ધરતીનું ધાવણ/5.રાસ-મીમાંસા: Difference between revisions

{{Poem2Open}}

ગુજરાતમાં આજે મહાપર્વ મંડાયું છે : એ છે ‘રેનેસાં’નું, નવજાગૃતિનું, પુનરુત્થાનનું પર્વ.

નવજાગરણનો આ યુગ બંધનો ત્યજે છે. વિશાળ વિશ્વજીવનના વાયુ પીએ છે. પોતાનું હતું તે જ સાચું ઠરાવવાની જીદ છોડી દઈ પરના તેમ જ પોતાના જીવન-સ્વરો વચ્ચે મેળ ખોજે છે. જીવનને ગતિ તેમજ જોમ આપનારાં બળો, પછી છો ને સ્વકીય હો વા પરકીય, પ્રાચીન હો વા નૂતન, આ નવજાગ્રત પ્રજાને હૃદયદ્વારે વધામણાં પામે છે. અમારાપણાનો અંધ આગ્રહ જગતની જોડે અમારા સહિયારાપણાની નવભાવના પાસે પોતાની હાર કબૂલે છે : શું રાજકારણમાં, શું ધર્મજીવનમાં, કે શું સમાજમાં, વાણિજ્યમાં, શિક્ષણમાં, એ સહિયારાપણાનો લોકસૂર સાહિત્યદેશે પણ પડઘા પાડી રહેલ છે. અન્ય માનવ-પ્રજાઓની અનુભવસામગ્રીની જોડાજોડ આપણે પણ આપણી સામગ્રીને મીંડવી રહ્યા છીએ. નૂતન યુગના ચણતરમાં આપણી કઈ કઈ સંપત્તિ કામ લાગશે તેનો સહિયારો નિર્ણય કરીએ છીએ. આપણા સાહિત્યને જગત-કસોટીને કસપથ્થરે, જગત-તુલાને છાબડે આપણે મૂલવવા માંડ્યું છે. આપણી પાસે શું એવું હતું કે જે બીજાં માનવીઓની કને નહોતું? આ વસ્તુ આપણા અભિમાનની નથી રહી. હવે તો આપણે પરસ્પરનું સમાન તત્ત્વ (‘કૉમન ફૅક્ટર’) નિહાળવા તલસીએ છીએ. એનું નામ સંઘજીવનની ઝંખના : વિશ્વબંધુતાના કોડ.

એ પ્રલય-તાંડવનો ભાસ આપતી પદરચનાને દેહના ગતિમરોડમાં મર્દો સાકાર કરતાં, ત્યારે સુંદરીઓ એના માર્દવભીના સૂરલહેકામાં સંઘજીવનને સાદ દેતી કે —  

મારા ગામના સુતારી રે,  

મારી માંડવડી ઘડી લાવ્ય રે,  

ઝલકાતું આવે બેડલું,  

મારી સાહેલીનું બેડલું.

ગરબે તેડાં

નવરાતર ઘૂમવા માટે નૃત્યનાં કેન્દ્ર સમી એક માંડવી એને ઘડી આપવા સુથાર વીરાને, મઢી આપવા લુહાર વીરાને, શણગારી આપવા મોતિયારા વીરાને માંહે ગરબો મૂકવા કુંભાર વીરાને, ગર્ભદીવડે દિવેટ વણી આપવા કપાસી વીરાને, દીપક-કોડિયે દિવેલ પૂરવા ઘાંચી વીરાને, ગરબે ગીત ગાવા ગામની આણાત દીકરીઓને તથા એ ગરબા-ગાન ઝીલવા માટે લજ્જાવંતી સકળ કુલવહુઆરુ ભોજાઈઓને ઊભી ઊભી નોતરાં મોકલે છે. કો રાસેશ્વરીઓ એના ઘરઘરને આંગણે પડતા નિમંત્રણ-પુકારમાં પણ ગુંજે છે સંઘજીવનના શબ્દો :

ગલ વાવ્યો એવો ઊગ્યો રે.  

...ભાઈ, તમારી ગોરી રે,  

એને ગરબે રમવા મેલો રે!  

અમે રમશું મેડી હેઠ રે.  

એને મેલી જાશું ઘેર ઠેઠ રે.  

અમે રમશું ને રમાડશું,  

પરોઢિયે પાછાં વાળશું.  

એ નોતરાંના બોલ : તેમજ

અમે અમારે ઘેર જાશું!  

બોલ્યું ચાલ્યું કરજો માફ,  

‘સંઘ’ સૂચવે છે સુવ્યવસ્થા

  — એવા વહેલી પરોઢના વિસર્જન-બોલ : એ સો-પચાસનું ગોળ ફરતું નૃત્ય : એક સૂર, એક તાલ, સરખા ઠમકા ને સરખી તાળીઓ : સર્વને નિજજીવનની આરસીરૂપ બને તેવા ગીતોના વિષય : વારંવાર પુનરાવર્તન પામતી પંક્તિઓ : ગીતનૃત્યના કલેજા સમાન અક્કેક ટેકપંક્તિ : એ ‘કેડન્સ ઑફ કન્સેંટીંગ ફીટ’, હોંશે હોંશે જાણે હોંકારા દેતાં પચાસ કદમોની તાલબદ્ધ તેમજ સ્વયંસ્ફુરિત ઠેસો : આ બધા સંઘનૃત્યનાં ઉચ્ચારણો તેમજ એંધાણો. નીરોગી તેમજ સૂરીલા સંઘજીવનમાંથી જ આવા નૃત્યધ્વનિ ઊઠે છે. સંઘ એટલે નર્યું ટોળું નહિ. ટોળું નૃત્ય કરી શકે નહિ. ટોળાના બોલ ફક્ત ‘બેબલ’, ગોટાળો જ રચે. ‘સંઘ’ શબ્દની અંદર તો સુવ્યવસ્થાનો, સંવાદનો, એકરસતાનો, તેમજ પેલા ‘elan vital’નો, જીવન-તલસાટનો ધ્વનિ છે. ‘સ્પીચ, મ્યુઝિક ઍન્ડ ઍક્શન’, શબ્દ, સંગીત તેમજ ગતિ, એ ત્રણેયનો વિરલ મેળ સાધનારી રાસ-ગરબાની બૅલડ નૃત્યકલા જે સંઘજીવનમાંથી સર્જન પામતી હોય, એ સંઘજીવન હરગિજ પ્રાણવાન હોવું જોઈએ.

સંઘકવિતાનાં એ શબ્દ, નૃત્ય તથા સંગીત, ત્રણેયનો વણાટ એવો તો ઘાટો બની ગયો છે કે એને જૂજવાં પાડી દેખાડી શકાતાં નથી. થોડા નમૂના તપાસીએ :

જેમ સુકાય તારી જૂઈનાં ફૂલ  

તેમ તારી ગોરાંદે કરમાય  

એ કૂંડાળે ફરતા ધીરા રાસનું ઊર્મિગીત : પછી —  

નીંદરભરી રે ગુલાલે ભરી  

એ કરતાં પણ અધિક નૃત્ય-ઉછાળના તરંગો ચડાવતું —  

સામે કાંઠે વેલડી આવે રે,  

ઘડીક ઉભલા રો’ તો  

પે’ર્યાનો ઝબકારો કે  

અથવા —  

કોરી ગાગરડીમાં રંગ રેડ્યો રે  

કેસરિયો પટ લાગ્યો છબીલા,  

ને એથીય અધિક જોમવંત —  

કૂવા કાંઠે રે કેવડો જોગમાયા!  

શબ્દો છલંગો મારે છે; પ્રમત્ત સુંદરીઓના દેહ-દડૂલા જાણે ટલ્લે ચડે છે. નૃત્ય કરતાં શરીરો શરીર મટી જાણે હિંડોળા બની જાય છે. પછી તો એ જ ફંગોળ-ગતિએ —  

છેલ છોગાળો હોય તો મૂલવે.  

મોર બોલે મધુરી રાત રે,  

ચંદન તળાવડી રોકી કાનુડે.  

જળ ભરવા નો દિયે :  

રૂખડ બાવા! તું હળવો હળવો હાલ્ય જો,  

જેમ ઝળુંબે કાંઈ મોરલીને માથે નાગ જો.  

એ ઉન્માદીલા મદિરા-સ્વરો ચગવતી લોકપુત્રીઓ પાછી થાકે ત્યારે હળવી હલકે —  

હું રે મૈયારણ રે ગોકુળ ગામની :  

મારાં મૈડાં કોઈ લ્યો રે!

એ મૈયારી-ગીત વેળા નવીન જ પગલાં માંડતી : એનું કલેવર આ નૃત્યના છંદે છંદે પ્રલમ્બાયમાન છોળો દેતું દેતું. ‘મૈયારણ રે... ગોકુળ ગામની’ એ ટેકના ‘રે’ તથા ‘ગોકુળ’ વચ્ચેનો ગાળો કોઈ એવો તો કરામત વડે પૂરતું કે જેનો ચિતાર શબ્દથી આપવો શક્ય નથી. એ જ રીતનો લહેકો —  

વનમાં હિંડોળો બાંધિયો.  

બાંધ્યો છે વડલાની ડાળ,  

આ હિંડોળ-ગીતમાં જડે છે. પછી તો એ પચીસ-પચાસ, કમરથી નીચી લળેલી દેહવેલ્યો ત્વરિત એકતાળી નાખીને કૂંડાળે ફરતી ચલતી નૃત્યનાં ગીતો ગાતી —  

એક ચંપો રે મરવો ડોલરિયો  

ટપ ટપ ટપ ટપ તાળી દેતી, નમેલી દેહલતાઓને ટૂંકાં પગલાંની ચાલ્યે કૂંડાળે ફેરવતાં આવાં અનેક ગીતો, જેવાં કે —  

વાંકે અંબોડલે શ્રી નાથજી રે.  

પગે પીરોજી હરને મોજડી રે,  

એમાં ઝૂલન નહિ : ઉન્માદ નહિ : ફક્ત ઝૂકેલ શરીરે નાનાં પગલાંની એકસરખી રેખા ગોળ કૂંડાળે આંક્યે જવાનું.

પછી તપાસો ચલતી-નૃત્ય અને ઊભા શરીરના વિરામ-નૃત્ય, એ બન્નેની મિલાવટ કરતાં નૃત્ય-ગીતો :

ત્રીજો નૃત્યપ્રકાર કેવળ ઊભાં ઊભાં વિરામગતિથી ગાવાનાં ગીતોનો :

આવો રૂડો જમનાજીનો આરો.  

ત્યાં કાંઈ બેઠાં રાધાજી નાર,  

અથવા

માડી! બાર બાર વરસે આવિયો  

  — હજુ પણ મનમાં ઘૂમે છે. ‘આશાભર્યા અમે આવિયાં’નો લોકઢાળ આવા નવા બોલને આટલા લોકઝીલ્યા બનાવી શકે છે, તે દર્શન ન્હાનાલાલમાં પ્રથમ વાર થયું. આથીયે વધુ નવભાવનાવંત શબ્દો —  

ચંદા ને સૂર્ય મારાં જ્યાં સદા સમાણાં  

એ જ જૂનો રાસબોલ : ‘અમ રે સાથે, એ રાજ! માયા ઉતારીએ!’ જૂના ઢાળની મખમલ-શી મુલાયમ લઢણ આ નવચિત્રમાં ન્હાનાલાલે સાધી, અને આજ સુધી ઓછાને જ સિદ્ધ થયેલી રચનાશક્તિ દાખવતો આ ભક્તિ-રાસ :

નાથ ગગનના જેવા રે!  

જીભ થાકીને વિરમે રે  

મારાં નયણાંની આળસ રે  

જૂને કૂંડાળે પલોટ્યા

ન્હાનાલાલની આ માર્દવ-સિદ્ધિ એમની પૂર્વેના કોઈ અર્વાચીનોમાં નહોતી. માટે જ એમણે નવી રાસ રમનારીઓના હાથપગને તેમજ કંઠને પુન : રાસ-કૂંડાળે ઉતાર્યા. એમના પ્રત્યેક રાસમાં જાણે કે કોઈ દૂધમલ વછેરાને પ્રથમ વાર ચાલ્ય શીખવવા કૂંડાળે નાખનાર કુનેહબાજ ચાબુકસવારની હાંકણી કળાય છે. નવા ભાવોને તથા નવી ભાષાને એમણે જૂના ડાળને કૂંડાળે પલોટી કૂણાં પાડ્યાં. ચાવી ચાવીને છોતાં કરી નાખીએ એટલા બધા ગવાયા-ચવાયા ન્હાનાલાલના રાસ આજેય રસભરી શેરડીનાં માદળિયા જેવા રહ્યા છે.

દરમ્યાન બોટાદકરની ‘રાસતરંગિણી’એ દેખા દીધી. એના રાસોમાં ન્હાનાલાલ-પરંપરા સામે કશા પ્રગટ બળવા વગર, કુટુંબભાવોનું ગાન સિંચાયું. જૂના રાસોમાં વિલસતી સંસારજીવનની કડવાશ તેમજ દારુણતાને દૂર રાખી. એ જૂનાની જ વેધક છતાં સુખદ કરુણતાને કવિ બોટાદકર ઠીક ઠીક દોહી શક્યા. ‘દૂધ ભર્યું હજી દાંતમાં રે, એને આપવાં આણાં!’ એ પુત્રી-વળાવતી માતાનું ગીત : ‘ભાભીના ભાવ મને ભીંજવે રે લોલ!’ તથા ‘સખિ! પનઘટનાં પરિયાણ મુજને મીઠાં રે : ઓ દૂર થકી દેખાય મહિયર મારું રે!’ એવા સરલ બોલમાં જૂનાનું નૃત્યસંગીત પણ સુલભ બન્યું. ઉમળકા લોક-હૃદયની નજીક પહોંચનારા ઊતર્યા. કેટલાક જૂના ઢાળો પણ નવેસર જીવતા કર્યા બોટાદકરે. અને એ ઢાળોનું માર્દવભર્યું સંગીત પણ પોતે નિપજાવી શક્યા : જેવું કે —  

સખિ! ધીરે ધીરે પગ ધાર રે,  

જૂનાં ગીતોને નવસત્કાર

લોકરાસના આરાનું પ્રથમ પગથિયું ન્હાનાલાલ : બીજું પગથિયું બોટાદકર : ત્રીજે પગથિયે પગ દેતાં લોકગીતો સુધી પહોંચી જવાય છે. પ્રથમ રણજિતરામના સંગ્રહથી શરૂ થયેલો લોકગીતોનો પુનરુદ્ધાર 1924થી જોર પકડી ગયો. સંગ્રહોની નિર્જીવ બીબાંછાપોમાં પડી જવાને બદલે એ ગીતો સ્થળે સ્થળે જાહેર સમારંભોમાંની અંદર અસલના ઢાળ-હલકથી ગવાતાં થયાં. એમાં તો નર્યો ભાવના-સંભાર નહોતો! એની અંદર તો જેવું જિવાય તેવા જ જીવનની કાળી-ઊજળી કથાઓ હતી : એમાં તો —  

  — એ સૂરોની જોડાજોડ જ ખેડૂત પતિએ —  

હેઠો ઊતરીને સોટો વાઢિયો,  

એવાં પણ ગાન હતાં. એમાં તો ટીખળ, મર્મકટાક્ષ, ક્લેશ, ઝેરવેર, હત્યા ને આત્મઘાતનાં હાસ્યરુદન હતાં.

પ્રથમ લાગી જુગુપ્સા

દાતણ દેશું દાડમી રે;  

દાતણ કરતા જાવ રે ગાંધીજી બાપુ!  

દાતણ કરશું જેલમાં રે;  

ફરતી સરકારોની ફોજ રે ગાંધીજી બાપુ!  

એ છેક આડમ્બરી દેખાય છે. કોઈ કોઈ સ્થળે વળી કલ્પનાઓની લૂમો ઊતરતી લાગે છે :

માતાની ગોદમાં પોઢેલા બાળના  

એ શ્રીધરાણીનું ‘સોનાપરી’ : અને

સાગર-સાગર જહીં ભેટીને ઊછળે  

રચે પ્રચંડ દુર્ગ મોજાંની માળ જ્યાં  

  — એ શ્રી પાટડિયાનું ‘નાવિક બાળ’ : (લોકજીવનનો વાસ્તવિક નાવિક બાળ નહીં. પણ કૉલેજજીવનનો કલ્પના-સાગરો ખેડતો, બેશક!) અને તે પછી —  

ભોમિયા વિના મારે ભમવા’તા ડુંગરા,  

જોવાં’તાં કોતરો ને જોવી’તી કંદરા,  

  — ઉમાશંકર જોશીનું અપૂર્વ ચિત્રાંકણ ‘અટૂલો’, મૅથ્યુ આર્નોલ્ડે કવિતાનાં અનિવાર્ય ગણાવેલાં બે લક્ષણો : ‘હાઈ ટ્રુથ ઍન્ડ હાઈ સીરિયસનેસ’ એ બંને ‘અટૂલો’માંથી ગુંજન કરે છે. પરંતુ એથી ઊલટું —  

સ્વપ્નાનાં સોણલાં આવે હો વ્હાલા!  

નિર્જન રણવગડે, અલિ વાદળી!  

જળ શાં ઢોળવાં અમથાં?  

એ ‘હૈયાસૂના’માં શ્રી કેશવ શેઠે એક સુગેય ને સંગીતમય રાસ સર્જતાં, જગતની હૃદયશૂન્યતા દાખવવાની કલ્પના નવી તેમજ મોહક છતાં અજુગતી લીધી. વાદળી વિશે જગત ઊલટું એમ જ માને છે કે એ તો ઔદાર્યનું પ્રતીક : સર્વત્ર અભેદભાવે વરસે.

‘અણદીઠ જાદુગર’ના સભરભર કલ્પના-રાસમાં શ્રી સ્નેહરશ્મિએ પણ એ જ રીતે —  

આમ છતાં જગતસાહિત્યની કુંજે કુંજે ભમતા નવરાસકારોએ કલ્પનાની તેમ જ ઉરવ્યથાઓની તો લુંબઝુંબ સમૃદ્ધિ ઉતારવા માંડી છે. પરંતુ એ કલ્પનાઓને ગોઠવવાની કલા રાસનૃત્યની સરળતાને પહોંચી શકશે નહિ. એવી સફળ કલાનો નમૂનો ‘ગોવાલણ’ છે. ગગનવ્યાપી કોઈ અગમ વિશ્વગોપીનું સુરેખ રૂપ આલેખ્યું છે —  

ભાલ પરમાણે રે ચાંદલો બિરાજે  

કેમ કે એને માટે જૂના લોકરાસમાં જે તૈયાર કરામત હતી, તે અહીં વપરાયેલી છે. એવું સફળ સુંદરમ્નું ‘રંગ રંગ વાદળિયાં’ :

હાં રે અમે ગ્યાં’તાં  

ગ્રામ્ય શબ્દોનો વિભ્રમ

શબ્દરચનાની દૃષ્ટિએ તો ન્હાનાલાલ તેમજ બીજા થોડા અપવાદો સિવાય ઘણાંને નિષ્ફળતા વરી છે. કેવળ ગ્રામ્ય શબ્દોથી કે ભાભલડી, રાતલડી જેવા લાડ-પ્રયોગોથી ગીત ગરબાને લાયક નથી બની જતું તેનો દાખલો આ રહ્યો. આ અવતરણ એક સહેલાઈથી સિદ્ધહસ્ત બની શકત તેવા રાસકવિ ભાઈ ત્રિભુવન ગો. વ્યાસના રાસમાંથી કરું છું :

ખોબા સમોવડી ભરી તલાવડીમાં  

એમાં એકલડી હીંચું, સાહેલડી!  

‘લડી’ની અતિશયતા લાલિત્યને હણે છે. એ જ રીતે —  

નાહક આમ તેમ ઘૂમે, ને એની  

એમાં ‘નાહક’ શબ્દપ્રયોગ રાસના માર્દવને આંચકો મારે છે. ‘ને એની’નું કઢંગાપણું તો રાસ કદાપિ નહિ સહી શકે. પછી —  

સોપો પડ્યો, સૌ ઊંઘે આનંદમાં

એમાં ‘સોપો’ શબ્દનું ઔચિત્ય કેવળ એ ગ્રામ્ય શબ્દ હોવાથી નહિ જ સ્વીકારી શકાય. એ તો રાસ ઉપર ગ્રામ્યતા ઠોકી બેસાડવા જેવું થાય છે. પણ એથી જ ઊલટું —  

આનંદ-કંદ ડોલે સુંદરીના વૃન્દમાં,  

મંદ મંદ એની હેરે મીટડી મયંકની,  

  — હો ભીંજે મારી ચૂંદલડી.

એ કડીમાં ન્હાનાલાલે અનેક અઘરા બોલ યોજ્યા છતાં એ રચના આસાનીથી કંઠસ્થ બની રહે છે. એ જ દૃષ્ટિએ —  

રૂડો રાસ રચ્યો છે બ્રહ્માંડમાં.

સફળ રાસ છે. શબ્દરચનાની લાલિત્ય તથા અતિલાલિત્ય વચ્ચેની રેખા એટલી તો પાતળી છે કે રાસગરબાના રચનારાઓ એ રેખાને સહેલાઈથી ચૂકી જાય છે.

‘હજુ આપણા રાસલેખકોને જૂના રાસની મધુર હલક સિદ્ધ થઈ નથી.’ આ વિવેચના શ્રી રામનારાયણ પાઠકની છે. સંગીતદૃષ્ટિએ આજના રાસકારોએ ઘણુંખરું ન્હાનાલાલના ઢાળ વાપર્યા છે કે બોટાદકરના યોજેલ ઢાળોના વર્તુળમાં રમ્યા કર્યું છે. અક્કેક જાણીતા ઢાળમાં પાંચ-પાંચ કે વધુ ગરબા રચાય છે. રચનામાં પણ અનુકરણનું બંધન સજ્જડ બન્યું છે. ‘મીઠડું ગોરસ લ્યો! ગોરસ લ્યો!’ એની નકલ ‘મીઠડાં જીવન લ્યો!’ નથી ગમતું.

ત્રિવિધ સુમેળનું રહસ્ય

  — આવા પ્રવાહી બોલ નીકળી શકે. એ ટપકતી રસપંક્તિઓ —  

મને પાછું આણીને પેલું આપો હો  

— એ નીતર્યાં નીરની સરવાણીઓ છે.

નીતર્યાં નીર

રામ ને સીતા વાદ વદે,  

લાવજો રે એક રાતું ફૂલ :  

રાતો તે રંગત ચૂડલો,  

રાતા રે કન્યાના દાંત :  

પછી લાક્ષણિક લોકતર્કો : બહેને પોતાની સાસરવાસમાં આવેલ ભાઈને, પૂર્વે કદી ન દીઠેલ છતાં —  

ઓળખ્યો ઓળખ્યો રે માની આંખ્યુંનો અણસાર,  

બોટાદકરે એવી લોકતર્કની લાક્ષણિકતાને આબાદ પકડી ‘સંદેશ’ના રાસમાં : સાસરવાસમાં પુરાયેલ પુત્રી, પોતાના આગમનની વાટ જોતી માતાની એંધાણીઓ આભની ચંદાને આપે છે :

કાગ ઉડાડતી આંગણે,  

એ તો દોડી દોડી ડોકાય રે,  

ગાય વળાવતી ગોંદરે,  

એની એક દિશામાં આંખ રે. — આંખડી.  

સંઘનૃત્યની જેને ખેવના હોય, તે કવિએ પોતાનું રચ્યું જરી સંઘ કને જઈને ઝિલાવી જોવું : અથવા એકાન્તે પોતાના જ કંઠે ચડાવી હાથપગના તાલ સાથે મિલાવી જોવું. કંઠ અને દેહનો હર એક રજકણ તત્કાલ જવાબ દઈ દેશે કે લોકવૃંદ તમારા રાસને સ્વીકારશે કે નહિ સ્વીકારે.

પૂર્વે સૂર્યોદયના પીછાં પોપટિયાં,  

પશ્ચિમ પતંગિયાની પાંખો, રસિકડાં!  

મારે ઘરને માથે રે અગાશિયું,  

એમાં ચાંદની ભરી છલકાય રે;  

હાં રે એમાં ચાંદની છલછલ થાય રે,  

મારા ઘર પછવાડે રે વાડિયું,  

એનાં ફૂલડાં લેર્યે જાય રે;  

હાં રે એનાં ફૂલડિયાં કરમાય રે,  

જીવશે કેટલાં?

એટલે જીવશે અને ઝિલાશે ફક્ત એ જ ગરબા કે જેણે સંઘના કંઠની સ્મરણશક્તિઓની બારીક મર્યાદાઓ પિછાનીને પાળી હશે. કલ્પનાના બેહદ સંભાર ઝીલવાનું ગજું રાસગરબાનું ન હોય. નૃત્યગીતના દોર ઉપર તો એક-બે સુસંબંદ્ધ કલ્પનાઓના કનકવા ચગી શકશે. માટે જ લોકગીતોમાં —  

કાળી કાળી વાદળીમાં વીજળી ઝબૂકે,  

મેહુલો કરે ઘનઘોર! —   

પછી ‘કડલાં’, ‘ગૂજરી’ ને ‘ચૂંદડી’નાં નર્યાં ખાનાં જ પૂર્યા કરવાનાં હતાં — એક જ કલ્પનાને, એક જ ભાવને સંઘહૃદયમાં ઘનીભૂત કરવા માટે. લાઘવ એ તો કાવ્યનો પ્રાણ છે. ‘બ્રેવીટી ઈઝ ધ સોલ ઑફ વિટ’ એ વિધાનના કડક પાલનને પરિણામે જ ‘આવેલ આશાભર્યા’ તેમ જ ‘મેંદી રંગ લાગ્યો’ જેવી સેંકડો લોકપદાવલિઓ કંઠે કંઠે રમતી પેઢાનપેઢી સજીવન રહી.

એવું રસાયન જે સાધશે તેનાં જ ગીતો ગરબે ચઢશે.