સ્વાધ્યાયલોક—૩/યુજેનિઓ મોન્તાલેની કવિતા: Difference between revisions

નદીનાં જળ તટને કોરી રહ્યાં છે.

હવે કોઈ નિર્દોષ નથી.’

{{Poem2Open}}

એમાં વિજેતાના સ્વાગતમાં ભાટચારણોની ભાટાઈ જેવી પ્રશસ્તિઓ માટેનો પુરોગામી કવિ દાનન્ઝિઓનો શબ્દપ્રયોગ ‘આલાતા’ અને મનુષ્યના ચિત્તની જે અનિર્વચનીય અંધકારમય અતલ વાસનાઓ માટેનો પુરોગામી સંગીતકાર વાગ્નરનો શબ્દપ્રયોગ ‘ગોલ્ફો મિસ્તિકો’નો ઉલ્લેખ છે. એમાં હિટલર નરકનો દૂત છે. પણ મોન્તાલેએ અહીં એકલા હિટલરમાં જ દુરિત છે એવું દર્શન કર્યું નથી. પણ જે હિટલરનું પૂજન કરે છે અથવા કુતૂહલથી દર્શન કરે છે એવા અસંખ્ય મનુષ્યો અને પોતાના જેવા અનેક કવિઓ- કલાકારો પણ એ દુરિતના સહભાગી છે એનું પણ વર્ણન કર્યું છે. અહીં સીધું, સાદું, સરલ, અતિસરલ દર્શન નથી. એનાથી પર, એનાથી પારનું દર્શન છે. અહીં શ્યામ અને શ્વેત એવો ભેદ નથી, એથી જ એ કકળી ઊઠે છે: ‘હવે કોઈ નિર્દોષ નથી.’ તીવ્ર વેદનાથી ઉચ્ચારેલા આ શબ્દો છે. મોન્તાલે અલગ છે, અળગા છે, છતાં એ સૌ મનુષ્યોની સાથે, મનુષ્ય માત્રની સાથે એક છે. એમના દોષમાં, અસદ્‌ના પાપમાં અને એમની વેદનામાં સહભાગી છે:

{{Poem2Close}}

ઉષાના શ્વાસોચ્છ્વાસ સાથે જે ભળી રહ્યો છે;

તે ઊતરે છે, વિજયી થાય છે.’

{{Poem2Open}}

આમ, મનુષ્ય માત્રને માટે નવી ઉષાની શુભેચ્છા કરે છે. પણ આ પૃથ્વી પર સ્વર્ગ ઊતરી આવે તે પૂર્વે મૃત્યુ અને નરક નિશ્ચિત સરજાશે, અસદ્‌નો વિજય થશે એવું મોન્તાલેનું કાવ્યને અંતે સ્પષ્ટ દર્શન છે.

‘હિટલર વસંત’માં અસદ્‌ને કારણે મનુષ્યની વેદનાનું સંવેદનભર્યું, મનુષ્યની કરુણતાનું કરુણાભર્યું મોન્તાલેનું જે દર્શન અભિધા રૂપે પ્રગટ થાય છે તે એમનાં અન્ય સૌ કાવ્યોમાં વ્યંજના રૂપે પ્રગટ થાય છે. મોન્તાલેની કવિતામાં બુદ્ધના નિર્વાણ પ્રતિ ગતિ છે. આ દર્શન અને આ ગતિ મોન્તાલેને એમની અલગતામાંથી, એમના અળગાપણામાંથી પ્રાપ્ત થયાં છે.

‘આ વસ્તુ જે રાત્રિમાં ઝબકે છે

મારા મસ્તકની છાલમાં –

</poem>

{{Poem2Open}}

‘અસ્થિ’માં વૈશ્વિકતા સવિશેષ હતી, એમાં વિશ્વમાંથી વ્યક્તિ પ્રતિ ગતિ હતી. ‘ઝંઝા’માં વૈયક્તિકતા, ઐતિહાસિકતા સવિશેષ છે, એમાં વ્યક્તિમાંથી વિશ્વ પ્રતિ ગતિ છે. એમાં સમકાલીનતા દ્વારા સર્વકાલીનતા સિદ્ધ થાય છે. એમાં નવા સાંસ્કૃતિક સંદર્ભો છે. નવાં પ્રતીકો, પુરાકલ્પનો છે. એમાં સંદર્ભપ્રધાનતા છે. એથી વધુ દુર્બોધતા છે. દિનપ્રતિદિનના અલ્પાતિઅલ્પ અનુભવોથી કાવ્યનો આરંભ થાય છે અને પછી વ્યક્તિત્વનો સદંતર લોપ ન થાય એમ કવિ એ અનુભવોથી દૂરાતિદૂર જાય છે, ‘ઝંઝા’નાં કાવ્યોમાં જાણે કે કવિની અનંત લિપિ છે. જાણે કે મૌનની ભાષા છે, કવિના અંતરતમની લિપિ છે, જેથી વાચકોને આ કવિતા પોતાના અંતરતમમાં જે કંઈ છે એની કવિતા છે એવી પ્રતીતિ થાય એ એનો હેતુ છે. ‘અસ્થિ’માંથી ‘ક્ષણો’ દ્વારા ‘ઝંઝા’ લગીની યાત્રા એ રહસ્યમયતામાંથી પ્રતીકાત્મકતા દ્વારા અતિવાસ્તવિકતા લગીની યાત્રા છે. પણ ‘ઝંઝા’માં કાવ્યના સ્વરૂપમાં વધુ સંયમિતતા, વધુ સઘનતા, વધુ સુશ્લિષ્ટતા, વધુ સુગ્રથિતતા, વધુ પ્રશિષ્ટતા છે. શૈલીમાં વધુ ઓજસ છે. ‘દિવસ અને રાત’ — ગિઓર્નો એ નોતે — ‘મૅગ્નોલિઆની છાયા’ — લોમ્બ્રા દેલા માગ્નોલિઆ — તથા ‘ઇલ’ જેવાં કાવ્યો જેમ એક પછી એક પંક્તિ આગળ વધે છે તેમ પોતે જ પોતાનું સ્વયંભૂ સ્વરૂપ સર્જે છે. પોતે જ પોતાનો ઐચ્છિક આકાર સર્જે છે. અને અંતે શોકમાં કે આનંદમાં પરાકાષ્ઠા સિદ્ધ કરે છે.

‘ઝંઝા’નાં કાવ્યોમાં જીવ, જંતુ, પશુ, પંખી, વનસ્પતિ આદિ વધુ સંખ્યામાં છે. ક્યારેક તો એમની નામાવલિની જ પંક્તિઓ છે. અહીં ‘અસ્થિ’ અને ‘ક્ષણો’માં જે સ્ત્રીપાત્ર હતાં એનાથી કંઈક ભિન્ન એવાં સ્ત્રીપાત્રો છે. મૌલિક પ્રતીકો અને પુરાકલ્પનો દ્વારા એ પ્રગટ થાય છે. આ સ્ત્રીપાત્રો કવિના આંતરવિશ્વનાં રૂપકો છે. કવિના કાલ્પનિક સંવાદોમાં ઉત્તરદાતા છે. ‘ઝંઝા’નું સંપૂર્ણ શીર્ષક છે ઃ ‘ઝંઝા અને અન્ય’. આ ‘અન્ય’ તે આ સ્ત્રીપાત્રો છે. પૂર્વના સ્ત્રીપાત્રો માનુષી હતાં, પેગન હતાં, આ સ્ત્રીપાત્રો દૈવી છે, દિવ્ય પણ છે. ક્રિસ્ટીઅન ડાઓટિમાઓ છે. એ ધાર્મિકતાનાં પ્રતીકો છે. મોન્તાલેમાં ભલે શ્રદ્ધા નથી, કોઈ રાજ્યસંસ્થા કે ધર્મસંસ્થામાં શ્રદ્ધા નથી, એમને કોઈ ધર્મશાસ્ત્ર નથી પણ એમનામાં ધાર્મિકતા છે. આ સ્ત્રીપાત્રો, અંતે, કવિના પ્રેમનાં પ્રતીકો છે. કવિની કરુણાનાં પ્રતીકો છે.

૧૯૬૦માં મોન્તાલેનો વારતા આદિ ગદ્ય લખાણોનો સંગ્રહ ‘ફારફાલા દિનાર્દ’ પ્રસિદ્ધ થયો. ૧૯૬૨માં એમનો છઠ્ઠો કાવ્યસંગ્રહ ‘સતુરા’ પ્રસિદ્ધ થયો. એ જ વરસમાં એમને ફેલ્તિનેરિ પુરસ્કાર અર્પણ થયો. ૧૯૬૬માં ૧૯૨૫થી ૧૯૪૩ લગીના સમયના કલા અને સાહિત્ય વિશેના વિવેચન નિબંધોનો સંગ્રહ ‘ઓતો દા ફે’ પ્રસિદ્ધ થયો. એ જ વરસમાં પત્નીના મૃત્યુ પરના શોકકાવ્ય ‘ઝેનિઆ’નું ખાનગી પ્રકાશન થયું. ૧૯૬૭માં કેમ્બ્રિજ યુનિવર્સિટી તરફથી એમને ડી. લિટ.ની માનદ્ ઉપાધિ અર્પણ કરવામાં આવી. એ જ વરસમાં એમને ઇટલીની સેનેટનું આજીવન માનદ્ સભ્યપદ અર્પણ કરવામાં આવ્યું. ૧૯૭૩માં એમનો સાતમો કાવ્યસંગ્રહ ‘દિઆરિઓ દેલ ૭૧ એ દેલ ૭૨’ પ્રસિદ્ધ થયો.

‘ઝેનિઆ’ વિશે તો સ્વતંત્ર લેખ લખાય તો જ સંતોષ થાય. અહીં કાવ્યજિજ્ઞાસુઓને કાવ્ય વાંચવાની ભલામણથી જ સંતોષ માનવો રહ્યો.

મોન્તાલેની કવિતા એ એમની ખાનગી ડાયરી જેવી છે. પ્રતિબદ્ધતાના યુગમાં એ અપ્રતિબદ્ધ હતા. એ અલગ હતા, અળગા હતા, સમય કે સમાજના દબાણને એ કદી વશ થયા ન હતા, કોઈ પક્ષનો કે સંસ્થાનો એમની પર પ્રભાવ પડી શક્યો ન હતો. એમની કવિતામાં ક્યાંય સમાધાન નથી, બાંધછોડ નથી. ખુશામતખોરી નથી, સોદાબાજી નથી, શરણાગતિ નથી. દુર્બોધતા, હર્મેટિસિઝમ એ એમની કવિતામાં કોઈ શોખ કે રમત નથી, બુદ્ધિની કરામત કે કારીગીરી નથી. પણ એક સર્જક તરીકેની, કલાકાર તરીકેની એમની આંતરિક અનિવાર્ય જરૂરિયાત છે. એમણે જીવનભર ‘ઝંઝા’ની વચ્ચે ‘ક્ષણો’માં ‘અસ્થિ’નું દર્શન કર્યું છે. એમના અંગત જીવનની બાહ્ય ઘટનાઓ વિશે એમાં કશું પ્રાપ્ત થતું નથી. એમાં અસ્તિત્વ, વિશ્વ, મનુષ્યજાતિ, મનુષ્યજીવન આદિના અર્થોની શોધ પ્રાપ્ત થાય છે. એથી એમની અલગતા, એમનું અળગાપણું અપ્રસ્તુત કે અપારદર્શક નથી. એમની કવિતામાં ઇતિહાસ નથી, ધર્મ છે; જ્ઞાન નથી, પ્રેમ છે. ‘અન્ય પાસેથી, સ્ત્રીપાત્ર પાસેથી અસદ્‌ શાથી છે ?’ એ પ્રશ્નનો ઉત્તર પ્રાપ્ત થતો નથી. એથી જ્ઞાન નથી, કેવળ કરુણા છે. ડેન્ટિને પણ ‘પેરેડિસો’ને અંતે પૂર્ણ પ્રકાશનું દર્શન થયું નથી. એમની આંખ અંજાઈ ગઈ હતી અને કંઈ જોઈ શકાયું ન હતું. સૂર્યચંદ્રગ્રહતારાને પણ પ્રકાશ અર્પણ કરનાર એ પરમ પ્રકાશની એમાં અભીપ્સા છે, ઝંખના છે. મોન્તાલેએ પણ એમના આ સ્ત્રીપાત્ર ‘અન્ય’ દ્વારા પ્રેમ અને કરુણાની કવિતા રચી છે, આપણા યુગની વિરલ કવિતા રચી છે. મોન્તાલે સમયમાં કે સમાજમાં બદ્ધ નથી, એનાથી એ મુક્ત છે એથી જ એમનામાં સમય અને સમાજ વિશેની વધુ સાચી સૂઝસમજ છે, એ અસદ્‌ના સાગરીત નથી, સાક્ષી છે. એથી જ એમનામાં અસદ્‌નું વધુ સ્વચ્છ દર્શન છે. આ અર્થમાં મોન્તાલેની કવિતા એ માત્ર કવિની ખાનગી ડાયરી નથી, આધ્યાત્મિક આત્મકથા નથી, પણ આપણા યુગની — સૌ યુગોની કથા છે, મનુષ્યજાતિની, મનુષ્ય માત્રની જીવનકથા છે, અર્જુનયાત્રા છે. મોન્તાલેની કવિતામાં જાત અને જગત સાથેનો સતત સંવાદ છે, આ સંવાદ સાદ્યંત એક જ શૈલીમાં છે. આ સંવાદમાં શૂન્યતા વિશે, નિર્વાણ વિશે વિદ્યુતવેગીલું, ક્ષણમાં ઝબકી શૂન્યમાં નિર્વાણ પામતું, એમની ‘ઈલ’ જેવું હાથમાં ઝાલ્યું ન ઝલાય એવું, એમના ‘આર્સેનિઓ’ના જીવનમાં છે છે અને નથી નથી જેવું, જે આવ્યું અને આવ્યું તે પૂર્વે જ ચાલ્યું ગયું એવું દર્શન છે. મોન્તાલેની કવિતાનો વિષય છે કાળ, સ્મૃતિ, ક્ષય, મૃત્યુ, અંત, પ્રલય વગેરે. સૌ અર્થોમાં કાળ–કાળની ગતિને કારણે જીર્ણતા, જરા, મૃત્યુ છે. એને કોઈ રોકી-ટોકી શકે નહિ, અટકાવી-થંભાવી શકે નહિ, બદલી-પલટી શકે નહિ. જાહેરજીવન જૂઠ છે, બાહ્યજગત છલ છે. હિટલર, મુસોલિની, રાજ્યસંસ્થા, ધર્મસંસ્થા, પક્ષ, વાદ–આ સૌના આક્રમણ સામે વ્યક્તિએ એના વ્યક્તિત્વનું, સ્વત્વનું, સત્ત્વનું રક્ષણ કરવું જોઈએ. અને તો જ એ મૂલ્યોની માવજત કરી શકે. મોન્તાલેની કવિતાનું આ સમાજદર્શન એ એમના મહાશૂન્ય વિશેના વિરાટ દર્શનનો એક અંશ માત્ર જ છે. મોન્તાલેની સંપૂર્ણ નિષ્ઠા સ્વ અને શબ્દમાં સમર્પિત છે, એ એમનું અર્પણ અને સમર્પણ છે. મોન્તાલે અને કવિતાનું અદ્વૈત છે. એમની કવિતામાં નિર્વેદ છે. પણ એમની બૌદ્ધિક પ્રામાણિકતા નિર્વિવાદ છે. મોન્તાલે શબ્દનિષ્ઠ છે, શબ્દપ્રતિષ્ઠ છે. આવા કવિની કવિતા પાસેથી આશ્વાસનની અપેક્ષા ન હોય, શ્રદ્ધાની પણ અપેક્ષા ન હોય. પ્રસિદ્ધ ઇટાલિયન વિવેચક ગ્લૉકૉન કામ્બોએ એથી જ મોન્તાલે વિશે આમ કહ્યું છે, ‘મોન્તાલે આપણને કદી કાર્યક્રમો નહિ આપે, માત્ર ‘ક્ષણો’ આપશે આશ્ચર્યની, વેદનાની, સ્વપ્નની ક્ષણો; વાસ્તવ સાથેના આકસ્મિક સંવાદો, સિદ્ધાન્તમાં સારવી-તારવી ન શકાય એવા ગુહ્ય જ્ઞાનના ચમકારા. જે એમની મર્યાદા છે એ એમનું મૂલ્ય પણ છે. કવિ પાસેથી આપણે આ સિવાય બીજા શેની આશા-અપેક્ષા રાખી શકીએ ? આપણા જગતમાં શ્રદ્ધા — બલકે એમાં જીવવાની શક્યતામાં અને એને સુધારવાની શક્યતામાં શ્રદ્ધા તો આપણે આપણા પોતામાંથી જ શોધવી રહી.’

{{Poem2Close}}

{{left|'''૧૯૭૫'''}}<br>

(ઈલ એ એની ચામડી પર સતત સ્રવતા રસને કારણે હાથમાં ઝાલી ન ઝલાય એવી ચમકતી સર્પાકાર માછલી છે. એ જન્મે છે સમુદ્રમાં અને જીવવા માટે હજારો માઈલનો પ્રવાસ કરીને જાય છે નદીઓનાં ઉપરવાસમાં અને બચ્ચાંને જન્મ આપવા માટે પાછી આવે છે સમુદ્રમાં. કવિ અહીં ઇલને અનેક પ્રતીકો સાયરન–અર્ધ માછલી, અર્ધ સ્ત્રી, જ્યોત, ચાબુક, શર, આત્મા, સ્ફુલિંગ, યષ્ટિ, ઇન્દ્રધનુ અને અંતે જેને ‘તું’ કહીને સંબોધી છે તે માનવ સ્ત્રી દ્વારા જુએ છે.)

<center> '''*''' </center>