કોડિયાં/ કોડિયાં-1957 (કૃતિ): Difference between revisions

Jump to navigation Jump to search

કોડિયાં/ કોડિયાં-1957 (કૃતિ) (view source)

Revision as of 08:00, 26 August 2021

23,628 bytes added ,  08:00, 26 August 2021
no edit summary
No edit summary
No edit summary
Line 1,504: Line 1,504:
ગાજી ઊઠ્યો દિશ-સકળમાં રોહિણીનો ધુબાકો!
ગાજી ઊઠ્યો દિશ-સકળમાં રોહિણીનો ધુબાકો!
1-7-’30</Poem>
1-7-’30</Poem>
<Poem>
'''<big>અવલોકિતેશ્વર</big>'''
ઉચ્છ્વાસતો કાનન—મર્મર—ધ્વનિ,
શરૂ-તરુનાં વન વીંધતો વહે;
લળી જતો મંજરી ભાર વેરી,
ઊંચા ઊંચા સાગ નીચા નમી રહે.
પ્રચ્છન્ન રૂપે પગદંડી પાતળી,
તૃણાંકુરોમાં અટવાતી  આથડે;
કરી રહ્યો નિર્ઝર કલ્કલધ્વનિ,
કો ગહ્વરેથી જલ-ધોધવા દડે.
મધુસ્વરે સોહિની ગાય શ્યામો,
નિબિડથી નીલમ દેવદારુની,
અને હિમાદ્રિ શતશૃંગ ટોચે,
ચડી પડે પ્રાતર—બ્હેન આરુણી.
આગે બઢ્યો હું કરી સ્નાનસંધ્યા,
તિબેટની પ્રાંતસીમા જરા વીંધી;
કુલી દૂરે ટેકરીઓ વચાળે,
દેખાડતો દેવળ આંગળી ચીંધી:
સામે જુઓ તેજ દલાઈ લામા,
આરૂઢતા ત્યાં અવલોકિતેશ્વર:
અહીં ઊભો હું, જઈને ત્વરાથી,
આટોપી લ્યો સત્ત્વસ્વરૂપ દર્શન!
[તંદ્રા]
આકાશનો ઘુમ્મટ ઘેર સાંધી,
બાંધી લીધું મેઘધનુષ્ય તોરણે:
મરાલનો મોડ ધર્યા વિમાને
મૂકી દીધાં મત્તમયૂર વીંઝણે.
વીણા લઈ ગાંધરવો બજાવે,
ઊડી કરે ગાયન અંતરીક્ષમાં;
પદે પદે તાલ ધરી મૃદંગે,
કરી રહ્યા કિન્નર તો પ્રદક્ષિણા.
મંદારની માલ્ય કરે ધરીને,
અશ્વિની ઊભા કરતા પ્રતીક્ષા:
શચિ, શુચિ, અગ્નિ, અરુણ, વાયુ,
આતુર હસ્તે ગ્રહી દિવ્ય દીક્ષા.
અસ્તાચળે, ઉગમણી દિશાન્તે,
મૂકી દીધા સૂરજ-ચંદ્ર દીવડા:
પૃથ્વી થકી ઊર્ધ્વ ધસંત કેડીએ,
વૈતાલિકો હાર કરી રહ્યા ખડા.
જન્માન્તરોની ફૂદડી ફરીને,
આજે પધારે અવલોકિતેશ્વર;
મનુષ્યનો દેહ ત્યજી દઈને,
જતા હતા મોક્ષ—સ્વધામ ઈશ્વર.
અને હવામાં ઊડતી પતાકા,
વિમાનનો મંગલ શબ્દ ગુંજતો;
વૈતાલિકો ગાન ધરે: મૃદંગે
પદે પદે કિન્નરતાલ ઊઠતો.
આકાશમાં ઝાલર ઘંટ વાગે,
ને ગાજતો મંગલ શંખનો ધ્વનિ;
દેવાંગના આરતીને સમારતી
ગજાવતી વિશ્વ કરી હુલુધ્વનિ.
ખમા, ખમા! પ્રેમલ બોધિસત્ત્વ!
જ્યો! જ્યો! ઓ અવલોકિતેશ્વર!
પુકારતા દેવગણો જયધ્વનિ,
ગાજી ઊઠ્યું ત્યાં સઘળું ચરાચર.
ને મોક્ષના ઉંબરમાં પગો ધરી,
જ્યાં થોભતા’તા અવલોકિતેશ્વર:
પૃથ્વી થકી હાય ઊઠંત આકરી,
નિશ્વાસતાં દુ:ખિત નારીઓ નર
આંખો મીંચીને મુખ ફેરવી લીધું,
ખેંચી લીધા પાય ત્વરિત તાનમાં;
ને મોક્ષના ઉંબરથી ફરી જઈ
પૃથ્વી ભણી એ પળતા વિમાનમાં.
પૃથ્વી તણો દુ:ખિત પ્રાણ છેલ્લો,
ન મોક્ષના ઉંબર માંહી જ્યાં લગી;
દુખાર્ત સંગે બનું એક હું દુ:ખી,
ન મોક્ષનો લોભ શકે મને ઠગી!
મંદરાની અશ્વિનીમાલ્ય તો સરી!
ને સાથમાં બે નભરતારલી ખરી! </Poem>
{{Space}}{{Space}} *
<Poem>
કુલી ઊભો’તો દ્વય આંખ ફાડી
દેખાડતોદ મંદિર ચીંધવી કર:
અહીં ઊભો હું, જઈને ત્વરાથી,
આટોપી લ્યો સત્ત્વસ્વરૂપ દર્શન.
લે ચાલ તું, દર્શન તો પૂરું થયું!
આશ્ચર્ય એનું ઊલટું વધી ગયું!</Poem>
<Poem>
'''<big>રૂપરાણી</big>'''
1
સ્રજું-સ્રજું મૂર્તિ અપૂર્વ એક;
સૃષ્ટિ ભલે થાય કુરૂપ આ પછી!
વિચારીને અંતરમાં પ્રજાપતિ
ઘડી રહ્યા નૂરજહાં યુગૈક.
શિવે કરી ભસ્મ રતિપતિને
અનંગનું અંગ દીધું;’ ભૂતિ પડી;
ચતુર્મુખે રાખકૃતિ રચીને,
ચંદ્રી તણી ચામડીથી લીધી મઢી.
પાતાળનો વાસુકિ નાગ આણી
શિરે મૂક્યો શેષ—સ્વરૂપ ચોટલો;
આકાશમાં મેઘધનુષ તાણી
સજી લીધો નેણથી ભાલ—ઓટલો.
પૃથ્વીવિજેતા નર-પુંગવોને
પળેપળે દિણ કરી પછાડ્યા;
ચિતોડ ને ટ્રોય સમાં પુરોને
નિમેષમાં મૂળથી ખેંચી કાઢ્યાં —
એ દીપ્તિ, એ તાંડવ દૃષ્ટિ કેરું,
જેતા તણી જીત કરંત સુરમું;
મહીં વળી કાતિલ કૈં ઉમેર્યું,
ચક્ષુદ્વયે સર્જનશ્રેષ્ઠને ભર્યું.
સમુદ્રનાં લાખ તુફાન સંઘરી
છાતી તણાં બેઉ કપોતમાં ભર્યાં:
આષાઢની બીજકલા કટિ કરી
મયૂરનાં નૃત્ય ઉપાંગમાં ભર્યાં.
2
ઊભી હરિપર્વત નામ ટેકરી
કાશ્મીરના રાજપુરે ઝળૂંબતી;
રાતા-લીલા સ્વાંગ સુરાંગના ધરી
બદામની ભવ્ય ઘટા રહી નમી.
દિલ્હી તણી ના ગરમી સહાતાં
કાશ્મીરનો નૂર કરે પ્રવાસ;
બદામડી હર્ષ નહિ સમાતાં
ઝરી પડે મ્હોર! અખંડ આશ!
દિલ્હી થકી જમ્મુની વાટ લેતાં,
ઓળંગવી પ્હાડીય પીરપુંજની;
નજીકમાં પુષ્કર વ્હેરી નાગની,
ભૂરું હસે જેલમ જન્મ દેતાં.
સલીમ શું સ્નાનક્રીડા કરંતાં
બપોરયે જાય બપોર ચાલી!
પ્રાસાદની રાત્રિક્રીડા સ્મરંતાં
નિશા તણી દીપ્તિ બને નમાલી.
પદેપદે પર્વતને કૃપા કરી
જહાં તણું નૂર ચડંત ટેકરી;
સમીરની વાય સુગંધ-બંસરી,
વનેવને કોકિલ ગાય માધુરી.
શરીરનો આરસ ઓળખાતો
ધરેલ સાળુ શબનમ્ સમો ચીરી;
ચંદ્રી તણા પાલવમાં સમાતો,
વિભાવરીનો શણગાર વિકિરી.
ઈરાનનાં રક્ત ગુલાબ વેરી
ઢાંકી દીધાં માર્ગ, પહાણ ને શિલા;
પડે પદો એ પર મત્ત લ્હેરી;
શિરીષના પ્રાંતપરાગ કોમળ.
ને સ્પર્શથી સ્પંદન ઊડતાં દીસે,
છૂટી પડી પાંદડી રેખરેખમાં:
અનંગનાં ઇંગિત પેખતાં મિષે,
રોમાંચ સ્ફુરેય અકંડ ભેખમાં.
કટિ પરે હસ્ત પ્રસારી ચાલે
સલીમ ત્યાં નૂરજહાનની કને;
આકાશના ગેબી વીજ મ્હાલે,
કો અભ્રને પ્રાંત ક્ષિતિજ આસને.
અને ત્યહીં શેવતી પાંદડીના
ઢગો કરી પાથરિયા પલંગો;
બદામના મંજરી-મ્હોર ભીના,
ઝળૂંબતા ઉપર કૈં તરંગો.
ધીમે પદે વિશ્વસ્વરૂપ આવી
કૂદી પડે શેવતી-સેજ ઉપરે;
સલીમને બાથ મહીં હલાવી
આકાશની વીજ બધી દૃગે ભરે.
અને પછી પરુષ-પ્રકૃતિના
તુફાનમાં વિશ્વબળો પધારે:
ને વીજશી નાર ચમત્કૃતિમાં
રોળાઈને પુરુષબાળ હારે.
ને ચક્ષુથિ દિપ્તિ ઉછાળતી કરી,
બ્રહ્માંડને ઝાંઝળિયાં ચડાવે;
ને વિશ્વસંકેત મહીં તૂટેલાં
પુરુષનાં કૈં મડદાં ઉછાળે.
હસી રહે નૂર, સ્વરૂપરાણી,
ઘડીકમાં શૂન્ય કરી સલીમને;
ને ચક્ષુમાં વિશ્વવિલાસ આણી
વિજિતશી પેખતી, ઉપરે નમે.
અને ઊંચેથી વરસાદ થાતાં
બદામડી મંજરી-મ્હોર-પુષ્પનો;
એ સ્નાનનો મોદ ઉરે ન માતાં
સમ્રાજ્ઞી ત્યાં લાસ્ય કરંત વિશ્વનો.
જોયું નભે તાંડવ ચક્ષુઓ ભરી,
રોમાંચશા તારક ઊછળી પડે;
ને ભૂતની ગહ્વરગાળીને ચીરી,
સૌન્દર્યનું પૂજક સૈન્ય ઊપડે.
વાગીશ્વરીનાં ઇતિહાસ-પાનાં
સ્વરૂપ-ફૂંકે ક્ષણમાં ઊડી પડ્યાં;
વંટોળિયા પાન તણા નભે ચડ્યા,
નવે નભે ના સઘળાં સમાણાં.
આકાશના ઝુમ્મરમાં ઉડુ ઘણા,
અધિકડા એથીય આ વિમાનમાં;
શિલ્પી, કલાકાર, કવિ સ્વતાનમાં
પ્રશસ્તિના રાખી અનંત તાંતણા —
ઊડે : ઊડે તારકનાં પતંગિયાં,
શશી સમી શેવતી પુષ્પિકા પરે
ધરા તણા કાવ્યધરોય આદરે
પ્રદક્ષિણા ઘેરી અનુપઅંગી આ.
સૂકેલ આ પાનખરે ખરેલાં
ધરા પરે પુંજ થયેલ પાંદડાં;
જરીકશા બોલ સમીરના પડ્યા,
કંકાલનૃત્યે ઘૂમરી ચડેલાં.
ચડ્યા હતા કોઈક પાંદડે કવિ,
ઉડે કલાધારક વ્યોમવ્યોમમાં;
શિલ્પી રમે રૂપની સ્વપ્ન-ભોમમાં,
સંગીતજેતા ઊડતા વીણા ધરી.
શકુન્તલાદ-સર્જન-સોણલે ચડી
ઊડે ‘કવીનામ્ કવિ’ કાલિદાસ;
કાદંબરી કાનન પંખી ઊડી
નભે ચડ્યું નીરખવા વિલાસ.
બાણે ચડી હેલનની દૃગોનાં
પધારતા હોમર નેન ચોળતા;
દાન્તે, ગિટિ, શિલરના પગોના
અવાજ આવે નિજ મૂર્તિ ખોળતા.
પ્યાલી સુરાની ધરી ઓષ્ઠ પાસે
ધરી કને ઓરતને કટિએ;
કિતાબની કૈ લવતો કવાલી
ખૈય્યામ એ નીરખતો ટીકીને.
આવે દયારામ ત્યજી હવેલી
ધીરેધીરે પ્રેમની પાંખ પ્હોળતા;
ચડી-ચડી નાવડી કીટ્સ-શેલી
આવે સહુ દેહ-પીયૂષ ખોળતા.
કલાધરે અંતર-ફાળકે મઢી
જુગેજુગે સાંપડતી પ્રતિમા :
હૈયું કરી માટી બહુ લઢીલઢી
શિલ્પી રચે માર્દવ સુંદરીનાં.
આકાશનો કાગળ પાથરી રૂડો
કવિ બધા અક્ષર પાડવા મચ્યા;
દિશેદિશે એક અવાજ તો ઊંડો,
કૃતાર્થ તો સર્જન જે સહુ રચ્યાં!
ઊંડાંઊંડાં નેન જરી ઉઘાડી
જરા હસી વલ્મીકિ આંખ મીંચતા;
વ્યાસે ઊંચા હાથથી બૂમ પાડી:
મનોહરમ્ને હસતા વહી જતા.
3
ખડા રહો, ઓ કવિઓ! કલાધરો!
ખડા રહો, શિલ્પીય, સંગીતી સહુ.
ન ત્યાં જ એ દર્શનને પૂરું કરો,
જોવા સમું બાકી રહ્યું હજી બહુ.
બદામની મંજરીઓ પડે ખરી
જરીક જ્યાં ધોમ ધખેય આકરો;
ને આવતાં નૂરજહાનને જરી
વિલંબ તો થાય ક્રીડા મહીં ખરો.
ઠંડો કરી પ્રાન્ત બદામડી તળે,
બદામડી-કોર ઊંચે જ રાખવો;
હિમાદ્રિને શૃંગ હજાર તો પળે
સ્ત્રીઓ બટુકો નવ વૃદ્ધ માનવો.
શિરે ધરી બર્ફની ટોપલીઓ
સહુ હરિપર્વત પથ્થરો ચડે;
જરા કશો પાદ પંડત ઢીલો
પાતાળ શી ખાઈ મહીં દડી પડે.
ને બર્ફનો શીતલ ડંખ વાગતાં
કોઈ બિચારાં પથમાં પડી જતાં;
મુકાદમો કાળનું ભાન જાગતાં;
ધક્કેલીને ઘાયલ ચાલતા થતા.
4
ઊંડોઊંડો એક કૂવો ગળાવી
વૃદ્ધા કતુ નિત્ય પળંત કાંતવા;
દિલ્હીશ્વરી નૂરજહાની રાણી
માગે સુવસ્ત્રો શબનમ્ — ઝીણાં નવાં.
મરેલ કો’ માછલીની કરોડે
પીંજી પીળું રેશમ કાશ્મીરી લઈ,
કેળી તણે પાન ધરી મરોડે,
કાંતે પૂણી નિત્ય કૂવા તળે જઈ.
ભીનાશમાં, કાળમુખા તિમિરે
ધીમેધીમે ઝાકળ-તાર ખેંચતી;
સવારથી સાંજ સમી સુધીરે,
અને ધીમે આંધળી એ થતી જતી.
હિમાદ્રિનો બર્ફ શિરે વહીને
કરી-કરી કામ શિથિલ સાંજે
સુપુત્ર ને પુત્રવધૂ જઈને,
કૂવા પરે બૂમ કરંત: મા! જે!
આટોપીને ઉપર નિત્ય આવે
વૃદ્ધા કતુ, ને પળતાં કુટીરે;
ભેગાં મળી ભાત ઊના બનાવે,
આરોગતાં બાકી ન રે’ લગીરે.
આજે પડી સાંજ, વિભાવરી ચડી,
ને વ્યોમમાં ચાંદરડાં ચડી ચૂક્યાં;
કતુ હવે કાંતણને મૂકી પડી,
બેઠી હતી ભોંય તળે કૂવે ઢૂક્યા.
અમ્મા! ઊંચે એક અવાજ ધ્રૂજ્યો,
વૃદ્ધા કતુ આંધળી જોઈ તો રહી;
ને પાણીમાં એક પ્રકંપ કૂજ્યો,
ઠરી થયો શીંગડું બર્ફમાં પડી.
ન એક  આછી ક્ષણ ઓસરી’તી,
ત્યાં તો થઈ શીંગ કતુ ઢળી પડી;
ને એ હજી જ્યાં તળિયે જતી’તી
ઊંચે થકી પુત્રવધૂ પડી કૂદી.
5
અને આ કાવ્યનું પ્હેલું, જો અર્ધાંગ વધુ ચડે!
મનેયે મૂકજો પેલા, રૂપ ભૂલેલ જૂથડે!
3-7-’33</Poem>
<Poem>
'''<big>સર્જકશ્રેષ્ઠ આંગળાં</big>'''
બેટા! અહીં એ છરી કાં ન આણે?
વદી ફરી વૃદ્ધ નમી ઊભો થયો;
પડી મૂકી શાળ અપૂર્વ વાણે,
ધરી ભીનાં નેન નીચાં, શમી ગયો.
ત્રિભંગથી સ્હેજ છટા પ્રસારી;
ભરી બધે સ્વાંગ સુવર્ણ રંગના.
સંધ્યા તણા કેશ જરા સમારી
ડૂબે રવિ શાશ્વત કાલગંગમાં.
બેટા! અહીં એ છરી કાં ન આણે?
વદી ફરી વૃદ્ધ નમી ઊભો થયો;
પડી મૂકી શાળ અપૂર્ણ વાણે,
અનંત આરે કંઈ શોધવા ચહે.
ગ્રહી છૂર: ઓષ્ઠ સુમંદ ધ્રૂજે:
લહી રહે પાંચ સુરેખ આંગળાં:
ને આંખમાં ભાવ અકથ્ય ઝૂઝે,
ધીમે ધીમે શબ્દ સરંત પાંગળા—
જનો તણી લાજ તમે વિદારી,
ઢાંક્યાં તમે લોક ધ્રૂજંત ટાઢમાં;
ઢાંકી જરા, સુંદરતા  પ્રસારી,
લૂછ્યા ભીના દેહ તમે અષાઢમાં.
દિલ્હી તણી એ નવયૌવનાઓ
સજી સુવસ્ત્રો શબનમ્ સમાં વણી;
કૃતાર્થ ભાવે સજી નુર્જહાંઓ,
હવા સમાં ચીર ઝીણાં વણી વણી.
પરંતુ એવી તમ સૌ કળાએ
ગુલામ શો આજ મને કરી મૂક્યો;
કલા તણી સુંદર સર્જનાએ
હીણો કર્યો  આજ મને.—વદી ઝૂક્યો.
રહી ગયા હસ્ત વહંત પાંગળા!
નીચે પડ્યાં સર્જકશ્રેષ્ઠ આંગળાં!
23-1-’31</poem>
<Poem>
'''<big>કૂકડાનું ગીત</big>'''
અમે તો સૂરજના છડીદાર,
{{Space}} અમે તો પ્રભાતના પોકાર!...ધ્રુવ.
સૂરજ આવશે સાત ઘોડલે,
{{Space}} અરુણ રથ વ્હાનાર!
આગે ચાલું બંદી બાંકો,
{{Space}} પ્રકાશ-ગીત ગાનાર!...અમે0
નીંદરને પારણીએ ઝૂલે,
{{Space}} ધરા પડી સુનકાર!
ચાર દિશાના કાન ગજાવી,
{{Space}} જગને જગાડનાર!... અમે0
પ્રભાતનાયે પ્રથમ પ્હોરમાં
{{Space}} ગાન અમે ગાનાર!
ઊંઘ ભરેલાં સર્વ પોપચે
{{Space}} જાગૃતિ-રસ પાનાર!... અમે0
જાગો, ઊઠો ભોર થઈ છે,
{{Space}} શૂરા બનો તૈયાર!
સંજીવનનો મંત્ર અમારો,
{{Space}} સકલ વેદનો સાર!... અમે0
[ઉત્તરાર્ધ]
જાગે જગના પ્રાણ સહુ પણ,
{{Space}} વ્યર્થ બધો પોકાર!
આભ ચીરું હું તોય ન પહોંચે,
{{Space}} નાદ મૃત્યુને પાર!... અમે0
મૃત્યુ કેરી નીંદ ચિરંતન,
{{Space}} ક્યાં છે જગાડનાર?
સૂર્યકિરણ જે પાર ન પહોંચે,
{{Space}} શા ખપનો છડીદાર?
અમે તો સૂરજના છડીદાર,
{{Space}} અમે તો પ્રભાતના પોકાર!</Poem>
<Poem>
<big>
'''પંખીગણની પ્રાતરુપાસના</big>'''
અખિલ બ્રહ્માંડના પ્રથમ સર્જનદિને
{{Space}} શારદાની વીણા શબ્દ સાધે;
એકલો ઊડતો આભથી ઊતરી
{{Space}} આદિ-પંખી ત્યહીં ગીત લાધે!
{{Space}} અખિલ બ્રહ્માંડના પ્રથમ સર્જનદિને
{{Space}}{{Space}} શારદાની વીણા શબ્દ સાધે!
પુત્ર વારસ અમે આદિ-પંખી તણાં,
{{Space}} શબ્દ શાશ્વત કલી વિશ્વ ભરતાં!
ગિરિવરે, તરુગણે, ગહન ગહ્વર મહીં,
{{Space}} સાત સાગર પરે કેલિ કરતાં!
{{Space}} અખિલ બ્રહ્માંડના પ્રથમ સર્જનદિને
{{Space}}{{Space}} શારદાની વીણા શબ્દ સાધે!</Poem>
KhyatiJoshi
26,604

edits

Retrieved from "https://wiki.ekatrafoundation.org/wiki/Special:MobileDiff/14584"

Navigation menu