લી હવામાં પોતાને ઠીક પડે તેટલું સ્વતંત્રપણે કામ કરતા. હવે હજારો મજૂરો પોતાના ગુજરાનને ખાતર એકઠા મળી મોટાં કારખાનાં કે ખાણોમાં કામ કરે છે. તેઓની દશા જાનવર કરતાં હલકી થઈ પડી છે. તેઓને સીસા વિગેરેનાં કારખાનાંઓમાં જાનની ખુવારી કરી કામ કરવું પડે છે. આનો ભોગ પૈસાદાર માણસોને મળે છે. અગાઉ માણસોને મારી ગુલામ કરતા; હાલ માણસોને પૈસાની અને ભોગની લાલચ આપીને ગુલામ બનાવે છે. અગાઉ લોકોમાં દરદ ન હતાં તેવાં દરદ પેદા થયાં છે, ને તેની સાથે દાકતરો શોધ કરવા લાગ્યા છે કે તે દરદો કેમ મટાડવાં. આમ કરતાં ઇસ્પિતાલો વધી છે; તે સુધારાની નિશાની ગણાય છે. અગાઉ કાગળો લખતા ત્યારે ખસૂસ ખેપિયા જતા અને બહુ ખરચે તેવું બની શકતું. આજ મારે કોઈને ગાળ ભાંડવાનો કાગળ લખવો હોય તો દોઢિયે હું ગાળ કાઢી શકું છું; કોઈને મારે શાબાશી આપવી હોય તો તે પણ હું તેટલી જ પહોંચાડી શકું છું. આ સુધારાની નિશાની છે. અગાઉ માણસો બેથી ત્રણ વખત ખાતા ને તે પણ હાથે પકાવેલી રોટી ને થોડી તરકારી હોય તો તે. હવે બબ્બે કલાકે ખાવાનું જોઈએ, અને તે એટલે દરજજે કે ખાવામાંથી લોકો નવરા જ નથી થતા. હવે કેટલું કહું? આ બધું તમે ગમે તે પુસ્તકમાં જોઈ શકો છો. સુધારાની આ ખરી નિશાની છે. અને જો કોઈ પણ માણસ તેથી જુદી વાત સમજાવે તો તે ભોળો છે એમ ચોક્કસ માનજો. સુધારો તો હું જણાવી ગયો છું તે જ ગણાય છે. તેમાં નીતિ કે ધર્મની વાત છે જ નહીં.' (હિંદ. ૨૪-૨૬)

ગાંધીજીની વિચારસરણી પાછળ શ્રીમદ્ ભગવદ્ગીતાએ બહુ મોટો ભાગ ભજવ્યો છે, તેઓ ત્રીજા અધ્યાયને ટાંકીને કહે છે: યજ્ઞ કર્યા વિના જે ખાય છે તે ચોરીનું અન્ન ખાય છે. મૂળમાં શ્લોક આવો છે:

'યજ્ઞથી તૃપ્ત થયેલા દેવ તમને ઇષ્ટ ભોગ આપશે; તેથી તેમણે આપેલું તેમને આપ્યા વિના જે ભોગવે તે ચોર જ જાણવો.’(૩/૧૨, અનુ. મણિલાલ ન. દ્વિવેદી)

'કુસુમ ! આખો દેશ જ્યાં સુધી પૃથ્વી ઉપર સૂએ છે ને તેને પહેરવાને વસ્ત્રો નથી ને ખાવાને અન્ન નથી ત્યાં સુધી આપણે આ પલંગ, આ મિષ્ટાન્ન, અને આ વસ્ત્ર શાં? (૪, ૮૭૬ આવૃત્તિ, ૧૯૭૮)

હજુ આપણે આગળ જઈએ; ગોલ્ડસ્મિથના એક કાવ્યમાં નાયક પોતાની પત્નીને કહે છે કે આપણે ખપ પૂરતું પહેરવું ઓઢવું, તારી પાસે જે વધારાનું છે તેને તું બાજુ પર મૂકી દે-અર્થાત્ બીજાઓને આપી દે.

પાછળથી ‘જીવનનું પરોઢ’માં પ્રભુદાસ ગાંધી નોંધે છેઃ ‘હિંદુસ્તાનમાં કરોડો ભૂખે મરતા, અથવા મુશ્કેલીથી એક ટંક આછી રાબડી મેળવી શકનારા ગરીબોની વચ્ચે છાજે એવા ખોરાક ઉપર અમારે આવવું જોઈએ.' (૫૮૯)

'આ ઈશ્વર, જેનો સાક્ષાત્કાર કરવા ઇચ્છીએ છીએ તે સત્ય છે. અથવા કહો કે સત્ય એ જ ઈશ્વર. સત્ય એટલે સાચું બોલવું એટલું જ નહીં, સત્ય એટલે આ જગતમાં જે હંમેશાં એને રૂપે હતું, છે ને હશે, અને એના સિવાય બીજું કાંઈ જ નથી, જે પોતાની શક્તિ વડે છે, જેને કોઈનો આશ્રય નથી જોઈતો પણ જેને આશ્રયે જે કંઈ છે તે છે. સત્ય જ શાશ્વત છે. બાકી બધું ક્ષણિક છે. એને આકૃતિની જરૂર નથી. એ જ શુદ્ધ ચેતન છે. એ જ શુદ્ધ આનંદ છે.' (૩૦) લાગે કે આપણે ઉપનિષદના ઋષિની આર્ષ વાણી સુધી પહોંચી ગયા છીએ.

‘આ સમાજની રચના સ્વાભાવિક રીતે જ સત્ય અને અહિંસાના પાયા પર થાય અને મારો અભિપ્રાય છે કે, ઈશ્વર એટલે કે, દુનિયાએ જાણેલા સર્વપ્રકારનાં બળોમાં જે વસે છે, પોતાની શક્તિ વડે જ જેની હસ્તી છે, જે વસ્તુ માત્રનું જ્ઞાન ધરાવે છે, જે કોઈના પર આધાર રાખતી નથી, અને જે બીજાં બળોનો કલ્પી શકાય તેવો નાશ થયા પછી, અથવા તેમની અસર જણાતી અટકી જશે, ત્યાર પછી પણ પોતાનું કાર્ય કરતી હશે, તે જીવંતશક્તિ પર સમજપૂર્વક શ્રદ્ધા રાખ્યા વિના એ સત્ય ને અહિંસા સંભવિત નથી. સર્વને પોતાના તેજથી પ્રકાશિત કરતી, સર્વવ્યાપી ચેતનમયી શક્તિ વિશેની શ્રદ્ધા વિના હું મારી પોતાની હસ્તીનુ કારણ આપી શકતો નથી.’ (૭૨)

સત્ય માટેનો આ આગ્રહ જ એક બાજુ તેમને નીતિ, પ્રેમ સુધી લઈ જાય છે. અને સ્વીકારી લે છે કે નીતિ માત્રનો સમાવેશ સત્યમાં છે. (સં. પ્રયોગો, ૩૫), અને બીજી બાજુ સાધનશુદ્ધિ તરફ લઈ જાય છે.

{{Poem2Close}}

{{Block center|'''<poem>I have a natural antipathy

{{Poem2Open}}

સુધારક યુગમાં નર્મદાશંકર કવિએ તથા દલપતરામ કવિએ દેશમાં શાંતિ સ્થાપી એ માટે અંગ્રેજોની પ્રશંસા કરી હતી.

પ્રત્યેક વ્યક્તિ પોતાની સાવ નજીકની વસ્તુસ્થિતિ માટે જવાબદાર હશે અને સઘળી વ્યક્તિઓ સમાજ માટે જવાબદાર હશે. હકો અને ફરજોનું નિયમન પરસ્પરાવલંબન તથા અન્યોન્યાશ્રયના સિદ્ધાંત દ્વારા કરવામાં આવતું હશે. સમગ્ર વસ્તુ અને તેના અંગ વચ્ચે ઘર્ષણ નહીં હોય, રાષ્ટ્રવાદ સંકુચિત, સ્વાર્થી કે આક્રમણકારી થવાનો અથવા આંતરરાષ્ટ્રીયવાદ, જેના ગગનવિહારના ધુમ્મસમાં નક્કર વસ્તુ ખોવાઈ જાય, એવી કેવળ તાત્ત્વિક કલ્પના બની જવાનો કશો પણ ભય નહીં હોય' (ગ્રા. સ્વ. ૧૭-૧) ઝયાં પોલ સાર્ત્રે જરા જુદા સંદર્ભમાં મનુષ્યને તેના પ્રત્યેક કાર્યની જવાબદારી સાથે સાંકળીને એનો નિર્ણય સમગ્ર મનુષ્યજાતિ વતી તે કરી રહ્યો છે એમ કહીને મનુષ્યની જવાબદારીનું ક્ષેત્ર અતિ વિસ્તૃત કરી આપ્યું હતું. તેમણે રિસ્પેક્ટબલ પ્રોસ્ટીટ્યુટ' નાટકમાં હબસીઓને થતાં અન્યાય, શોષણની વાત કરી, દેખીતી રીતે તો અહીં હબસીઓને થતા અન્યાયની વાત છે પણ એ નિમિત્તે સમગ્ર અમેરિકા (અને સમગ્ર વિશ્વની પ્રજાને થતા અન્યાયની વાત કેન્દ્રમાં આવી. ગાંધીજીની વિચારસરણી આને મળતી આવે છે, પ્રજાના એક પણ નિર્દોષ અંગનું અપમાન તે આખી પ્રજાના અપમાન બરાબર છે.’ (દ.આ.ઇ. ૧૦૬) જાણી કરીને કોઈ એક અંગને પછાત રાખવું, અશિક્ષિત રાખવું એ પણ ન ચાલે. પ્લેટો પોતાના એક સંવાદ પ્રોટેગોરાસ'માં ઝિયુસને લગતી પુરાકથા ટાંકે છે: હર્મિઝ ઝિયુસને પૂછે છે કે આ બધાને વિદ્યા આપું કે થોડાને, ત્યારે ઉત્તર મળે છે: બધાને તો જ સમાજનો વિકાસ થાય.

કદાચ આ ઊંચ-નીચના ખ્યાલ સાથે માનવશ્રમ સાથે સંકળાયેલા આપણા પૂર્વગહો જવાબદાર હોવા જોઈએ. યુરપ-અમેરિકામાં શરીરશ્રમને તુચ્છતા સાથે સાંકળવામાં નથી આવતો. આપણો શૂદ્ર વર્ગ ભારે શરીરશ્રમ કરે છે, સ્વાભાવિક રીતે શરીરશ્રમ કર્યા વગર દુન્યવી સુખ ભોગવનારાઓને આવા શૂદ્રો ન ગમે.

ગાંધીજીએ કોઈ પણ કામને, પછી તે બૌદ્ધિક શ્રમ હોય કે શારીરિક શ્રમ હોય, હલકું ગણ્યું નહીં; એટલું જ નહીં, મોટા ભાગના લોકો ન સ્વીકારી શકે એ રીતે વકીલ અને વાળદની કમાણી સરખી હોવી જોઈએ એવો આગ્રહ રાખ્યો. એની પાછળનો આશય એ હતો કે જીવનજરૂરિયાતો તો બંનેની સરખી હોય તો પછી બંનેની આવકમાં ભયાનક વિષમતા કેમ? એથી આગળ જઈને નર્યા બૌદ્ધિક શ્રમને તો તેમણે નકારી જ કાઢ્યો હતો, માણસ બૌદ્ધિક શ્રમ કરીને રોટલો ન કમાઈ શકે? ના શરીરની જરૂરિયાત શરીર દ્વારા જ પૂરી પાડવી જોઈએ. (ગ્રામ સ્વરાજ, ૪૮) જો દરેકે શરીરશ્રમ કરવાનો જ હોય તો કોઈ પણ શરીરશ્રમ તિરસ્કારપાત્ર ન લેખી શકાય, ‘આ આવશ્યક, આરોગ્યપોષક કાર્યને હલકામાં હલકું પ્રથમ કોણે ગણ્યું હશે તેનો ઇતિહાસ આપણી પાસે નથી. જેણે ગણ્યું તેણે આપણી ઉપર ઉપકાર તો નથી જ કર્યો. આપણે બધા ભંગી છીએ એ ભાવના આપણા મનમાં બચપણથી જ ઠસવી જોઈએ.' (ગ્રામ સ્વરાજ ૪૮) હવે જરા જુદી રીતે ગાંધીજી વાત મૂકે છે, મજૂરીને બુદ્ધિ વચ્ચે ફારગતી થઈ છે તે ગુનો ગણાય તેટલી હદ સુધી આપણાં ગામડાંઓ તરફ આપણે બેદરકાર રહ્યા છીએ.’ (ગ્રામ. ૧૮૨) અન્યત્ર આ વાત ફરી કહેવાઈ છે :

સાહિત્યશાસ્ત્રમાં તાદાત્મ્ય - empathy -ની વાત પરંપરાથી ચાલી આવી છે. ભાવક જો સર્જક સાથે, કૃતિ સાથે તાદાત્મ્ય, હૃદવસંવાદ ન અનુભવી શક્તો હોય તો કશો અર્થ નથી. હવે જુઓ, આ તાદાત્મ્યની વાત ગાંધીજી કઈ ભૂમિકાએ રહીને કરે છે?

‘સૂરજના પ્રખર તાપમાં કેડે વળીને કાળી મજૂરી કરતા ગામવાસીઓ સાથે આપણે તાદાત્મ્ય અનુભવવું જોઈએ અને જે ખાબોચિયામાં તેઓ નહાય છે, તેમનાં કપડાં-વાસણો ધુએ છે તથા તેમનાં ઢોર પાણી પીએ છે અને આળોટે છે તે ખાબોચિયામાંથી પાણી પીવું આપણને કેવું લાગે તેનો પણ આપણે વિચાર કરવો જોઈએ. એમ કરીશું ત્યારે જ આપણે આમ જનતાના સાચા પ્રતિનિધિ ગણાઈશું અને ત્યારે આપણી દરેક હાકલનો તેઓ જરૂર જવાબ આપશે.’ (ગ્રામ. ૨૫)

સામાન્ય રીતે અભ્યાસ, શિક્ષણ, સાક્ષરતા (અક્ષરજ્ઞાન) કેળવણી વગેરેને આપણે પર્યાય માનીને ચાલીએ છીએ, પણ આ બધાં અન્યોન્યનાં પર્યાય નથી. અક્ષરક્ષાન ધરાવતી વ્યક્તિ કેળવણી વિનાની અને અક્ષરક્ષાન ન ધરાવતી વ્યક્તિ કેળવણીવાળી સંભવી શકે છે. આ બધા શબ્દોમાં કેળવણી શબ્દ વધારે યોગ્ય લાગશે. આજે તો આપણે વૈશ્વિક અભ્યાસક્રમોના જગતમાં જીવીએ છીએ, પરંતુ સમગ્ર ધરતી પર બધું એકસરખું હોઈ ન શકે, હોવું ન જોઈએ ઘણા બધા ચિંતકોએ સ્વીકારેલી વાત ગાંધીજી પણ માને છે, ‘એક સ્થિતિમાં રહેલા દેશ માટે જે સારું છે તે બીજી સ્થિતિમાં આવેલા દેશ માટે સારું હોવ જ એમ નથી... દેશની ભૌગોલિક સ્થિતિ તેની સંસ્કૃતિ ઘડવામાં ઘણો મોટો ભાગ ભજવે છે.’ (ગ્રામ. સ્વ.૧૪) બીજા શબ્દોમાં દેશની જરૂરિયાતો સાથે કેળવણીનો સંબંધ છે. હવે પ્રશ્ન એ થાય કે કેળવણીની વ્યાખ્યા કઈ? મનુષ્યમાં રહેલું હીર બહાર લાવવું તે કેળવણી.' (એજન, ૮૦) આને વિસ્તારીને કહેવું હોય તો આમ કહેવાય, કેળવણી એટલે બાળક કે મનુષ્યનાં શરીર, મન અને આત્મામાં જે ઉત્તમ અંશો હોય તેનો સર્વાંગી વિકાસ સાધીને તેને બહાર આણવાં. અક્ષરજ્ઞાન એ કેળવણીનું અંતિમ ધ્યેય નથી તેમ તેનો આરંભ પણ નથી.’ (એજન, ૮૨) ગાંધીજીની વાત બાજુ પર રાખો, આપણામાંથી પણ કોઈએ ત્રીસેક વર્ષ પહેલાં શિક્ષણ જગતની હાલત આવી થશે એની કલ્પના કરી ન હતી—આજે તો નિશાળો અથવા ટ્યુશનવર્ગો ગાંધીજી કહે છે તેમ ‘બેડીની નિશાની' બની ગયાં છે. એક રીતે નિશાળ તો ચોવીસ કલાકની હોય અર્થાત્ હરપળે તમે કંઈક પામી રહ્યા છો, આપણે વિપર્યાસ કર્યો, હરપળે કશુંક ગુમાવી રહ્યા છીએ.

કેળવણીની સાથે સંકળાયેલો પ્રશ્ન છે શિક્ષણના માધ્યમનો. ગાંધીજીએ બે પ્રકારની ભાષાનો વિચાર કર્યો છે, એક સામાન્ય ભાષા, પણ બીજી વાણી સૂક્ષ્મ કક્ષાની છે. પરંપરાગત રીતે ઓળખાતી વૈખરીથી સાવ જુદી.

‘મેં અસલથી જ માનેલું કે જે હિંદી માબાપો પોતાનાં બાળકોને બચપણથી જ અંગ્રેજી બોલતાં કરી મૂકે છે તેઓ તેમનો અને દેશનો દ્રોહ કરે છે. મેં એમ પણ માન્યું છે કે આથી બાળકો પોતાના દેશના ધાર્મિક અને સામાજિક વારસાથી વંચિત રહે છે, ને તેટલે અંશે દેશની, તેમ જ જગતની સેવા કરવા ઓછા ભાષક બને છે.’ (સત્યના પ્રયોગો, ૩૧૬)

અગાઉ તેઓ કટાક્ષમય વાણીમાં કહી ગયા હતા, ‘આપણા સરસમાં સરસ વિચાર બતાવતાનું વાહન તે અંગ્રેજી, આપણી કોંગ્રેસ તે અંગ્રેજીમાં ચાલે. આપણાં સરસ છાપાં તે અંગ્રેજીમાં. જો આવું લાંબી મુદત ચાલશે તો આપણી પછીની પ્રજા આપણો તિરસ્કાર કરશે ને તેમનો શાપ આપણા આત્માને લાગશે એમ મારું માનવું છે.’ હિંદ ૯૧-૨)

{{Poem2Close}}

{{Block center|'''<poem>તેના શત્રુઓનો નાશ કરજે,

પણ આવી અભિવ્યક્તિ સાર્વત્રિક છે. ઋગ્વેદની અનેક ઋચાઓમાં શત્રુઓના વિનાશ માટે ઋષિઓએ દેવતાઓને પ્રાર્થના કરી જ છે.

દક્ષિણ આફ્રિકાના અનુભવો તેમની પાસે હિંદ સ્વરાજમાં કબૂલાવે છે; ‘હિંસા એ હિંદુસ્તાનનાં હુઃખોનો ઇલાજ નથી.' તેઓ આજે આપણને આત્યંતિક લાગે એવી ભૂમિકાએ જઈને કહે છે, ‘હિંદુસ્તાનને રેલવેએ, વકીલોએને દાક્તરોએ કંગાલ બનાવ્યું છે.’ (૨૬) આની પાછળ સત્વ પ્રતિષ્ઠા સિવાય બીજી કોઈ વાત નથી. સો વર્ષ પર કહેવાયેલી વાત આજે તો વધારે ને વધારે સ્વીકાર યોગ્ય નથી બની ગઈ? ઇસ્પિતાલો એ પાપની જડ છે. તેનાથી માણસો શરીરનું જતન ઓછું કરે છે અને અનીતિ વધારે કરે છે. માણસના શરીરને સારુ આટલા જીવો મારવાની જરૂર નથી.’ (૫૪) આમાંથી જ નિસર્ગોપચારની ભૂમિકા સર્જાઈ. એક જમાનામાં વૃદ્ધાઓ કહેતી હતી કે ભગવાન અમને કોર્ટકચેરીઓથી અને પોલિસ-ચોકીઓથી બચાવે, આજે હવે એમાં ઉમેરો થયો છે કે ભગવાન, અમને ઇસ્પિતાલોથી બચાવે. નિસર્ગોપચારથી મૃત્યુના મોઢામાંથી બહાર આવેલા પ્રતિષ્ઠિત સાહિત્યકાર જયંત કોઠારીનો કિસ્સો જાણીતો  છે.

  પેલી સ્ત્રીઓ સાહિત્યને નથી ઓળખતી રામધૂન ગવડાવું તો ઝીલી નથી શકતી. હું તો ગામડામાં પડેલો એટલે ગામડિયાની દૃષ્ટિએ મારી ભૂખ રજૂ કરું, મને તો ગામડામાં હેનાર માટે અનેક જાતનાં પુસ્તકો જોઈએ છે. મારી એ ભૂખ તમે સાહિત્યકારો પૂરી પાડો... સાચી વાત તો એ છે કે આપણે ગામડાંની દરકાર જ કરી નથી. આપણાં અન્નવસ્ત્રને માટે આપણે ગામડાં પર આધાર રાખીએ છીએ છતાં તેના શેઠ હોઈએ તેમ વર્તીએ છીએ. આપણે અહીં મોજ માણીએ છીએ, પણ ખરા આશ્રયદાતા તો ગામડિયા છે... આપણે તેમની જરૂરિયાતોનો વિચાર જ નથી કર્યો. તમે શહેરી પ્રજા માટે લખશો તો પણ એ તો એવા નગુણા છે કે અંગ્રેજી જ વાંચશે તમે વાર્તાઓ લખશો કે પાઠયપુસ્તકો લખશો, તેથી બુદ્ધિનો વિકાસ નહિ થાય, તમારી બુદ્ધિનો વિકાસ કરવો હોય તો ગ્રામ્ય સાધનોનો અભ્યાસ કરો, તેની ખૂબી અને ખામી સમજો, અને પછી તેને વિશે લખો. જેનું મગજ તાજું છે તેમને ગામડામાં નવું નવું જોવા જાણવાનું મળશે. ગામડામાં જતાં બુદ્ધિ રૂંધાઈ જાય એમ નથી. જે એવું કહેશે તેને હું કહીશ કે તે રૂંધાયેલી બુદ્ધિ લઈને ત્યાં ગયા હશે, ખરી રીતે બુદ્ધિના વિકાસને માટે ક્ષેત્ર જ ગામડું છે. નગર નથી.' (અવતરણ, જુઓ—ગુજરાતની અસ્મિતા : મારી નજરે સં. ઉત્તમ પરમાર, ૨૭૨)

'ગ્રામ સ્વરાજનો મારો પોતાનો ખ્યાલ એવો છે કે દરેક ગામ એક સંપૂર્ણ પ્રજાસત્તાક હોવું જોઈએ. પોતાના જીવનની અત્યંત મહત્ત્વની જરૂરિયાતો માટે એ પ્રજાસત્તાક પોતાના પાડોશીઓથી સ્વતંત્ર હશે. દરેક ગામ પોતાનું એક નાટકઘર, પોતાની નિશાળ અને સભાગૃહ નભાવશે. ગામની દરેક વ્યક્તિને સ્વચ્છ પાણી મળે એવી જોગવાઈ કરવામાં આવશે. પૂરતી દેખરેખ નીચે નભાવવામાં આવતા કૂવાઓ અથવા તળાવોથી આ કાર્ય પાર પાડી શકશે.’ (૩૨)

આવા જ કોઈ આદર્શ પ્રમાણે શહેરોનાં વિભાગીકરણ કરીને દરેક વિભાગને સ્વાયત્ત અને છતાં પરસ્પરાવલંબી બનાવીએ તો આપણા શહેરીકરણની કેટલીક સમસ્યાઓ ઊકલી શકે.