સ્વાધ્યાયલોક—૩/યુજેનિઓ મોન્તાલેની કવિતા: Difference between revisions

આવશે વૃક્ષો, ઘરો, ટેકરીઓ, એ જ નિત્યની યુક્તિથી.

પણ ત્યારે ઘણું મોડું થયું હશે. અને હું

જે પાછું જોતા નથી એવા મનુષ્યોની વચ્ચે,

</poem>

{{Poem2Open}}

આરંભથી જ મોન્તાલેની શૈલી સંકુલ છે. અને તે અંત લગી અનિવાર્ય સંકુલ જ રહી છે. એમાં અત્રતત્ર, આ કે તે અંગોપાંગમાં ક્વચિત્ ક્વચિત્ પરિવર્તન થયું છે, પણ તે ગૌણપણે. પ્રધાનપણે, તાત્ત્વિકપણે તો સાદ્યંત કોઈ પરિવર્તન થયું નથી. ૨૦મી સદીના સૌ મહાન કવિઓમાં એક મોન્તાલેની કવિતા જ જેને ગદ્યકથનમાં ભાગ્યે જ તારવી-સારવી શકાય એવી કવિતા છે. એથી વાચકોને એમાં પ્રથમ દૃષ્ટિએ દુર્બોધતાનો અનુભવ થાય છે. મોન્તાલે એ દુરારાધ્ય વાચકો માટેના દુરારાધ્ય કવિ છે. એમની કવિતામાં વાચકો પાસેથી એમને સંપૂર્ણ ધ્યાનની, એકાગ્રતાની અપેક્ષા છે. એમની કવિતાના વાચકો છે, પણ તે અલ્પસંખ્ય છે. સ્વયં ઇટલીમાં પણ અલ્પસંખ્ય છે. ઇટલી સિવાયના જગતમાં હમણાં એકાદ દાયકાથી જ એમની કવિતાનો પરિચય થયો છે. પણ જે કોઈ વાચકો છે એમનામાં એમની કવિતા પ્રત્યે અનન્ય નિષ્ઠા અને ભક્તિ છે. કોઈપણ કવિ જાણીબૂઝીને દુર્બોધ કે રહસ્યમય હોતો નથી અને કોઈપણ કવિ કેવળ સુબોધ થવાની મહત્ત્વાકાંક્ષાથી કવિતા રચતો નથી. વળી, કોઈ પણ કવિ શબ્દોમાં અભિવ્યક્તિની જે શક્તિ છે એથી યે વિશેષ અભિવ્યક્તિ માટે સતત મથતો-મચતો હોય છે. આરંભમાં મોન્તાલેનો ‘હર્મેટિક સ્કૂલ’ — રહસ્યમય રસાયણ દ્વારા સત્યની શોધના સાધકોના, કીમિયાગારોના પંથના નેતા તરીકે અને એમની કવિતાનો હર્મેટિક કવિતા તરીકે ઉલ્લેખ થતો હતો. પણ મોન્તાલેને મન ‘હર્મેટિસિઝમ’ એ માત્ર લેબલ ન હતું, માત્ર ફેશન ન હતી. એથી હવે આજે જ્યારે ઈટલીમાં હર્મેટિક સ્કૂલ અદૃશ્ય છે ત્યારે પણ મોન્તાલેની કવિતા હર્મેટિક છે. મોન્તાલે પ્રકૃતિમાંથી — જીવ, જંતુ, પશુ, પંખી, વનસ્પતિ, ધાતુ, પર્વત, સમુદ્ર આદિ — વૈશ્વિક તત્ત્વો, વૈશ્વિક પદાર્થો પ્રતીક તરીકે યોજે છે. કોઈ પણ ભાવ કે વિચારનું પદાર્થમાં, પ્રતીકમાં પરિવર્તન કરે છે. ભાવ, વિચાર અને પદાર્થ તથા પ્રતીક વચ્ચેની તાર્કિકતાનો એ લોપ કરે છે અને એ દ્વારા એ આ પરિવર્તન સિદ્ધ કરે છે એથી એમની કવિતા ‘લૉજિકલ’ નહિ, ‘એનોલૉજિકલ’ છે. એમાં ‘એલિપ્સિસ’ — શબ્દલોપ છે અને ‘ઓબ્જેક્ટિવ કોરીલેટિવ’–ભાવપ્રતીક છે. એથી એલિયટની કવિતા સાથે એનું સૌથી વિશેષ સામ્ય છે. આ સંદર્ભમાં વિવેચકોએ મોન્તાલેની કવિતા પર એલિયટની કવિતાની અસર છે એવું સિદ્ધ કરવાનો પ્રયત્ન કર્યો છે. ૧૯૨૯માં મોન્તાલેએ એલિયટની કવિતાનો ઇટાલિયન ભાષામાં અનુવાદ કર્યો હતો. પણ તે પૂર્વે ૧૯૨૮માં એલિયટે એમના સામયિક ‘ધ ક્રાઇટેરિઅન’માં મોન્તાલેના એક કાવ્ય ‘આર્સેનિઓ’નો મારિઓ પ્રાઝનો અનુવાદ પ્રગટ કર્યો હતો. તે પૂર્વે મોન્તાલેએ એલિયટનું નામ પણ શ્રવણગોચર નહોતું કર્યું ત્યારે મોન્તાલેની કવિતામાં એમની આ શૈલી સિદ્ધ-પ્રતિષ્ઠિત હતી. જોકે વસ્તુવિષય અને શૈલીસ્વરૂપ બન્નેની દૃષ્ટિએ આ બે કવિઓની સરખામણી એ એક રસપ્રદ વિષય છે.

મોન્તાલેએ પ્રકૃતિમાંથી પદાર્થો અને પ્રતીકો યોજ્યાં છે એનું કારણ એ છે કે પ્રકૃતિમાં પણ એમણે મનુષ્યજીવનમાં કર્યું છે એવું જ હ્રાસ, નાશ, મૃત્યુ અને નિર્વાણનું, શૂન્યનું દર્શન કર્યું છે. અને આ પદાર્થો અને પ્રતીકોને એમણે એમની કવિતામાં વાગ્મિતા વિના, ઊર્મિલતા અને લાગણીવશતા વિના શુષ્ક, કઠોર, રુક્ષ, નઠોર રૂપે યોજ્યાં છે; અસ્થિઓ — રુધિર-માંસ, મજ્જા વિનાના અસ્થિઓ રૂપે યોજ્યાં છે. મોન્તાલે જાણે કે એમાં સાગરીત નથી, માત્ર મૂક સાક્ષી છે. આ કાવ્યસંગ્રહમાં સર્વશ્રેષ્ઠ પ્રતીક છે સમુદ્ર. સમુદ્ર એ સમગ્ર જીવનનું, સમગ્ર અસ્તિત્વનું આદિ સ્વરૂપ છે અને સનાતન સ્વરૂપ છે. એ નિરાકાર અને નિઃસીમ છે. મોન્તાલેની કવિતામાં બાહ્ય જગતની ઐતિહાસિક ઘટનાઓ નથી, તો અંગત જીવનની વૈયક્તિક ઘટનાઓ પણ નથી. એમાં સનાતન ઘટનાઓ છે. એથી એમની કવિતામાં કોઈ યોજના કે કાર્યક્રમ નથી, કોઈ સિદ્ધાંત કે સંદેશ નથી. કોઈ તત્કાલીનતા નથી. છે કેવળ સર્વકાલીનતા, વૈશ્વિકતા, તાત્ત્વિકતા.

‘ક્ષણો’માં જે ક્ષણો છે તે રહસ્યોદ્ઘાટનની ક્ષણો છે, દર્શનની ક્ષણો છે. આ રહસ્યોદ્ઘાટન, આ દર્શન મોન્તાલે પરમેશ્વર પાસેથી નહિ, મનુષ્યો પાસેથી પામે છે. ‘ક્ષણો’માં આમ તો અંગત જીવનના અનુભવો છે. સૂચનો દ્વારા એને ગોપવવા, છુપાવવાના પ્રયત્નો દ્વારા એ પ્રગટ થાય છે. આ મનુષ્યો સાથે કવિ એકરૂપ છે છતાં અલગ છે. અને અલગ છે છતાં એકરૂપ છે. જેઇમ્સ જોઇસની જેમ એ અંગત જીવનના અનુભવથી પર અને પાર જાય છે, બહિર્મુખ થાય છે. ‘ક્ષણો’માં બાહ્યજીવન અને બાહ્યજગત, માત્ર લિગુરિયા જ નહિ, ઇટલીના અન્ય પ્રદેશો અને એ પ્રદેશોના જીવ, જંતુ, પશુ, પંખી, વનસ્પતિ, પર્વતો આદિ અન્ય પાત્રોનું અસ્તિત્વ છે. ‘અસ્થિ’માં મનુષ્ય માત્રની ગઈકાલના ભાગરૂપ જે પ્રદેશો અને પ્રસંગો હતા એ સૌને એમની વાસ્તવિકતા અને એની સાથેના વિસંવાદ સહિત ‘ક્ષણો’માં મોન્તાલે પોતાની સ્મૃતિમાં સજીવન કરે છે. એમાં સાક્ષાત્ અને નામરૂપે નક્કર અને નિશ્ચિત છે એ દ્વારા અસીમ માટેની ઝંખના, અનંત માટેની અભીપ્સા પ્રગટ થાય છે. એ દ્વારા મનુષ્ય જાણે કે અસીમ અને અનંત લોકમાંથી નિર્વાસિત થયો છે અને આ પૃથ્વી પર ક્ષણેક વસ્યો છે, આ જગત જાણે કે પરદેશ છે એવો અનુભવ પ્રગટ થાય છે. અહીં આ પૃથ્વી પર પરિવર્તનશીલ સંસારમાં બધું જ અનિશ્ચિત છે, અનિત્ય છે; સ્મૃતિનો નાશ છે, સંબંધોનો હ્રાસ છે. એથી મૃત્યુ અને નિર્વાણનો અસ્વીકાર એ જ આ પૃથ્વી પરનું નરક છે. મૃત્યુ અને નિર્વાણનો સ્વીકાર એ જ એકમાત્ર સંજીવની છે, સ્વર્ગ છે. ‘ક્ષણો’માં કેન્દ્રમાં વસ્તુવિષય છે કાળ. કાળ એટલે સમય અને કાળ એટલે મૃત્યુ. આ બન્ને અર્થમાં ‘અસ્થિ’ના અંતભાગનાં કાવ્યોમાં ‘તું’થી જેને સંબધોન કર્યું છે એવું એક પાત્ર હતું. આ પાત્રનો ‘ક્ષણો’માં વિકાસ થાય છે. આ પાત્રનાં અહીં વિવિધ અને વિભિન્ન સ્વરૂપો છે. આ સ્ત્રીપાત્ર છે. ક્યારેક આ ‘તું’ કવિ સ્વયં છે, ક્યારેક સંવાદમાં સામી વ્યક્તિ છે. ક્યારેક અનેક સ્ત્રીઓના સંમિશ્રણ જેવી, સરવાળા જેવી આદર્શ સ્ત્રી છે, ‘અસ્થિ’માં આ પાત્ર જાણે કે કોઈ પૂર્વ અનુભવનું પરિચિત વાસ્તવિક પાત્ર હતું. ‘ક્ષણો’માં આ પાત્ર એ જાણે કે આધુનિક રહસ્યમય પેર્ટ્રાકની અસ્પષ્ટ લોરા છે. આ ‘તું’ જેનું નામ ક્યારેક ગર્તિ છે, ક્યારેક લિયુબા છે, ક્યારેક દોરા માર્ક્સ છે, બહુધા અનામી છે — જાણે કે વાસ્તવિકતા અને પુરાકલ્પનના સંગમ પર એ બેની મિલનભૂમિ પર વસે છે, ક્યારેક એ દૈવી છે, કયારેક એ આસુરી છે. ‘પવિત્ર શબ્દો’માં આ ‘તું’ જાણે કે કવિના અંતસ્તલમાં, કવિના અસ્તિત્વના અતલમાં વસે છે. સ્મૃતિનો નાશ, સંબંધનો હ્રાસ, અને આ ‘તું’ — સૌ દ્વારા મોન્તાલેની જગપ્રસિદ્ધ અલગતા, એમનું અળગાપણું અનિવાર્ય છે એની પ્રતીતિ થાય છે. ‘ક્ષણો’માં જાણે કે ગૃહત્યાગની ક્ષણ છે. ‘વર્ષા’ — સોત્તો લા પિએગિઆ–માં જાણે કે બુદ્ધના ગૃહત્યાગમાં જે કરુણા હતી તે કરુણા છે. હવે પછી જોઈશું તેમ, ‘ઈલ’ કાવ્યમાં અતિવિસ્તારથી સમુદ્રયાત્રાનું વિગતે વર્ણન કર્યું છે. તે ‘ઈલ’ની જેમ ‘વર્ષા’માં કાવ્યને અંતે અતિલાઘવથી જેનું ઇટલીના હિમશૃંગોથી કેઇપ પ્રતિની નભયાત્રામાં મિતાક્ષરે વર્ણન કર્યું છે તે સ્ટોર્ક પંખી એ આ કરુણાનું પ્રતીક છે.

‘ક્ષણો’માં મોન્તાલેની ઊર્મિકવિતાની પરિપક્વતા છે, એમાં શૈલી- સ્વરૂપમાં પ્રતીકોથી વિશેષ તો ચિત્રસંજ્ઞાઓ — ideograms — છે. એમાં એલિયટની કવિતામાં છે તેવો પુરાગામી કવિઓની પંક્તિઓ અને પરભાષાના શબ્દોનો સર્જનાત્મક ઉપયોગ છે. અને એ દ્વારા બે કાળ અને બે સ્થળનું સૂચન છે, સ્મૃતિ અને સંબંધોના વસ્તુવિષયનાં આ કાવ્યોમાં સર્વત્ર વ્યાપ્ત એવી કાળની ગતિનું સૂચન છે. અનેક અર્થમાં આ કાવ્યસંગ્રહનું શીર્ષક ‘ક્ષણો’ સાર્થક થાય છે.

મોન્તાલેએ બીજા વિશ્વયુદ્ધના સમયમાં જ ૧૯૪૩માં હજુ તો યુદ્ધ ચાલતું હતું ત્યારે, મુસોલિનિના ઇટલીમાં રહીને કાવ્યસંગ્રહ પ્રગટ કરવામાં જાનનું જોખમ હતું છતાં, મૌનથી તો મોત ભલું એવી પ્રતીતિથી એમનો ચોથો કાવ્યસંગ્રહ સ્વિટ્ઝર્લેન્ડમાંથી પ્રસિદ્ધ કર્યો. બીજા વિશ્વયુદ્ધને અંતે ફ્લોરેન્સની મુક્તિ પછી એ પાક્ષિક ‘ઈલ મોન્દો’ના સહતંત્રી થયા. ૧૯૪૭માં એ ફલોરેન્સમાંથી મિલાનોમાં વસ્યા. ત્યારથી મિલાનો એમનું કાયમનું નિવાસસ્થાન રહ્યું છે.

૧૯૪૮માં એમણે મિલાનોમાંથી ઇટાલીનું સૌથી વધુ લોકપ્રિય દૈનિક ‘ઇલ કોરિએરે દલા સરા’ શરૂ કર્યું. ત્યારથી એ એના ત્રીજા એટલે કે સાહિત્યના પાનાનું સંપાદન કરે છે. આ પાના માટે સાહિત્યનું વિવેચન કરે છે અને આ દૈનિકની સાંજની આવૃત્તિ માટે સંગીતનું વિવેચન કરે છે. આ ઉપરાંત એ અનુવાદનું કાર્ય પણ કરે છે. ૧૯૫૬માં ‘ફિનિસ્તેરે’ કાવ્યસંગ્રહમાંનાં કાવ્ય સમેતનો એમનો પાંચમો કાવ્યસંગ્રહ ‘ઝંઝા અને અન્ય’ — લા બુફેરાએ આર્લ્ત્રો — પ્રગટ થયો.

અને એમણે કંઈ એવું કર્યું કે જેથી જ્યારે ૧૯૬૬માં એમના સિત્તેરમા જન્મદિવસનો ઉત્સવ ઊજવાયો ત્યારે અનેક સ્તુતિવચનોનો સમ હતો ઃ મોન્તાલે અમારે માટે એક બોધપાઠ સમાન છે. આ અલગતાના, અળગાપણાના કવિએ એવું તે શું કર્યું કે એમની પ્રજાના હૃદયમાં એક આદર્શ રૂપે વસી ગયા ? ‘ઝંઝામાં જ્યોત’ જેવા ઝગી ગયા ? એમણે, આગળ જોયું તેમ, ૧૯૩૭માં રાજીનામું આપ્યું, ચૂપચાપ. અને ૧૯૪૨માં કાવ્યસંગ્રહ પ્રગટ કર્યો, તે પણ ચૂપચાપ, કોઈનું યે ધ્યાન ન જાય તેમ; કવિની જેમ. આ બે ઘટનાઓ આમ તો સામાન્ય ઘટનાઓ છે. પણ ૧૯૩૭માં અને ૧૪૪૨માં યુરોપમાં અને ઇટલીમાં જે માનસિક આબોહવા હતી એમાં એ અસામાન્ય ઘટનાઓ હતી એમ હવે આટલે વરસે આજે જગતને સમજાય છે. જેમ જેમ સમય જાય છે તેમ તેમ આ ઘટનાઓમાં કેટલું તો શાંત બળ હતું એ જગતને વધુ ને વધુ સમજાય છે.

‘છિન્નભિન્ન છે માનુષી અરણ્ય’

આ અસદ્‌ની પછવાડે કોઈ હેતુ છે, એ અહેતુક નથી, અકારણ નથી.

આમ, મનુષ્ય માત્રને માટે નવી ઉષાની શુભેચ્છા કરે છે. પણ આ પૃથ્વી પર સ્વર્ગ ઊતરી આવે તે પૂર્વે મૃત્યુ અને નરક નિશ્ચિત સરજાશે, અસદ્‌નો વિજય થશે એવું મોન્તાલેનું કાવ્યને અંતે સ્પષ્ટ દર્શન છે.

‘હિટલર વસંત’માં અસદ્‌ને કારણે મનુષ્યની વેદનાનું સંવેદનભર્યું, મનુષ્યની કરુણતાનું કરુણાભર્યું મોન્તાલેનું જે દર્શન અભિધા રૂપે પ્રગટ થાય છે તે એમનાં અન્ય સૌ કાવ્યોમાં વ્યંજના રૂપે પ્રગટ થાય છે. મોન્તાલેની કવિતામાં બુદ્ધના નિર્વાણ પ્રતિ ગતિ છે. આ દર્શન અને આ ગતિ મોન્તાલેને એમની અલગતામાંથી, એમના અળગાપણામાંથી પ્રાપ્ત થયાં છે.

‘ઈલ’એ માત્ર ઇલ વિશેનું જ કાવ્ય નથી, પ્રેમ વિશેનું કાવ્ય પણ છે. મોન્તાલેએ આ યુગનાં કેટલાંક મહાન અને ઉત્તમ પ્રેમકાવ્યો રચ્યાં છે. ‘ઈલ’ એ જીવ માત્રની જિજીવિષાને અંજલિ છે. જીવનના સાતત્યનું સ્તોત્ર છે.

એ કદી કોઈ દેવળને, ઑફિસના મેજને 
અજવાળી નહિ શકે, 
એ કદી દીવાની જેમ પેટાવી નહિ શકે 
કોઈ પણ લાલ કે કાળો પાદરી.

માત્ર આ ઇન્દ્રધનુ 
હું આપતો જાઉં છું મારા પ્રમાણપત્ર તરીકે 
મારી પડકારાયેલી શ્રદ્ધાના 
ધીમે બહુ ધીમે બળતા કઠણ કાષ્ઠ જેવી 
મારી આશાના, 
સાચવજો એની રાખને તમારી મંજૂષામાં ! 
જ્યારે બધા જ દીવા બુઝાઈ જશે 
અને નૃત્યમાં નરકનો તાલ હશે

એ મંત્ર નથી, જે સ્મૃતિના ભાગ ઉપર 
લટકતી ઝંઝાને જાકારો આપી શકે. 
ઇતિહાસ ઊગે છે આથમે છે ભસ્મમાં, 
અને માત્ર નિર્વાણ જ શક્ય છે. 
સંકેત સદ્ભાગી હતો, જેણે પણ જોયો છે 
એ તમને ફરીથી શોધી કાઢવામાં નિષ્ફળ નહિ જાય,

સૌ પોતાના જાતભાઈને જાણે છે, અમારો ગર્વ 
એ અમારું પલાયન ન હતું, તો અમારી નમ્રતા 
એ અમારી નામર્દાઈ ન હતી અને ઝીણી જ્યોત 
જલે છે તે અમે કોઈ દીવાસળીથી સળગાવી ન હતી.’

આમ, મોન્તાલે પાસે વિચારધારાના કે ઉપદેશધારાના કવિની જેમ કોઈ ઉકેલ કે ઉપાય નથી, કોઈ ઉત્તર નથી. એમની કવિતા માત્ર અસદ્‌ની — અસદ્‌ના અસ્તિત્વની સાખ પૂરે છે. ‘કેદીનું સ્વપ્ન’માં અંતે એ આત્મપરિચય આપે છે ઃ

‘આદિકાળથી અર્થહીનપણે શોધન ચાલી રહ્યું છે. 
… … 
મેં આજુબાજુ જોયું છે, મેં સર્જ્યાં છે 
કરોળિયાના જાળાની ક્ષિતિજો પર મેઘધનુષ્યો, 
અગ્નિના સળિયા પર પુષ્પો, 
હું ઊઠ્યો છું, પાછો પડ્યો છું 
ગર્તામાં, જયાં સૈકો ક્ષણ જેવો હોય છે.