સમગ્રમાંથી સઘન-વિવેચનશ્રેણી – અનંતરાય રાવળ/મદનમોહના – શામળ: Difference between revisions

આ વાર્તા શામળની સ્વતંત્ર રચના છે. એની ‘સિંહાસનબત્રીસી’, ‘સુડાબહોતેરી’, ‘નંદબત્રીસી’ ને ‘વિદ્યાવિલાસિની’ જેવી કૃતિઓ અગાઉ બીજાઓને હાથ લખાઈ ગયેલી વાર્તાઓ હતી. આ તેવી નથી. આમ છતાં શામળ મૌલિકતાનો જશ લેતો નથી. ઊલટું, ‘સંસ્કૃત માંહેથી એ શોધિયું ભણ્યો દ્વિજ ગુર્જર ભાખ’ એવા ઉદ્‌ગારો એને માટે કાઢે છે. એના આ ઉદ્‌ગારોથી પ્રેરાઈ ‘મદનમોહના’ના વસ્તુંનું પગેરું શોધવા જઈએ તો આ નામનાં નાયકનાયિકાની શામળે લખી છે તે જ રીતે નિરૂપાયેલી કોઈ સંસ્કૃત કથા તો મળી આવતી નથી. પણ મુખ્ય કથા અને અંદર ગૂંથેલી દૃષ્ટાંતકથાઓની વસ્તુસામગ્રી, જૂના વાર્તાસાહિત્યના અનેક રૂઢ કથાંશોનો તેમાં શામળે છૂટથિ ઉપયોગ કર્યો હોવાનું દેખાડી આપે છે. મદન અને મોહનાના સ્નેહલગ્નનો પ્રસંગ લઈએ. મોહના રાજકન્યા છે અને મદન વણિક પ્રધાનપુત્ર છે. રાજકુંવરી અને બ્રાહ્મણ યુવકના, રાજકુંવરી અને વણિક પ્રધાનપુત્રના, અને રાજકુમાર અને પ્રધાનપુત્રી કે વણિકપુત્રીના અનુરાગ અને લગ્નનું વસ્તું મધ્યકાલીન વાર્તાઓનું લોકપ્રિય અને તેથી વધુ વપરાઈને રૂઢ જેવું બની ગયેલું કથાવસ્તું હતું. વાર્તાના રસબિંદુ જેવા આવા કથાઘટક વસ્તુનો ‘વિદ્યાવિલાસપવાડું’૧<ref>(૧) એમાં રાજકુમારી નિશાળમાં પ્રધાનપુત્રના પ્રેમમાં પડે છે, પણ પ્રધાનપુત્રે પોતાની જગ્યાએ વિનયચટ્ટને ગોઠવી દેતાં તેની જોડે પરણે છે. </ref>, ‘બિલ્હણ પંચાશિકા’૨<ref>(૨) એમાં રાજકુમારી બ્રાહ્મણ વિદ્વાનને છૂપા સ્નેહલગ્નથી પરણે છે. </ref>, ‘રૂપસુંદરકથા’૩<ref>(૩) એમાં રાજકુમારી રૂપાં ગુરુપુત્ર સુંદરના પ્રેમમાં પડે છે ને આખરે પરણે છે. </ref>, ‘મધુમાલતી’૪<ref>(૪) એમાં રાજકુંવરી નિશાળમાં મધુ નામથી ઓળખતા મંત્રીપુત્ર મનોહરના પ્રેમમાં પડે  છે. એ હિંદી વાર્તા (લેખક, ચત્રભુજદાસ) શામળને જાગીતી લાગે છે. </ref>, અને ‘સદેવંત-સાવલિંગા’૫<ref>(૫) એનાં પાછલાં રૂપાંતરોમાં રાજકુમાર સદેવંત અને પ્રધાનપુત્રી સાવલિંગા નિશાળમાં પ્રેમમાં પડે છે. </ref>ના કર્તાઓએ કર્યો છે તેવો ઉપયોગ શામળે પણ જેમ ‘પદ્માવતી’૬<ref>(૬) એમાં રાજકુમાર પુષ્પસેન વણિકપુત્રી સુલોચનાને પરણે છે. </ref>, ‘રૂપાવતી’૭<ref>(૭) એ રાજકુમારી અને ગુરુપુત્રના પ્રેમની કથા છે. </ref>, અને ‘વિદ્યાવિલાસિની’૮<ref>(૮) આ કથા ‘વિદ્યાવિલાસપવાડું’નું વિકસાવાયેલું રૂપ છે.</ref>ની કથાઓમાં તેમ આ ‘મદન-મોહના’માં પણ કર્યો છે. મદન અને મોહનાના પ્રેમોદયનો પ્રસંગ રાજમહેલની નિશાળમાં બને છે. એને ‘સદેવંત-સાવલિંગા’ અને ‘મધુમાલતી’નાં નાયક-નાયિકાના એ જ રીતે નિશાળમાં થતા પ્રેમોદય જોડે વિગતમાં થોડો ફેર છતાં તાત્ત્વિક સામ્ય છે. ત્રણેમાં પડદા પાછલ બેસીને ભણતિ નાયિકા પડદો ખસેડવાનું બનતાં નાયકને જોતાં પ્રથમ દૃષ્ટિએ તેના પ્રેમમાં પડે છે. પડદો ખસેડવાનું નિમિત્ત ત્રણેમાં જુદું છે. વચમાં પડદો રાખીને રાજકુંવરીને ભણાવવાની તથા યુવાન ગુરુ-શિષ્યા (કે રાજકુમાર અને પ્રધાનપુત્રી, ‘સંદેવંત-સાવલિંગા’ની વાર્તામાં) પરસ્પરને જુએ નહિ એટલા સારુ એકને કોઢિયો અને બીજીને આંધળી કહી બેઉને એકમેકને વિષે ખોટો ખ્યાલ આપવાની યુક્તિ મધ્યકાલીન વાર્તાઓનો બીજો લોકપ્રિય રૂઢ કથાંશ છે. ‘મદન-મોહના’માં થયેલો તેનો ઉપયોગ મધુ-માલતી અને સદેવંતની કથાને જ નહિ, રૂપ-સુંદર કથાને તેમ જ બિલ્હણ-શશિકલાની વાર્તાને પણ અનુસરે છે. આ કથાંશનું મૂળ શોધવું હોય તો ‘કથાસરિત્સાગર’માંની ઉદયન વાસવદત્તાનો સંગીતગુરુ બન્યાની કથા સુધી જઈ પહોંચાય. પણ એ કથામાં તથા બિલ્હણને લગતી કથામાં એમાંથી ગુરુ-શિષ્યાનો પ્રેમ સંભવ્યાનું વર્ણવાય છે. તેમાં ફેરફાર થઈ આ પડદાની વાત જુવાન નાયક-નાયિકાની અણધાર્યા દર્શન અને પ્રેમોદય માટેની એક યુક્તિ કેવી રીતે બની ગઈ છે, તે સવેવંતની, મધુ-માલતીની અને મદન-મોહનાની વાર્તા આપણને બતાવે છે. નિશાળમાં નાયિકાને ઉદ્‌ભવેલ અનુરાગના કથાબીજનું પગેરું ‘વિદ્યાવિલાસિની’ની વાર્તાની આધારભૂત સંસ્કૃત કથા૯<ref>૯ મલ્લિનાથ – કાવ્ય (વિનયચંદ્ર), સર્ગ બીજો.</ref> સુધી અભ્યાસીને લઈ જાય.

મદનને પરણવાની હઠ લઈ બેઠેલી મોહનાને આનાકાની કરતા મદન સાથે અને તેને થોડો વખત ટેકો આપી મોહનાને સમજાવવા મથતા પંડિત સાથે જે સંવાદ થાય છે તેમાં, અને દૃષ્ટાંતકથાઓનો ‘સાખ’ તરીકે જે ઉપયોગ એ સંવાદમાં થાય છે તેમાં પણ, શામળ ‘મધુ-માલતી’ને અનુસરે છે.૧૦<ref>૧૦ આવી જ પરિસ્થિતિમાં મધુ માલતીને મૃગ-સિંહણના મોહની વાત કહે છે. (એ વાત ‘મદનમોહના’માં ત્રીજી દૃષ્ટાંતકથા તરીકે શામળે ઉપાડી લીધી છે.), જે વાર્તામાં પાછી ઘુવડને કાગની તથા તેમાં ટિટોડા-ટિટોડીની અને સિંહ-સસલાની આડકથાઓ પણ આવે છે. સિંહણ મૃગની પહેલાં પોતે મરી એવા એ વાર્તાના અંતમાં રહેલો એવો પ્રેમ નિર્દેશી પોતાના પ્રેમનો સ્વીકાર કરવાનો આગ્રહ કરતી માલતી સાથે તેને સમજાવવા મથતા મધુનો જે સંવાદ થાય છે તેમાં કુંજમુનિની અને નૃપતિકુંવરની વાર્તાઓ પણ આવે છે. મધુ તે વેળા માલતીની માગણી અવગણી ઘેર ચાલ્યો જાય છે ને ફરી ભણવા આવતો નથી. એમનું લગ્ન તો ત્યાર બાદ સમય પછી રામસરોવરની પાળે થાય છે. શામળે પ્રધાનપુત્રની આનાકાની ને સમજાવટમાં એકલી મૃગલા-સિંહણની જ કથાનો (ને તેય એની આડકથાઓ વિના તથા અંત થોડો બદલીને) ઉપયોગ કર્યો છે. બીજી દૃષ્ટાંતકથાઓ તેણે કોઈ કોઈ કથાંશો બીજેથી લઈ પોતાની રીતે યોજીને આપી છે, અને મદનની આનાકાનીને ચૂપ કરી તેને મોહના સાથે તે જ સ્થળે પરણતો બતાવ્યો છે. પણ આવો ફેર ન હોય તો તો પછી શામળની વિશિષ્ટતા ક્યાં રહી?</ref>  

કવિએ વાર્તાનું નામ તેનાં નાયકનાયિકા પરથી પાડ્યું છે. મદન અને મોહના જ વાર્તાના કેન્દ્રસ્થાને હોઈ તે સૌથી મહત્ત્વનાં પાત્રો છે. શામળનાં સ્ત્રીપાત્રો એક વિક્રમના અપવાદ સિવાય એનાં પુરુષપાત્રોને મુકાબલે વધુ તેજસ્વી હોય છે, એમ જે એની કૃતિઓને આધારે કહેવાયું છે તે આ વાર્તા પૂરતું પૂરું સાચું છે. એ બેમાં મોહના વધુ તેજસ્વી અને યાદ રહી જાય તેવું આકર્ષક પાત્ર છે. એ બુદ્ધિશાળી છે. પંડિત પાસેથી એની શીખવી બધી વિદ્યા થોડા જ સમયમાં શીખી લઈ સમસ્યાઓના સાચા ઉત્તર આપી વિદ્યાગુરુ પંડિતે લીધેલી પરીક્ષામાં તે માનભેર વિજયી થાય છે. ગુણકાને ત્યાં ફસાતાં ‘સાબાસ સાબાસ’ કહી ‘મારે જોઈએ એટલું’ કહી ગુણકાને ભ્રમાં રાખી પાછળથી તે છટકી જાય છે. પુરુષવેશમાં પાંચ કન્યાઓને વરી જાત્રાનું બહાનું કાઢી તે પોતાનું સ્ત્રીત્વ દક્ષતાથી છુપાવે છે. સોપારામાં પુરુષવેશમાં રાજછત્ર મેળવીને તે મદનને  મેળવવા માટે સદાવ્રત, પૂતળાં અને ચિત્રની જે યોજના કરે છે, તેમાંય તેની બુદ્ધિમત્તા દેખાય છે. એ દૃઢનિર્ણયી છે. મદનને જોઈ ‘એ વિના પુરુષ પૃથ્વી વિશે માહારે તાત ને ભ્રાત’ એવો નિર્ણય કરી તે તરત જાહેર કરી પંડિતને અને મદનને મૂંઝવણમાં મૂકી દેતી મોહના એ બેઉની સમજાવટ અને દૃષ્ટાંતકથાઓનો પોતાના અફર નિર્ણયથી અને શિયાળ-હરણીના સ્નેહની૧૧<ref>૧૧ શિયાળ ને હરણીના પ્રાણીશાસ્ત્રને માન્ય નહિ એવા સ્નેહની આ કથા દ્વારા. પોતાના ને મોહનાના સામાજિક દરજ્જાની અસમાનતાને આગળ કરતા મદનને રાજપુત્રી નેતે પ્રધાનપુત્રનું સ્નેહલગ્ન થઈ શકે અને હરણીના જેવા પોતાના નિષ્ઠાવંત પ્રેમથી સંભવિત આપત્તિમાંય પણ ઊગરી શકાશે એમ મોહના ખૂબીથી સૂચવે છે.</ref> દૃષ્ટાંતકથાથી સચોટ ઉત્તર આપી તેમને નિરુત્તર કરી, મદન સાથે તે જ સ્થળે માતાપિતાની સંમતિની અપેક્ષા કે એમના રોષની ભીતિ વિના પોતાનું લગ્ન કરાવી લે છે.૧૨<ref>૧૨. શામળની બીજી વાર્તાઓની નાયિકાઓ પદ્માવતી, રૂપાવતી અને વિદ્યાવિલાસિની પણ નાયક કરતાં પ્રેમમાં પોતે પહેલ કરનારી આવી જ પ્રગલ્ભ લલનાઓ છે.</ref> વખત આવ્યે તે પ્રથમ માતાને અને પછી પિતાને એની માહિતી આપે છે તે પણ સ્પષ્ટતાથી, ડર્યા વિના, અને ‘એમાં વાંક એનો નથી’ કહી મદનને નિર્દોષ ઠરાવી નિઃસંકોચ એની જવાબદારી પોતાની એકલીને માથે ઓઢી લે છે. એ બહાદુર અને સાહસિક પણ છે. એને સાથે લેવામાં રહેલી મુશ્કેલીથી ડરતા મદન સાથે પુરુષવેશ સજીને એ જાય છે. મદન અજાણ્યાં ગામ ને ઘરની બીક દેખાડતો રહે છે ત્યારે એ તો ‘જખ મારે છે’ કહી ગુણકાને ત્યાં જાય છે. ત્યાં ફસાતાં એ જરાયે મૂંઝાતી નથી પણ સમયસૂચકતાથી પ્રથમ ગુફાની ગુણકાની વાત સ્વીકારી રાત્રે એને ઘટતી શિક્ષા ચખાડી બહાદુરીથી નાસી છૂટે છે. એ પરોપકારી છે. દવમાં બળતા નાગને એ ઉગારે છે. એની પાસેથી મળતા મણિનો ઉપયોગ એ પાંચ વાર કરે છે તે પણ પરોપકારની વૃત્તિથી. એની તેજસ્વિતા, બુદ્ધિમત્તા, બહાદુરી, ઇ. ગુણોને વધુ પ્રગટાવતો શામળ એની મદન માટેની શુદ્ધ પ્રીતિને અને એના સતીત્વને પણ કેવું બહાર આણે છે એ મદન સાથે પરણવાના અને દેશવટાના પરિભ્રમણમાં તેની સાથે જ જવાના તેના આગ્રહથી અને ખોવાયેલા મદનનો પત્તો મેળવવાની તેની ઝંખનો અને તેથી પ્રેરાઈને તેણે કરેલા સદાવ્રત, વગેરેના પ્રયાસથી સ્પષ્ટ જણાય છે. મોહના આ વાર્તાનું આમ સ્પષ્ટરેખ, જીવંત અને આકર્ષક પાત્ર છે.

વાર્તામાં બીજા રસ શોધવા જઈએ તો ગંગસેનનીક વાત પૂરતો વીર રસ (એય તે ગણવો હોય તો), અને નાગે મોહનાને આપેલા મણિથી થતાં ચમત્કારિક કાર્યોમાં૧૩<ref>૧૩ મોહનાએ નાગને દવામાંથી ઉગાર્યો અને પછી એણે આપેલ મણિથી પાંચ દુખિયાનાં કષ્ટ કાપ્યાં એ હકીકત કથાના ઉત્તરાર્ધને પરોપકાર-મહિમાની જ કથા બનાવી દેતી લાગે છે. એ પરોપકારનું ફળ વાર્તાકાર સારું અપાવે છે! સારું કરનારને સારું અને ખરાબ કરનારને એને લાયકનું ફળ મળતું બતાવી શામળ ભટ્ટે કાવ્ય-ન્યાય (Poetic justice)નું તત્ત્વ આ કથામાં ગુણકાને તથા કથાન્તે શુકદેવ પંડિતને અને દૃષ્ટાંતકથાઓમાં સિંહણ, હરણી, દુધાં, કાબુલી, ઢેડને પરણનારી રજકુંવરી અને પેલા રજપૂત યુગલ તેમની કરણીને યોગ્ય ફળ મળતાં જે રીતે નિરૂપાયાં છે તે પરથી, તરત સમજાશે.</ref> અદ્‌ભુત રસ મળે છે.

પણ જરાક તક મળે ત્યાં શામળ કવિતા કરવા બેસે કે સમસ્યા અથવા સુભાષિતો લખવામાં તે વાપરે? એની નજર વાર્તાના ભોગી સમકાલીન શ્રોતાઓ પર હતી. વાર્તા કહેતાં એમને જેટલો બુદ્ધિવિનોદ અને જેટલુંદ સામાન્યજ્ઞાન આપી શકાય તે લેખે છે એવી જ કાંઈ એની સમજ હતી. મધ્યકાલીન પદ્યવાર્તાની ચાલી આવતી પ્રણાલિકાએ તેમ જ શ્રોતાઓ વાર્તાકાર પાસે રાખતા હશે તે અપેક્ષાએ આ સમજ પ્રેરી હતી. ‘મદન મોહના’માં સમસ્યાનો બુદ્ધિવિનોદ બે વાર, અને તે ઠીક વિસ્તારમાં, આપે છે : એક, શુકદેવ પંડિત અને મોહના વચ્ચેની પ્રશ્નોત્તરી વેળા (પૃ.૧૨-૨૫), અને બીજો રાજકુંવરી અરુણા અને મદન વચ્ચેની પ્રશ્નોત્તરી વેળા (પૃ.૧૫૦-૧૫૯), આગલી પ્રશ્નોત્તરીમાં વાર્તાની નાયિકા પોતાનું બુદ્ધિચાતુર્ય દેખાડે છે. તો બીજીમાં નાયક મદનનું જ્ઞાન અને શાણપણ શામળ પ્રગટ કરાવે છે. એ રીતે નાયક-નાયિકાની બુદ્ધિમત્તાનું પ્રકાશન કરતી એ બેઉ પ્રશ્નોત્તરી સ્વરૂપમાં અને આંતર સામગ્રીમાં જુદી છે. આગલી સમસ્યાબાજીના પ્રકારની જ્યારે બીજી વિશેષે કરીને સંસારજ્ઞાન અને નીતિ-વ્યવહાર-બોધ આપનારી અને વાર્તામાં અન્યત્ર ઠેર ઠેર આવતાં સુભાષિતો અને ઉપદેશના પ્રકારની છે એ જોઈ શકાશે. આગલી સમસ્યાબાજીમાં બુદ્ધિચાતુર્ય સાથે શબ્દરમત અને ગણિતગમ્મત પણ છે. એમાં શામળ હળવેથી હિંદીમાં કેવો સરી ગયો છે૧૪<ref>૧૪ આ જ વાર્તામાં અન્યત્ર પણ તેણે હિન્દીનો પ્રયોગ કર્યો છે. એની ‘અંગદવિષ્ટિ’ તો એનો પ્રયોગ વધુ મોટા પ્રમાણમાં દેખાડે છે. શામળની હિન્દી ગુજરાતી હિન્દી બની જાય છે એ ખરું, છતાં તેની હિંદીપ્રભુતા એકંદરે સારી છે. શામળના કવિ-ઘડતરમાં વ્રજ કવિતારચનાના અભ્યાસનોય ઠીક ફાળો હતો.</ref> એ ધ્યાનમાં રાખવા જેવું છે. એમાંના કૃષ્ણ અને તેની પટરાણીઓના બુદ્ધિવિનોદના સમસ્યાત્મક છપ્પા એ જાતના વ્રજ સાહિત્યનું અનુસરણ હશે કે શામળનું જ મૌલિક સર્જન તે નિશ્ચિત રીતે કહી શકાતું નથી. એને શામળના નામની છાપ લાગી છે તે શામળનો યશ વધારે એવા બીજા અનુમાન તરફ આપણને લઈ જાય તેમ છે.

જનસ્વભાવના જાણતલ અને સંસારના ખરા નિરીક્ષક શામળની અનુભવમૂલક વ્યવહારજ્ઞાન-વાણી તો વાર્તામાં જ્યારે ને ત્યારે જુદાંજુદાં પાત્રોને મુખેથી સાંભળવાની મળે છે. મોહનાને પંડિત શુકદેવ પાસે ભણવા મૂકતી વેળા રાજાના વિચાર દ્વારા અગ્નિ-ઘૃત જેવા સ્ત્રી-પુરુષના સંપર્ક વિશે, મોહના કોઢિયા પંડિતનું મોં ન જુએ એમ ફરમાવતા રાજાન ઉદ્‌ગાર દ્વારા પાપના સંગનાં ફળ વિશે, મદન મોહનાને તેનો લગ્નનો સંકલ્પ છોડી દેવા વિનવે છે ત્યારે વણિક વિશે, પહેલી દૃષ્ટાંતકથાના બ્રાહ્મણી-બ્રાહ્મણ સંવાદ દ્વારા ગરથ અને વિદ્યા વિશે, બ્રાહ્મણના શ્લોક વેળા સહાસા કામ ન કરવા વિશે, ત્રીજી દૃષ્ટાંતકથમાં સ્ત્રીપુરુષ યોગ અને જાતિસ્વભાવ વિશે, ગંગની વાર્તામાં સરખે સરખા યોગ, નારીવશ પતિઓ, ડંફાશિયા નરો અને વારસાના સંસ્કાર વિશે, મોહનાની માતાની અને પ્રધાનની રાજાને મળતી સલાહમાં વિપ્ર અને સ્ત્રીને મૃત્યુદંડ ન આપવા વિશે, શુકદેવ પંડિતે રાજાને કહેલાં વેણમાં દશાફેર વિશે અને તેથી અહંકાર ન આણવા વિશે, રાજાના રોષ વેળા રાજકોપ વિશે, મોહનાની મદન સાથે જવાની માગણી વેળા નાથ વિનાની નાર, સપૂત, સતી, ચતુર, નર, વચનપાલન અને મનઃસંયમ વિશે, ગુણકાનો સંદેશો સાંભળી મદને કરેલા સભય પલાયન વેળા વણિકનાં સારાં માઠાં લક્ષણો૧૫<ref>૧૫ વણિક વિશે તો આ વાર્તામાં કુલ ત્રણ વાર લખાયું છે. એમાં એનાં સારાં તેમ નબળાં બંને પ્રકારનાં લક્ષણો શામળે રસથી વર્ણવ્યાં છે જેમ પ્રેમાનંદે શ્રોતાજનોના મનોરંજન સારુ ‘નળાખ્યાન’ના કથાનાયક નળની ગૌરવક્ષતિ અનો થોડોક સુરુચિભંગ થવા દઈને પણનળના બાહુક-સ્વરૂપને પાછળથી એની ચેષ્ટાઓ તથા વાણી દ્વારા હસામણું ચીર્યું છે, તેમ શાળ પણ મદન આ વાર્તાનો નાયક છે એ ભૂલી જઈ તે ગુણકાના પેલા ખોટા સંદેશાથી બીને નાઠો એમ વર્ણવતાં, વણિક એવા જ હોય એમ વણિકનાં લક્ષણો ગણાવીને તેના ટેકાથી આપણને જણાવે છે. આમ તે પણ પોતાના કથાનાયકનું માન રાખતો નથી!</ref> વિશે,