સમગ્રમાંથી સઘન-વિવેચનશ્રેણી – રમણ સોની/મને કશી અવઢવ નથી (વિવેચકની કેફિયત): Difference between revisions

'કિશોરવયથી કવિતા લખતો થયેલો ને કૉલેજકાળમાં જ 'કુમાર', 'કવિતા', 'કવિલોક'માં કાવ્યો પ્રગટ થવા લાગેલાં પણ એ પછી કવિતા ઝડપથી છૂટવા માંડેલી... કેમ ? – એનો કોઈ સ્પષ્ટ જવાબ નથી. પહેલેથી જ, વાંચવાની એક {{Poem2Open}}

જબરદસ્ત ધૂન હતી – બધું જ વંચાયે જતું. એવી કોઈ ખાસ પસંદગી ન હતી, કોઈ લક્ષ્ય વિના બિલકુલ અતંત્રપણે પણ પુષ્કળ વંચાતું. વાચનરસ જ પ્રબળ થતો ચાલ્યો. ક્યારેક એક દિવસમાં એક નવલકથા વંચાઈ જાય, કોઈવાર સાહિત્યના ઇતિહાસનું પુસ્તક પાનાંનાં પાનાં સુધી હાથમાંથી છૂટે નહીં. અધ્યાપન કરવાનું આવ્યું ત્યારે વાચનને કંઈક દિશા મળી, પણ સાથે વ્યાપ પણ વધ્યો. જિજ્ઞાસા વિસ્તરતી ગઈ. થાય કે, અરે, ભણ્યો ત્યારે આ બધું તો વાંચ્યું જ નહીં ! લાઇબ્રેરીના ઘોડા બહુ પરિચિત થવા લાગ્યા. એમાં ને એમાં, પેલું કાવ્યાદિ લખવાનું, થોડુંઘણું હતું એ ય છૂટી ગયું. (ખરેખર એથી જ છૂટી ગયું હશે ?)

ભણાવવાને કારણે વિવેચનપ્રવૃત્તિ પોષાતી-વિસ્તરતી રહી. (કેટલાબધા માટે આ સાચું હશે !) પણ એક વલણ શરૂઆતથી જ રહ્યું : અભ્યાસક્રમમાં આવતી હોય એ સાહિત્યકૃતિઓ વિશે કે અભ્યાસમુદ્દાઓ વિશે, પરીક્ષાર્થી-લાભાર્થે કદી લખી છપાવ્યું નહીં. ભણાવવા માટે સતત વાચન-નોંધો કરી એ સ્મૃતિને ટેકો કરવા પૂરતી, એનો એ પછી કદી ઉપયોગ ન કર્યો, બીજે વર્ષે એ જ કૃતિ હોય તો પણ અગાઉની નોંધ હાથવગી રહી નહીં, રાખી નહીં - ફરીવાર એ જ કૃતિ નવેસર વાંચવા-શીખવવામાં એ નોંધો નાહક નડતરરૂપ બને. સાહિત્યિક પત્રકારત્વ વિષય પહેલીવાર ભણાવ્યો ત્યારે ઘણાં પુસ્તકો વાંચીને કેટલી બધી સ્મૃતિનોંધો કરેલી ! પણ પછી એના પરથી ચોપડી ન કરી. મનનું એવું વિલક્ષણ વલણ કે વાંચવાની ને ભણાવવાની લિજ્જત પૂરેપૂરી માણવી; પણ એની 'રોકડી' શું કરી લેવી વળી!

પરંતુ ગુજરાતી કૃતિઓ વિશે જે લખાયું મારા દરેક પુસ્તકમાં ગ્રંથ-સમીક્ષાઓ છે, એક તો આખેઆખું પુસ્તક ('સમક્ષ') સમીક્ષાઓનું છે—એ સાહિત્ય અને વિદ્યાની સંસ્થાઓમાં વક્તવ્યો, પરિસંવાદો, પરિચર્ચાઓ, શિબિરોને કારણે લખાયું. 'પ્રત્યક્ષ'માં અને અન્ય સામયિકોમાં નિજ-પસંદગીનું પણ લખવાનું થયું.

મારા વિવેચનલેખોનો પહેલો સંગ્રહ થયો - ‘વિવેચનસંદર્ભ', એમાં બધા જ લેખો, ગ્રંથસમીક્ષા, લેખક અભ્યાસ સાહિત્ય સમસ્યાના વિવિધ લેખો વિવેચનનું વિવેચન આપનારા હતા. એની સમાન્તરે, અંતરિયાળ તો હું મારાં પોતાનાં વિવેચનલખાણોનું પણ વિવેચન કરતો રહ્યો. ઘસી-માંજીને બધું સ્પષ્ટ-સ્વચ્છ રાખવાના ને મજબૂત કરવાના સજ્જતા-વ્યાયામો ચાલ્યા કરતા. એ જાતતાલીમના મુખ્ય મુકામો રહ્યા : પરિસંવાદ-વક્તવ્યો, કોશ-કાર્ય-અનુભવો અને સમીક્ષા-સામયિક 'પ્રત્યક્ષ'નું સંપાદનકાર્ય.

પરિસંવાદો અને વ્યાખ્યાનો કેવળ જાહેર મંચ બનવાને બદલે મારે માટે મારા વિવેચનલેખનની વર્કશૉપ બની રહ્યા છે ને એ રીતે પ્રતિપોષક નીવડયા છે. મેં એક જગાએ નોંધ્યું છે એમ, એમાં 'સર્વગ્રાહી પૂર્વતૈયારી, વક્તવ્યના મરોડોને ઝીલી શકે ને સાંભળનારમાં ઝિલાય એવું લેખન, અને પછી પ્રકાશનપૂર્વે એનું ફેરલેખન', એવો મોરચો રહ્યો છે. [જુઓ : પૂર્વકથન (પ્રસ્તાવના). ‘ગિરિધરો અને પિચ્છધરોની વચ્ચે’ (૨૦૧૩)] આને કારણે વિવેચન ભારઝલ્લું કે સંદિગ્ધ રહેવાને બદલે પારદર્શક, અર્થપૂર્ણ અને પ્રવાહી બન્યું છે; એવું કરવાનો મારો હંમેશાં પ્રયત્ન રહ્યો છે. *

'ગુજરાતી સાહિત્યકોશ' (ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદ)માંની પાંચ વર્ષની કામગીરીએ મારા વિવેચન પર પણ વિધાયક અસરો કરી છે. સર્વાશ્લેષી છતાં સંક્ષિપ્ત, સઘન છતાં સ્પષ્ટ અને સંક્રમણશીલ, સાધાર અને ચોકસાઈવાળું લખાણ એ કોશની પરમ આવશ્યકતા. એ કોશ માટે અધિકરણો લખવામાં ને બહારથી લખાઈને આવેલાં અધિકરણો સંપાદિત કરવામાં – એ બંને પર સતત રંધો મારીને સરખું કરતા રહેવામાં શાસ્ત્રીય લખાણની એક વિશિષ્ટ તાલીમ અંકે થતી ગઈ. એણે વિવેચનને પણ - એનું સ્વરૂપ કંઈક જુદું હોવા છતાં - ઘૂંટેલું ને સફાઈદાર કરવાની ટેવ પાડી. સામગ્રીની પ્રતીતિકરતાની સાથે જ અભિવ્યક્તિ મરોડો પર ને વાક્યાવલિ સુધ્ધાં પર જાણે કે સૂક્ષ્મતાદર્શક કાચ મુકાતો થઈ ગયો. એવા સંઘેડા પરથી ઊતરી આવેલા લખાણને જોઈને તાજગી આવી જતી ! કોશ-સંપાદને મારી ઇતિહાસદૃષ્ટિને પણ ચોખ્ખી ને સતેજ રાખી. 'પ્રત્યક્ષ'ના સંપાદનમાં જેમ કોશ-કાર્ય-અનુભવ ખપે લાગ્યો એમ 'પ્રત્યક્ષ' દ્વારા, સરજાતા સાહિત્યના સતત ને સઘન સંપર્કે મારા વિવેચનની દિશાઓ વધુ સ્પષ્ટ કરી. એ બે સ્તરે થતું રહ્યું : અહીં પણ, મેળવેલાં લખાણોનેય જરૂર પડે તો / ત્યાં સંપાદિત કરવાનાં હતાં. ભાષાસંમાર્જન તો, ક્યાંક વધારે તો ક્યાંક સાવ જ ઓછું પણ બધે જ કરી લેવાનું થતું જ હતું. વાચક ગ્રાહકને ઉત્તમ ચીજ પણ સુઘડ રૂપે પહોંચાડવાની હોય - એવી સંપાદક-જવાબદારી સમજીને જ સ્વીકારી હતી. (એ રીતે, સમીક્ષા-સામયિકના સંપાદનને પણ મેં મારી વિદ્યાપ્રવૃત્તિ- વિવેચનપ્રવૃત્તિનો જ એક ભાગ ગણ્યો છે. મારું લખવાનું ઓછું થયું હોય તો એની પરિપૂર્તિ આનાથી થઈ છે એમ મેં માન્યું છે.) વળી, સામ્પ્રત સાહિત્યને ઝીલતી અનેક રીતની – બલકે પ્રકારપ્રકારની સમીક્ષાઓ આવતી રહી એણે સમીક્ષાના સ્વરૂપ વિશે પણ મને વિચારતો રાખ્યો. (ગ્રંથસમીક્ષા-વિશેષાંક એની નીપજરૂપ હતો.) લક્ષ્ય ચૂકી જવાય તો ઉત્તમ અભ્યાસ પણ ઉત્તમ સમીક્ષામાં ન પરિણમે એ સ્પષ્ટ થયું, એ ઉપરાંત, સમીક્ષ્ય પુસ્તકનાં ટીકા કે પ્રશંસા સ્વૈર નહીં પણ આધારો સાથે આવ્યાં હોય તો જ એ પ્રતીતિકર ને અર્થપૂર્ણ બને એ ખ્યાલ, મારાં પોતાનાં -સમીક્ષાનાં ને દરેક પ્રકારનાં વિવેચન લખાણોમાં – દઢમૂળ થતો રહ્યો.

‘પ્રત્યક્ષ’ને જ કારણે થયું - ને એ સિવાય ન જ થયું હોત— તે, સાહિત્યના સામ્પ્રતની લાક્ષણિકતાઓ અને સમસ્યાઓનો વિમર્શ કરતા મારા સંપાદકીય લેખો ‘પ્રત્યક્ષીય.’ ચિકિત્સક દ્રષ્ટિએ એ લખાતા રહ્યા છે, ને જે કહેવાયોગ્ય લાગે તે ચોખ્ખું, અસંદિગ્ધ રીતે, ફોડ પાડીને બતાવવું તેમજ આકરી ટીકા કરીને પણ કોઈ વિધાયક મુદ્દો સૂચવવો એવું એમાં લક્ષ્ય રાખ્યું હોવાથી ઊહાપોહનું નરવું રૂપ એમાં ઊપસી શક્યું છે. શતાબ્દીટાણે ‘સાહિત્ય પરિષદની આરપાર’ એ પ્રત્યક્ષીય લેખ (ઑક્ટો.-ડિસે. ૨૦૦૫)ના, એના વળતા જ અંકમાં ૨૨-૨૩ લેખકમિત્રોએ વિચારણીય ચર્ચા-પ્રતિભાવો આપેલા; અને પ્રત્યક્ષીય લખાણોના મારા વિવેચન-પુસ્તક 'પરોક્ષે પ્રત્યક્ષે' (૨૦૦૪)ની, મારા બીજા કોઈપણ પુસ્તક કરતાં વધુ સમીક્ષાઓ થઈ એમાં, બીજો કોઈ મોટો દાવો કરવાને બદલે હું કહું કે, વિશ્વસનીયતાનો બહોળો સ્વીકાર અવશ્ય છે.

ટૂંકા સમીક્ષાત્મક કે વિમર્શાત્મક લેખો પરથી ક્રમશ:, અને એની સમાન્તરે પણ, લાંબા મૂલ્યાંકનલક્ષી, સંશોધનમૂલક અને પર્યેષણાત્મક લેખો તરફ મારી ગતિ રહી છે, જરૂર પડ્યે એક જ પાનાની સઘન સમીક્ષાઓથી માંડીને 'સત્ય' (જયંત ગાડીત) નવલકથાની અને ‘લેખનરીતિ' જેવા સંદર્ભ-પુસ્તકની સુદીર્ઘ-સઘન સમીક્ષાઓ સુધી જવાનું બન્યું છે. પંદર-વીસ મિનિટના પરિસંવાદ-વક્તવ્ય પછી, એ કામચલાઉ લખાણને આધારે, પછી વધુ સંદર્ભો ઉથલાવીને ‘૧૯મી સદીનાં સામયિકપત્રો : સાહિત્યિક-સાંસ્કૃતિક પ્રવાહો' જેવા અધ્યયન-લેખો સુધી વિસ્તરવામાં મને રસ પડતો રહ્યો છે.

મને હંમેશાં લાગ્યું છે, ને ધીમે ધીમે એ વધુ સ્પષ્ટ ને વધુ દૃઢ થતું ચાલ્યું છે કે, કહ્યું નક્કર ન કહેવાનું હોય, કોઈ બે વાત ઉમેરી આપવાની કે ઉજાળી આપવાની ન હોય, અભ્યાસને ચરિતાર્થ કરી આપી શકાવાનો ન હોય કે વાંચ્યાના કોઈ આનંદને પણ પ્રતીતિકર રૂપે મૂકી આપવાનાં ત્રેવડ ને તૈયારી ન હોય તો વિવેચનની પ્રવૃત્તિ ક્ષુલ્લક, ઉપરછલ્લી ને બિનઉપયોગી છે. વિવેચનનો એક લેખ સ્વંતત્ર રીતે વિચારણીય કે ઊહાપોહજનક બનતો ન હોય તથા એક વિવેચકની કારકિર્દી આખી સાહિત્યપરંપરાને, વિવેચનની પરંપરાઓને પામવામાં તેમજ એની સાથે મુકાબલો કરવામાં વિકસતી ન રહે તો વૃથા શાને વિવેચન ? અને મારી એક જિદ રહી છે કે વિવેચન અવાચ્ય કે દુર્વાચ્ય ન બનવું જોઈએ. વિવેચન વિવેચકોના બહોળા અધ્યયનનો નિચોડ હોઈ, કોઈ બહુ સંકુલ સિદ્ધાંત કે વિચાર એણે હાથ ધર્યો હોય, પરિભાષાથી પોતાના લખાણને સુત્રિત કે સંકલિત કરવું જરૂરી હોય—ત્યારે પણ એની રજૂઆત ગૂંચ વિનાની, સંદિગ્ધતા વિનાની, અ-દુર્બોધ હોવી જોઈએ. એટલે કે વિવેચ્ય વિષય અંગે જ નહીં, અભિવ્યક્તિ અંગે પણ વિવેચકની એવી સજ્જતા હોવી જોઈએ. ભાષા પર વિવેચકની એટલી પકડ તો હોવી જોઈએ, લખાવટને મથામણપૂર્વક એવી કેળવી હોવી જોઈએ કે અભ્યાસી વાચકને માટે એનું લખાણ પાર-દર્શક બની રહે. 'વિવેચનની ભાષા'નું એક મુખ્ય પરિમાણ આ પણ છે એ મેં હંમેશાં લક્ષમાં રાખ્યું છે.

અને એક ડગલું આગળ જઈને કહું કે વિવેચન સુવાચ્ય બને એમ સુખપાઠય પણ શા માટે ન બનવું જોઈએ ? નર્યાં આસ્વાદિયાં, બેજવાબદારીથી વખાણે કે નિંદાએ ચડેલાં, રંગદર્શિતાના ભદ્દાં શણગારવાળાં રસપ્રદ(!) લખાણોની વાત હું નથી કરતો, પરંતુ તમારો અભ્યાસલેખ કે તમારી સમીક્ષા માર્મિક–ને ક્યારેક મર્માળાં પણ બનવાં જોઈએ, મૂળ વાતનું ગૌરવકેન્દ્ર છોડયા વિના. સર્જનાત્મકતાના કોઈ હીણા ઉફરાટ વિના પણ વિવેચન સુવાચ્ય સાથે સ્વાદ્ય પણ હોઈ શકે. વિવેચનને કષ્ટદાયી કરીને એનો દમામભર્યો 'મોભો’ ઊભો કરવો જરૂરી નથી – બલકે એવું કરવું એ વિવેચન માટે વિઘાતક પણ બને. સાહિત્યજગતને વિવેચન-વિમુખ કરવા બેસી જવું એ ઠીક નથી.

ઉમેરું કે, 'પ્રત્યક્ષ'માંની સમીક્ષાઓમાં પણ, લખાવટનાં વિવિધ સ્તરોને મેં સ્વીકાર્યાં છે ક્યારેક અનુમોદિત પણ કર્યાં છે. સમીક્ષા જરૂર પડયે વિશ્લેષક પણ હોય ને જરૂર પડયે, ટીકાપાત્ર સ્થાનોની હળવી શૈલીથી ખબર લેનારી પણ હોય જ. મારા વિવેચનલેખનને પણ લખાવટનાં બહુવિધ સ્તરોમાં, ચુસ્તીભર્યા વિશ્લેષણથી લઈને હળવાશભર્યા પણ અર્થસાધક પ્રયોગોમાં વિસ્તરવા દીધું છે.

એની પરવા કર્યા વિના મેં લખ્યું છે. છેલ્લા બે-અઢી દાયકાથી, 'પ્રત્યક્ષ' જેવા સંવેદનશીલ સામયિકનું સંપાદન કરતો હોવાથી, એની સંપાદકીય નોંધો ઉપરાંત, એમાંની સ્પષ્ટ ને આકરી લાગેલી સમીક્ષાઓનો ગેરલાભ, તે તે સમીક્ષકની સાથે જ મને સંપાદક તરીકે પણ મળતો રહ્યો છે. વિવેચક-સંપાદક એટલે વાડા-સમાજનો બેવડો ગુનેગાર !

વિવેચન એ મારું પ્રાપ્ત કર્તવ્ય તો છે જ, પણ એ મારો આનંદ પણ છે. પેલા અખૂટ વાચનરસે, ઉત્તમ સાહિત્યકૃતિઓના આસ્વાદ-રોમાંચે મને વિવેચનની દિશા બતાવેલી. એ રોમાંચ પછી અધ્યયન-સંશોધનને રસ્તે પણ પ્રસરતો રહ્યો. ઉત્તમ વિવેચનગ્રંથોનું સેવન પણ પરિપોષક એટલું જ આહ્લાદક પણ બન્યું છે. વિવેચન લખતાંલખતાં જ ઉત્તમ સર્જનાત્મક કૃતિઓ ચિત્તમાં વધુ ને વધુ ઊઘડતી ગઈ ને વિવેચન લખતાંલખતાં જ વિવેચનનાં શાસ્ત્રીયતા, રીતિ-પદ્ધતિ, લખાવટશિસ્ત કેળવાતાં ગયાં છે. પરંતુ, શાસ્ત્રીયતાનો આગ્રહ સેવીનેય શુષ્કતા કે સંવેદનબધિરતાને અંદર પ્રવેશવા દીધાં નથી. એ રીતે, 'મારો વિવેચનવિકાસ' એવો શબ્દપ્રયોગ કરવો જ હોય તો એ અર્થમાં કરી શકાય કે મારું વિવેચન વસ્તુ-લક્ષિતામાંથી, વસ્તુ કેન્દ્રી રહીનેય, આત્મલક્ષિતાના પ્રદેશને પણ પોતાનો કરતું રહ્યું છે. મૂર્ત અને પ્રત્યય વિવેચનો એ ઘડાતી જતી આત્મલક્ષી દ્રષ્ટિના આલેખો છે, એમ મારે વિશે કહેવામાં મને કશી અવઢવ નથી.

{{right|'''‘શબ્દસૃષ્ટિ’ ઓક્ટોબર ૨૦૧૪ પૃ. ૧૩૭ થી ૧૪૨ '''}}