પોત્તાનો ઓરડો/પ્રકરણ ૧: Difference between revisions

મારા મતે સ્ત્રી અને તેની નવલકથા બંને વણઊકલ્યા કોયડા છે. પણ આવી જ છું તો મારી હાજરીને સાર્થક કરવા હું મારા ઉપર મુજબના સ્ત્રીના અલાયદો ઓરડા અને આગવી મૂડીની આવશ્યકતા વિશેના મારા તારણ પર કઈ રીતે પહોંચી તેની વિગતે વાત કરીશ. વિચારોની કઈ હારમાળાએ મને આ તારણ સુધી પહોંચાડી તેની વાત હું માંડીને કરીશ. આ દરમિયાન મારા વિધાન પાછળના પૂર્વગ્રહો, વિચારો, તર્કોની ચર્ચા વગેરે તમને ખાત્રી કરાવશે કે આ બધાનો સંબંધ સ્ત્રી અને તેના લેખન, બંને સાથે છે. આમ પણ જ્યારે સેક્સ જેવો કોઈ વિષય ખૂબ જ ચર્ચાસ્પદ હોય ત્યારે તળિયે રહેલ સત્ય સુધી પહોંચવાની આશા ન રખાય. વધુમાં વધુ એવા વિષયને લગતી પોતાની માન્યતા કઈ રીતે જન્મી તેની જ વાત થઈ શકે. વક્તાના પૂર્વગ્રહો તથા તેની મર્યાદાઓથી શ્રોતાઓને પરિચિત કરી વક્તા વધુમાં વધુ તેમને પોતાના અભિપ્રાય નિશ્ચિત કરવામાં મદદ કરી શકે. ‘ફેક્ટ’ (સત્ય) કરતાં આ સંદર્ભમાં ‘ફિક્શન’ (કલ્પના) વધુ સત્યનિષ્ઠ સાબિત થાય છે. અને તેથી જ અહીં આવતાં પહેલાંના બે દિવસની વાત મારે ‘ફિક્શન’ની શૈલીમાં જ તમને કરવી છે.

તમે મારે ખભે નાંખેલ વિષયના બોજથી નમી પડેલ ખભા સાથે મેં વિચાર્યા કર્યું. મગજે રાત-દિવસ આખો વખત સતત કામ કર્યા કર્યું. જેમ ઓક્સબ્રિજ એક વિશેષ નવનિર્મિત શબ્દ છે, તેમ ફેરહામ એક અન્ય એવી સંજ્ઞા છે : ‘આઇ’ પણ એક એવી જ સંજ્ઞા છે જે નક્કર અસ્તિત્વના અભાવમાં પ્રયોજાય છે. આજે મારા હોઠ ઘણાં અસત્યો ઉચ્ચારશે પણ તે અસત્યો સાથે ભળેલ સત્ય પણ તમને જડશે ખરું. તે સત્ય તમારે શોધવાનું છે. જે કામનું લાગે, સત્ય લાગે, તે તારવી લઈ બાકી જતું કરવાનું છે. એમ ન કરો તો પછી મારું બોલ્યું સઘળુંય કચરાટોપલીમાં નાખી સદંતર ભૂલી જવાનો પ્રયત્ન કરવાનો.

એક સ્ત્રીએ એ ભવ્ય, પુરાતન લાઇબ્રેરીને શાપ આપ્યો. પણ લાયબ્રેરીને તેની કંઈ પરવા હતી. એવા બધા શાપોની ચિંતા કર્યા વગર લાઇબ્રેરી પોતાની અમૂલ્ય સંપત્તિ સમાં પુસ્તકોને હૈયે રાખી મગ્ન છે નિજાનંદમાં. તે તેમ જ ભલે રહો. હું હવે ત્યાં ક્યારેય પગ નહીં મૂકું. પગથિયાં ઊતરતામાં ગુસ્સામાં મેં પ્રતિજ્ઞા કરી.

જો એક ઍશ-ટ્રે હાથવગી હોત તો બારીની બહાર રાખ ખંખેરવા તે તરફ નજર ન કરવી પડત. અને તો પછી મને પૂંછડી વગરની બિલાડીનો વિચાર સુધ્ધાં ન આવત. લીલાછમ ઘાસ પર પથરાઈને બેઠેલી બિલાડી પણ જાણે બુદ્ધિશાળી હતી. જાણે તે પણ સૃષ્ટિ વિષયક ગહન પ્રશ્નોમાં ડૂબેલ હતી – કહી રહી હતી, ‘કંઈક ખૂટે છે, કંઈક જુદું છે.’ પણ શું ખૂટે છે? શું જુદું છે? આસપાસના લોકોની વાતોના દોરને તોડતી હું સ્વગત બબડી. આ પ્રશ્નના જવાબ માટે આ ઓરડાની બહાર, સમકાલીન સમયને પેલે પાર, યુદ્ધ પહેલાંના સમયની આ જ ઓરડામાં થયેલ આવી જ પાર્ટીમાં પહોંચી જવું પડે. તે જમાનામાં આવી પાર્ટીમાં સ્ત્રી-પુરુષો હોતા હશે, આવી જ વાતો ચાલતી હશે, વાઇન પિવાતો હશે. લગભગ કશું જ ભિન્ન નહીં હોય. કદાચ ભિન્ન હશે તો એ એટલું જ કે ત્યારે લોકો ધ્યાનપૂર્વક વાતો તો સાંભળતા હશે. આજની આ પાર્ટીમાં જે કાંઈ બોલાઈ રહ્યું છે તે હું તેટલા ધ્યાનથી સાંભળી રહી ન હતી. હું મગ્ન હતી આ વાતચીતની પશ્ચાદ્ભૂમાં રહેલ વિચારોની હારમાળાને પામવામાં. હા, ખરું. ફક્ત આટલો જ તફાવત હતો યુદ્ધ પહેલાંની અને આજની આ પાર્ટીમા.ં યુદ્ધ પહેલાંના તે દિવસોમાં પણ સ્ત્રી-પુરુષની વાતચીત આવી જ હોતી હશે. ફક્ત તફાવત હશે તેમના સ્વરમાં. તેમનાં વાક્યોના ઉતાર-ચઢાવમાં – યુદ્ધ પહેલાંના મનુષ્યના સ્વરમાં એક વિશેષ સંગીત હતું, એક ઉત્સાહ હતો. જે શબ્દોનું સમગ્ર મૂલ્ય જ બદલી નાખતો. આજે શું એ શક્ય બની શકે? કદાચ હા. કદાચ કવિની મદદથી તે શક્ય બને. પાસે પડેલ પુસ્તકને ઉપાડીને મેં નજર કરી. એ કવિતાનું પુસ્તક હતું. પાનાં ઉથલાવતાં કવિ ટેનિસનના કાવ્ય પર નજર પડી. રાણી વિક્ટોરિયાનો રાજકવિ ગાઈ રહ્યો હતો :

{{Poem2Close}}

{{Poem2Open}}

શું આવાં જ કોઈ ગીતો તે વખતની સ્ત્રીઓ ગાતી હશે?

{{Poem2Close}}

{{Block center|<poem>લાગણીના ફૂલમાંથી આંસુ ટપક્યું

ફૂલથી લચતી ડાળો.</poem>}}

{{Poem2Open}}

{{Poem2Close}}

{{Block center|<poem>

{{Poem2Open}}

ગોરજવેળાનો આ સમય હતો. સાંજના પ્રકાશમાં બદલાતા રંગો જાણે આસપાસનાં મકાનોની બારીઓના પડદાઓને સુંદરતમ બનાવી રહ્યા હતા. જગતની સુંદરતા ક્ષણાર્ધ માટે પ્રગટ થઈને જાણે અંતર્ધાન થઈ ગઈ.

૧. કહેવામાં આવે છે કે ૩૦ હજાર પાઉન્ડ તો જોઈએ જ એવી દલીલ હતી. આ કંઈ મોટી રકમ ન હતી. ગ્રૅટબ્રિટન કે આયરલૅન્ડમાં છોકરાઓની કૉલેજો માટે અઢળક ધન ખર્ચાતું. તે જોતાં આ રકમ ઘણી નાની છે. પણ આ બનાવ એ જમાનામાં કેટલા ઓછા લોકો સ્ત્રી કેળવણીમાં માનતા હશે તેનો દસ્તાવેજ છે. – લેડી સ્ટીફન, એમીલી ડેવીસ ઍન્ડ ગીર્ટન કૉલેજ પુસ્તકના આધારે.

આટઆટલી સ્ત્રીઓના આટલા સઘન પ્રયત્નોને અંતે પણ તેઓ નાની રકમ પણ એકઠી ન કરી શકી તે વિચાર માત્રથી અમને બંનેને સ્ત્રીજાતની ગરીબી પર ગુસ્સો આવ્યો. આપણી માતાઓએ શું કર્યું આખું જીવન? શું તેમની પાસે પોતાની દીકરીઓને આપી જવા કશું હતું જ નહીં? સ્ટાઇલમાં ફોટો પડાવતી, ઝરૂખે ઊભી રહી મીઠુંમીઠું સ્મિત કરતી કેટલીય સ્ત્રીઓની છબીઓ દીવાનખાનામાં હતી. હા, તે મેરીની માની છબી હતી, કદાચ તેની સાસુની, કદાચ અન્ય કોઈ પુરાતન સ્ત્રીની. આ બધી સ્ત્રીઓ જેમણે દસ-દસ, બાર-બાર બાળકોને જન્મ આપ્યો હતો. પણ માતૃત્વના સુખની એક ઝલક સુધ્ધાં તેમના ચહેરા પર દેખાતી ન હતી. તે ઘરેલુ સ્ત્રીઓ અમુક નિશ્ચિત દાયરામાં જીવ્યા કરી. જૂની શાલને સ્ટાઇલમાં ઓઢીને પાસેની બાસ્કેટમાં નાનકડા કૂતરાને બેસાડીને કેમેરાની આંખ તરફ તાકી રહેલી આ સ્ત્રીઓ આમ જ જીવી – સુખનો દેખાડો કરતી. જો તેઓ કમાતી હોત, કામ કરતી હોત – રેશમના ઉત્પાદનનું કે સ્ટૉક એક્ષચેન્જનું કે અન્ય ગમે તે — તો તેઓ ચોક્કસ વીસથી ત્રીસ હજાર પાઉન્ડ મૂકતી ગઈ હોત. અને તો અમે, તેમની પુત્રીઓ કે પૌત્રીઓ, આજે અમારી પોતાની સંસ્થાની ઇમારતમાં નિરાંતે બેસીને આરક્યોલૉજી, બોટેની, એન્થ્રોપોલોજી, ફિઝિક્સ, મેથેમૅટિક્સ, ઍસ્ટ્રોનોમી, રીલેટિવિટી કે જ્યોગ્રાફી જેવા વિષયોની ચર્ચા કરતી હોત.

જો મિસિસ સેટન, તેની મા અને તેની નાનીએ કમાવાની કલા શીખી હોત અને જો તેઓ પણ પોતાના પતિઓની જેમ પોતાની સંપત્તિ સ્ત્રીઓ માટેની સ્કૉલરશીપ વગેરે માટે આપતી ગઈ હોત તો અમે પણ ગૌરવભરી રીતે ધંધાકીય વાતો કરી શકત, અમારી રહેણી-કરણી પણ કંઈ ભિન્ન હોત. આજે અમે આમતેમ જઈએ છીએ, હરીએ-ફરીએ છીએ, હોટલોમાં જમીએ છીએ, ચાર સાડાચાર સુધીમાં પાછાં આવી જવાય તે રીતે બહાર જઈએ છીએ, થોડીઘણી તુકબંદી પણ કરીએ છીએ તેની ના નહીં. પણ જો મેરી સેટનની મા કમાતી હોત તો? તો આ મેરી આજે છે તે મેરી ન હોત. મેરી પોતે શું માને છે? પોતાની કલમના એક લસરકાને જોરે જો તે ફેરહામ કૉલેજને પચાસ હજાર પાઉન્ડ આપી શકતી હોત તો? પણ કૉલેજને રકમ આપવી એટલે કુટુંબના હક્કને / હિતને જતું કરવું. પણ આટલી સંપત્તિ કમાવી અને સાથે તેર તેર બાળકો જણવાં એ તો અશક્ય જ – કોઈ પણ મનુષ્ય એ ન કરી શકે. સૌપ્રથમ તો બાળકના જન્મ પહેલાંના નવ માસ. પછી બાળકનો જન્મ. અને ત્યાર બાદના ઓછામાં ઓછા ત્રણ-ચાર માસનું સ્તનપાન. અને વળી ત્યાર બાદનાં પાંચેક વર્ષ બાળઉછેરમાં જાય. એમાંય વળી માનસશાસ્ત્રની દૃષ્ટિએ આ પ્રથમ પાંચ વર્ષ કોઈ પણ માણસના ઘડતરમાં મુખ્ય ભાગ ભજવતાં વર્ષો હોય છે. એટલે તેની જવાબદારી પણ કેટલી મોટી? જો મેરીની મા કમાતી હોત તો મેરીની નાનપણની સ્મૃતિઓ કેવી હોત? તો શું એ મા સાથે સ્કૉટલૅન્ડ જઈ શકી હોત? તેના હાથની સ્વાદિષ્ટ કેક ખાઈ શકી હોત? પણ, આ બધા પ્રશ્નો સાવ અસ્થાને છે કારણ કે કદાચ મેરી જન્મી જ ન હોત. મેરીની મા અને તેની માની મા – આ બધી સ્ત્રીઓએ અઢળક કમાઈને સ્ત્રી-શિક્ષણ સંસ્થાના પાયામાં નાખ્યું હોત તો? એ પ્રશ્ન જ અસ્થાને છે. કેમ કે પ્રથમ તો સ્ત્રી માટે કમાવું જ અશક્ય હતું અને બીજું, કદાચ કમાવું શક્ય બની જાત તોપણ સ્ત્રીને સંપત્તિનો, અરે, પોતે-જાતે કમાયેલ સંપત્તિનો પણ હક્ક ન હતો. ફક્ત છેલ્લાં અડતાલીસ વર્ષથી જ મિસિસ સેટનને આ હક્ક મળ્યો છે. તે પહેલાંની સદીઓમાં મિસિસ સેટનની સઘળી સંપત્તિ તેના પતિની જ બની જાત. કદાચ તેથી જ એ પુરાતન સ્ત્રીઓએ સ્ટૉક-એક્ષચેન્જમાં ભાગ્ય અજમાવવાનું માંડી વાળ્યું હશે. ‘મારી કમાયેલ પાઈએ પાઈ મારા પતિની થઈ જશે, અને એ આ રકમ કોઈ સંસ્થાને આપી દેશે. પછી કમાયાનો મારે શો અર્થ? મને શો ફરક પડે છે કમાવાથી? ભલે એ જ કમાય અને વાપરે’ તેણે વિચાર્યું હશે.

{{Poem2Close}}

{{center|❆}}