કોડિયાં/ કોડિયાં-1957 (કૃતિ): Difference between revisions

Jump to navigation Jump to search

કોડિયાં/ કોડિયાં-1957 (કૃતિ) (view source)

Revision as of 12:37, 27 August 2021

50,310 bytes added ,  12:37, 27 August 2021
no edit summary
No edit summary
No edit summary
Line 2,887: Line 2,887:
સુઅશ્રુ મહીંથી ચડે ગગન સ્તંભ સ્વાતંત્ર્યનો!
સુઅશ્રુ મહીંથી ચડે ગગન સ્તંભ સ્વાતંત્ર્યનો!
14-1-’31</Poem>
14-1-’31</Poem>
<Poem>
'''<big>સપૂત</big>'''
આવવું ન આશ્રમે — મળે નહિ સ્વતંત્રતા!
જંપવું નથી લગીર — જો નહિ સ્વતંત્રતા!
સ્નેહ, સૌખ્ય સૌ હરામ —ના મળે સ્વતંત્રતા!
જીવવું મર્યા સમાન — ના યદિ સ્વતંત્રતા!
પુત્ર-દાર!
જન્મમૃત્યુના જુહાર!
જંપવું ન, જાલીમોય જંપશે ન સૌ ખુવાર!
મૃત્યુ કે સ્વતંત્રતા: લખી ન આ લલાટ હાર!
આકરા પુકારી કોલ, વીરલા રણે ચડ્યા!
ખેતરો ખૂંદ્યાં અને ભમ્યા અનેક ગામડાં!
મહી વટ્યા, ઝૂલ્યા સપૂત માત-અંક-નર્મદા!
ઝૂંપડે જઈ વસ્યા, પ્રજાઅવાજ પામવા!
મોખરે ધપે હસી હસી જવાન ડોસલો!
સર્વ સાથ-કોઈ ના-બધું સમાન: એકલો!
રાષ્ટ્રદેવ! રાષ્ટ્રપ્રાણની પીછે સહુ ધસ્યા!
એક એ અનંતમાંથી સિંધુ સાત ઊમટ્યા!
પગો પડે!
સુવર્ણ માટીમાં મઢે!
અસંખ્ય ઊમટી પ્રજા પુનિત પાદમાં પડે!
જન્મના ગુલામને સ્વતંત્ર જન્મ સાંપડે!
જીવશે ન-જીવવા દઈ સપૂત-જાલીમો!
મારશેય, મુક્તિમ્હેલ તો ચણાય રાખનો!
29-4-’30</poem>
<Poem>
'''<big>દાંડીને</big>'''
નથી તવ તટે મહા ઘૂઘવતા સમુદ્રો પડ્યા,
નથી તવ તટે કદીય જગ-જ્હાજ તો લાંગર્યાં;
અપાર નવ એ ઊંડાણ જગના મહાસિન્ધુ શાં;
કવું ક્યમ સ્તુતિ કહે હું તવ? — તું સમુદ્રેય ના.
નથી અમર આંસુડે ઝળકતી દીવાદાંડીએ;
તૂટેલ પથરા પડ્યા, રખડતા — રડે પાદરે.
ભર્યાં કદમ ભૂમિમાં નવજવાન શા ડોસલે,
સુવર્ણ-ધૂળની શી! ધન્ય પગલે — અડી પારસે.
તપ્યાં તપ અગમ્ય કોઈ વીરલે, ફળે — પાંગરે,
સમુદ્ર થકી એ અપાર નર નાવડાં લાંગરે;
કણે-વિચિગણે વસે અમરતા-લસે ધન્યતા;
સુવર્ણ ઇતિહાસનાં પ્રથમ ગાન તારા તીરે!
આળોટે જ્યાં રુદન કરતા દાંડી પાષાણખંડ!
ત્યાં રોપાયો અમર સ્મૃતિ શો રાષ્ટ્રનો માનદંડ!
28-4-’30</Poem>
<Poem>
'''<big>મોહનપગલાં</big>'''
'''1'''
અસંખ્ય ગિરિશૃંગમાં નીરવતા મૂંગી આથડે;
અઘોર નભ-ઘુમ્ટે ઝબક તારલાઓ સરે.
અપાર અવનીપટે સકળ શ્વાસ જંપી ગયા;
અગાધ ઉદધિ તણાં ગહન ગાન સૂનાં થયાં.
મિનાર સહુ ચક્રવાલ રચતા અનંતે અડે,
દિશા-પગીર સૌ અધન્ય ક્ષણ સાંધી ઝોકે ચડે,
ટગુમગુ થતા દીવા ઝબકતા થયા ને ઠર્યા,
અને અવનિને ઉરે તિમિરના થરો આવર્યા.
કહે: પ્રથમ વિશ્વ આ અખિલ શબ્દબ્રહ્મે ભર્યું;
પછી સૃજનનું અપૂર્વ સમ પુષ્પ આ પાંગર્યું.
અનાદિ પણ એથીયે સદય શાંતિમાં સૌ ઠર્યું,
ફરી અહહ! રાજ્ય એ પ્રખર શાંતિએ પાથર્યું.
નથી રવ જરી: બને! સભર શાંતિ સૂની થઈ!
અથાગ પટ આવર્યા: તિમિરનીય આંખો ગઈ!
21-7-’31</Poem>
<Poem>
'''2'''
ઊઠે જગતના પટે, તિમિરના તટે  આકૃતિ,
ભયે કકળતી વિષણ્ણ પ્રતિમા બની વિસ્મૃતિ.
અનેક ઘર અથાડી, પગથિયાં ચડી ઊતરી,
સૂતેલ ભુજપાશમાં કપૂત સૌ: ન મા સાંભરી.
અને રુદન ગાજતાં, ગગન વિશ્વ કમ્પાવતા
દિશેદિશ થકી પ્રકમ્પ, પડઘા સરી આવતા.
વહે તરલ વ્હેણ ગંગ-જમના સમાં આંસુનાં,
ગળ્યા ખડક કાળમીંઢ, નગ, આંસુડાં થૈ ઉન્હાં.
સપૂત નવ કો ઊઠે, કરુણ હાક માની સુણી?
દીધા જનમ તીસ કોટિ જીવ તોય હું વાંઝણી?
કરેલ પયપાન ગંગ-જમના સમી છાતીનાં,
શું વીર્ય અરજૂન, રામ, અજનાંય હીણાં થયાં?
હિમાચળ સહ્યો સહસ્રશત વર્ષથી છાતીએ!
અસહ્ય દૃઢ શૃંખલા પદ જડી: ન સંખાતી એ!
22-7-’31</Poem>
<Poem>
'''3'''
આઘા વ્હેણે સરતી સરિતા આશ્રમે પાસ આવે.
ઊંચા નીચા હૃદયધબકા પુણ્ય-પાદે ચડાવે.
કાંઠે ઊભી તરુગણ સહુ વારી જાતાં ઝળૂંબે:
વેલી વાડે ઘન તિમિરમાં આગિયા પુષ્પ ચુંબે.
ઊંચે કાંઠે, સરળ ઘરની લીંબડાળી ફળીમાં
બિડાયેલાં નયન નમણાં: ઊપડે શ્વાસ ધીમા;
નાનું એનું શરીર કુમળું, ભાવ ચૈતન્ય કાંતિ,
પોઢે જાણે જગકલહની મધ્યમાં દિવ્ય શાંતિ.
ઊંચા ઊંચા ગિરિશિખરથી વાય ઊના નિસાસા,
કોટિ કોટિ જીવન સરજ્યાં, વાંઝણી તોય માતા!
જાગી  ઊઠ્યો ઝબક: નમણાં નેનમાં દુ:ખ થીજ્યાં,
ચારે બાજુ નજર કરતો, એકલો, ગાલ ભીંજ્યા.
અંગે અંગે, હૃદય, વદને, આંખમાં દાહ જામ્યો!
માતાનાં એ ઝળહળ થતાં આંસુનું રૂપ પામ્યો!
23-7-’31</Poem>
<Poem>
'''4'''
જાગો! ઊઠો! ભરતભૂમિનાં, રાષ્ટ્રનાં પુત્ર-પુત્રી!
જાલીમોના નખ ઉઝરડે લોહી વ્હેતી ધરિત્રી.
વર્ષા-વીજ શરીર ઘસતા ડુંગરા ભૂમિ રક્ષી.
ગાજી ઊઠે અખિલ નભમાં મેઘનો જેમ નાદ,
સાતે સિંધુ ઉપર ફફડે કોઈ તોફાન સાદ,
એવાં એનાં રણ-રમણ-આહ્લેકનાં ગાન ગાજ્યાં,
ચૌટે, ચોરે, પુર, નગરમાં, ગામડે, લોક જાગ્યાં.
બિડાયેલા કમલદલમાં જેમ વર્ષે તુષાર,
મૃત્યુબીડ્યાં નયનકમલે અમૃતી છંટકાર;
એવા એના જન સકળનાં દુ:ખથી આર્ત્ત નેને,
દૈવી દીપ્તિ અકળ પ્રગટી, લોક ઉત્સાહ  વ્હેણે!
લોઢામાંથી ધન પ્રગટતું પારસી સ્પર્શ થાતાં!
માટીમાંથી અમર વચને, માનવી ઊભરાતા!
24-7-’31</Poem>
<Poem>
'''5'''
ઘંટ વાગતાં પ્રચંડ આશ્રમી સહુ પળે
ઉપાસના સ્થળે: અનંત આંખડી હસે, લળે,
વિતાનથી: નદીતણાં સુમંદ નીર મંજુલાં
કવે કવિત: પાથરે સુગંધ વેલ-ફૂલડાં.
કોઈ આવતું હતું, નિગૂઢ નેન પાથરી
વસુંધરા પરે: પડે ચડે સુમંદ ચાખડી.
સર્વ નેન એક ધ્યાન, લોહચુંબકે જડ્યાં,
પતિતપાવના પગે, પદે પદે જઈ અડ્યાં.
સળેકડા સમું શરીર: આંખમાં ભર્યાં અમી:
વિદગ્ધ તોય છે સુહાસ: રામમાં રહ્યા રમી.
પોતડી ટૂંકી, વીંટેલ ઉત્તરીય છાતીએ:
પળંત ટેકવાઈ બે કુમારી કાખની નીચે.
આસને સ્થિતિ કરી: જરીક નેન ઉઘડ્યાં!
ચહુ દિશે વળી, ફરી અનંતમાં મળ્યાં!
24-7-’31</Poem>
<Poem>
'''6'''
પ્રાર્થના પૂરી થઈ: વિલીન સૂર ગીતના
થતા ધીમે ધીમે, અલોપ ચક્ર જેમ નીરમાં
વધી વધી થઈ રહે: અને સુમંદ ઊપડે
ફરુકતા સુઓષ્ઠ ને યતીન્દ્ર આમ ઉચ્ચરે—
સાઠ વર્ષ છો વીત્યાં; જુવાન તોય વીશનો
અનુભવું મને: કરું પ્રવાસ ચાર દિશનો;
પગો કૂદંત ચેતના—ઝરા સમા: અને ચહું
વિતાન વીરહાક-શંખનાદથી ભરી દઉ.
જીવડું મરેય તોય ઉર આ રડી રહે,
સ્વતંત્રતા તણા સુયજ્ઞમાં કરોડ છો બળે
જવાનડાં દૂધેભર્યાં; રૂંવાડું એક ના ફરે:
અને ભલે મહાન વજ્રપાત આવીને પડે.
પુત્રપુત્રી શાં ગણ્યાં અધિકડાં સહુ થકી:
હોમવાં અધિક કામ, આશ્રમી! કર્યું નકી!
તરલ વ્હેણથી સાભ્રમતી તણાં
સલિલ સાગરનાથ ભણી વળે;
પુરજનો નિજ કર્મ ત્યજી ઘણાં,
સરત-આશ્રમ-પાર-ભણી પળે.
રવિ તણાં ઝીલી રશ્મિ રડ્યાંખડ્યાં,
વિરહવ્યાકુળ નીર ગુલાલ શાં!
સરિતના પટ ઉપર ઊમટ્યા,
જન તણા સમુદાય વિશાળ આ!
મધુર ઘંટ થયા: થઈ પ્રાર્થના:
સકળ ગાન ભળ્યાં અવકાશમાં.
પરુજનો સહુ સ્તબ્ધ બની ગયાં,
અમર શબ્દ ઝરે મધુનીતર્યા—-
પ્રભુ કરે; પળું કાલ પ્રભાતમાં!
મરદ સર્વ પળે મુજ સાથમાં!
26-7-’31</Poem>
<Poem>
'''<big>કોડિયાં</big>'''
'''1'''
ચડી ચડી પર્વતની કરાડો
પૂજારી કો મંદિર તાહરે જતો;
પૂજા કરી પાવન અંતરે થતો
પૂજા તણો માર્ગ ન મેં સ્વીકાર્યો.
ધરુ દીવો સાગરમાં પ્રજાશના?
કદી ઘમંડી નથી હું થયો પ્રભો!
સુવાસીને મંદિર લાવું સૌરભો?
નથી કર્યાં કર્મ કદી ગુમાનનાં
અંધારના ઘુમ્મટ ઘોરમાં પડ્યો,
આંધી ઉરે એક મહાન વાઈ;
દીવી ધુંવા અંતર ચક્ષુને નડ્યો.
પૂજારીને મંદિર આવશો, પ્રભુ?
પેટાવવા અંતર દીપ-કોડિયું?
મહેલથી નિત્ય જતાં સરોવરે,
તને પગે કંટક ખૂબ વાગતાં;
ગુલાબ ને ડોલર પાથર્યા થરે,
કરેલ મેં ઝાકળબિંદુ છાંટણાં.
સુકોમળે ડંખથી પાંખડીને
તને પીડાતો નીરખી શકી ના;
હૈયા તણી ચાખડીઓ ઘડી બે,
ને આંખડી બે મઢી અંગૂઠીમાં —-
ધરું તને. હું મનમાં વિચારું,
ત્યાં તેં જ આદેશ મહીં ઉચાર્યું;
ઊઠે ઉરે ચાખડી કાજ ભાવ,
હૈયું અને આંખડી ના ધરાવ?
નૈવેદ્યનું મૂલ્ય હવે વધી ગયું!
અભેદ તારા મહીં મેં અનુભવ્યું
9-11-’30</poem>
<Poem>
'''3'''
ઉઘાડજો મંગલદ્વાર ઓ પ્રભુ!
ધ્રૂજી રહ્યો: શીત સમીર વાતો;
ઠરી  થયું હિમ શરીર આ સહુ,
અંધાર ઘેરો મુજ આંખ છાતો.
કરી કરી મેં વિનતી હજારો,
મંદિરનાં દ્વાર ન તેં ઉઘાડ્યાં;
ન આવતો પ્રેમલ શબ્દ તારો,
સમા હવે ધીરજના ખુટાડ્યા.
હવે ન મારે મૃદુ ગાન ગાવાં,
હવે ન ઊભાં તુજ દ્વાર ધ્રૂજવું;
હવે કમાડો મથું હું હલા’વા,
ન જંપવું, ના જરી જંપવા દઉં.
અફાળું હું સાંકળ ખૂબ જોરથી!
ખોલે ન, તો ગાન કરું હું શોરથી!
9-11-’30</Poem>
<Poem>
'''5'''
ભમે બીજાં પાછળ માહરી અને
હું તાહરી પાછળ તો ભમી રહું;
દુ:ખી કરું હું તલસાવી સર્વને,
અને હું તારા દુખથી દુખી બનું.
પૂજે મને ભાવથી પ્રેમીઓ બધાં,
અને હું ઘેલો થઈને પૂજું તને.
રિઝાવવા અંતર સર્વ પાથરે,
તને રિઝાવું, ધૂન એ રહે મને.
રિબાવ તોયે તુજ પાસ આવું,
રિબાવું જેઓ મુજને સુખી કરે.
રટે મને—સર્વથી દૂર જાઉં,
અને તને એક રટું હું અંતરે.
ન જાણું નેને તુજ જાદુ શું ભર્યું?
ત્હારે દુખે કો સુખ છે મીઠું ઠર્યું!
9-11-’30</Poem>
<Poem>
'''6'''
તળાટીએ નિર્જન આ ગિરિ તણી
પડી રહું નિર્બળ હું અપંગ.
પ્રયાણ કાજે ઊઠતા ઉમંગ,
રડી રહું દુ:ખથી જોઈ તું ભણી.
આકાશના ઘુમ્મટને અડેલો
મંદિરનો ઘુમ્મટ જોઈ તો રહું;
ઊડી શકું તો ઊડવા ઘણું ચહું,
રડી રહું અંતરમાં અકેલો.
અંધારની ઘોર પ્રશાન્ત છાયા
આકાશ ને પર્વતમાં છવાતી;
વિભાવરી મંદ સુવાયુ વાતી,
મંદિરમાં દીપક સો મુકાયા.
ટમે ટમે દીપકની દીવેટ,
પડી-રડી દૂરથી જોઈ હું રહું.
પેટાવવા દીપક તો જવું ઘણું,
દીવો થતો અંતરનો અચેત.
પૂજારી કેવો, પ્રભુ! ભાગ્યવંતો?
ચડી ચડી પર્વત ત્યાં દીવો કરે;
કરી દીવો અંતરમાં પ્રભા ભરે,
અપંગ હું અંતરમાં રડંતો.
ત્યાં તો પ્રભા ભાસ્કરની છવાય
યાત્રી નમી સર્વ કરે પ્રયાણ.
અને હું સૂતો મુડદા સમાન,
પ્રભાતિયું મંદ સમીર ગાય.
સુણું પગોના રવ યાત્રી કેરા,
મથું મથું તોય ઊઠી શકું નહિ.
પેસી જઉં-થાય, પ્રભો; ધરામહીં;
ઊઠે ઉરે ભાવ અનેક ઘેરા.
સુણું સૂતો હું રવ મંદ ઘંટના,
હૈયું કૂદે! અંગ શિથિલ થૈ પડે.
અપંગતા અંગની આડી તો નડે;
હૈયું કૂદી પાર પડે દિગન્તના.
ચડી શકું પ્હાડ નહિ અપંગ હું,
ન આવી દીવો તુજ પેટવી શકું.
નૈવેદ્ય ભક્તિ નવ હું ધરી શકું,
અપંગને માફ કરે ન શું પ્રભું?
નથી કને દીપક કાજ કોડિયું,
ન રોપવા એક સળી દીવેટની;
નથી પ્રભુ! હામ કશીય ભેટની,
નથી કને દીપક તેલ તો પડ્યું.
હૈયા તણું હું રચું એક કોડિયું!
આંસુ સર્યાં: દીપક તેલ સાંપડ્યું.
9-11-’30</Poem>
<Poem>
'''7'''
ગગન અંધ બન્યું; શમણે પડ્યું,
શ્રવણનું શુભ ચાંદરણું ચડ્યું:
જગતના સહુ શ્વાસ કરી ધીમા
હૃદય—જાગૃતિ—બિન્દુ દડી પડ્યું.
પવનના ઈસરાજ શમી ગયા,
ચમન, કાનન મૂઢ થઈ રહ્યાં;
સુરનદી તણી પારસ વેલથી
ઝબક—તારક—ફૂલ કંઈ ખર્યાં.
કરી છૂટો ભુજપાશ ઊભો થયો,
ટમકતો વન-અન્ત દીવો લહ્યો:
નિગૂઢમાં નિજ નેન નમાવતો
અલખ દંડ નમી કરમાં ગ્રહ્યો:
નવ પ્રિયા ભણી નેન વળ્યાં જરી!
ટમકતે દિલ આંખડીઓ ધરી!
6-2-’32</Poem>
<Poem>
'''8'''
અહમઅહમી જાણું જાણું હું-તું રમણે ચડ્યાં!
અવનિપટનાં ઉદ્યોનોમાં ભમ્યો ભમરો બની,
ચમન-વગડે તાનો લીધી-ફૂલે ફૂલને ગમી.
કમળદળથી વારિબિન્દુ સરી સરકી પડે,
સુમન ખરતાં ઝોળી મારી ભરે લચકી પડે.
ચરણ ધરવા આવ્યો તારે, સુધાસ્મિત તેં કર્યું,
વીણી વીણી ફૂલ સકળ તેં ઉરે બધું સંઘર્યુ.
મુર્ઝાતાં એ જરીક કુમળાં, પ્રેમીનાં પ્રેમ દીધાં,
આંસુ સારી, હૃદય સૂકવી, તેં ફરી સ્નિગ્ધ કીધાં.
જીતી જાશે પ્રણય-પરબે? મેં ઉપાડી કુહાડી,
હૈયું ચીર્યું હૃદય ઘડવા એક તારી સિતારી.
કોનું? કોનું? વચન વદતી? ચક્ષુ મારાં ઉઘાડ્યાં,
તારે હૈયે રુધિરખરડ્યા મેં લિસોટા ઉઠાડ્યા?
હારી! હાર્યો! વિજય ન ખપે!
{{Space}} — નભે પડઘા પડ્યા!
12-2-’32</Poem>
<Poem>
'''9'''
ત્રિકાલ કેરો કરી માનદંડ,
પ્રકાશની તારત્રયી મઢી લઈ,
પ્રચંડ ભાનુ તણી અંગૂઠી કરી,
અશ્વિનીએ સાદ કર્યો પ્રચંડ:
વિરાટ! તારું જયગાન ગાવા,
તંબૂરનું એક અનન્ત તૂંબડું
દઈ શકે તો મુજ દંડમાં મઢું,
સંગીત એ શાશ્વતને સમા’વા!
વિરાટનું સોણલું તો સરી પડ્યું,
ધીમે રહી અંતર ખોલી આપ્યું;
અનન્ત એવું અવકાશ વ્યાપ્યું;
અશ્વિનીને સાંપડ્યું વ્યોમ-તૂંબડું.
સંગીતના શાશ્વત બોલ થીજતા!
તારા બની તૂંબ મહીં દીવા થતા!
16-2-’32</Poem>
<Poem>
'''10'''
પ્રવાસ મેં જીવનનો પૂરો કર્યો,
સ્વધામ જાતો પગલે ઉતાવળે:
ભંડાર મારો જગને પગે ધર્યો,
રિઝાવવા હાથ મૂકેલ મોકળા.
માન્યું કને સર્વથી શ્રેષ્ઠ ભેટ
હતી પદે અંતર-દેવ આપવા.
સખા સખી પ્રેમલ સ્ત્રી સમેત
લાગ્યો સમૃદ્ધિ સહુને ઉડાવવા.
રાખ્યું હતું અંતર આપવા પદે,
ચોરી ગયું કોઈ ન હાથ આવતું.
પ્રભુ! સખા! દેવ! દયા નહિ ઘટે,
હરામીને હેત ન ઘેર લાવતું.
ભવાટવીની ભમતો ભૂતાવળે
ખોજીશ એ અંતરને ઉરે ઉરે!
12-2-’32</Poem>
<Poem>
'''11'''
ધડાક શાં દ્વાર પીછે પછાડી
ત્યજી દઈ આસન કેમ ભાગતો?
હૂંફે ભર્યા પ્રેમપલંગ છાંડી
એકાન્ત આ કાનન ભોમ જાગતો?
હસી હસી દ્વારદ્વયી ઉઘાડ્યાં
જરાક જ્યાં સાંકળનાદ તેં કર્યો!
ધરેલ તેં પુષ્પ બધાં સ્વીકાર્યાં,
અબોલડા તોય? શું પ્રશ્ન ઉચ્ચર્યો?
હૈયું નિચોવી ચરણો નવાજું,
ન તોય તું પંજિરમાં પ્રપન્ન!
શરીર—તંતુ—ઈસરાજ બાજું
માન્યું, થતો તોય ન તું પ્રસન્ન!
જરા રડું ત્યાં અપનાવ ના, હરિ!
ઊંડી ઉરે ભૂખ દુરાધ્ય દેવની!
28-2-’32</poem>
<Poem>
'''12'''
નથી તને નીરખવો! મને કરી,
મૂર્તિ, કથા મંદિરદ્વાર ત્યાગતો;
પહાડના પથ્થરમાં જઉં સરી,
પદે પદે સ્પર્શ તથાપિ જાગતો!
સેતાનનું રક્ષણ પામવા! કરી,
સ્વરૂપના બાહુ મહીં લપાતો!
એ આંખમાં પ્રેમપ્રકાશને ભરી,
કપોલમાંયે સરતો છુપાતો!
સ્તુતિ, પૂજા, આરતી, ઘંટનાદ
ભણી ભર્યાં કાન મહીંય પૂંમડાં!
અબોલ આ અંતરને નિનાદ
ઘમંડના ઘુમ્મટ તો દડી પડ્યા!
‘કાં હું ન—કાં તું નવ!’— તું અપાર!
તો હું મટું ‘હું’—બનવું અસાર!
29-2-’32</Poem>
<Poem>
'''13'''
કદંબની કુંજ મહીં વીંટાઈ
ભૂરું ભૂરું હાસ્ય હસંત ખોખરું;
જરીક શી ડાળ જલે છવાઈ,
લળી લહે બિમ્બ જલારસી દડ્યું.
ગુલાબ ને બોરસલી બિછાવી
કર્યો ઝૂલો ઉર્વશી—ઉત્તરીયનો;
સમીરની હીર—સળી લગાવી
કવિ  કરી પોઢવી એ ઉરે મને—-
ઝૂલાવતી પાલવ નૃત્યતાલે,
સુરાંગના પ્રેષિત તું કૃપાએ;
માગ્યું હતું મેં, સઘળું ન્યછોવી,
દીધો સુખે તેં મુજને પરોવી.
રૂંવે રૂંવે આ સુખશૂળ વાગે!
સુખી ઉરોને ભગવાન ત્યાગે!
3-3-’32</Poem>
<Poem>
'''14'''
કપાસના છોડથી કટીને ચૂંટી
અભાવથી માળી સુદૂર ફેંકતો:
સ્વરૂપ મારું હતું તે લઈ લૂંટી
ફરી મને ક્રૂર બની ઉવેખતો.
ભાંગી ગયાં ઢીંચણ, ધૂળમાં પડી,
ત્યજાયલી—વિસ્મૃત હું તિરસ્કૃત:
ફરી ફરી બાગ મહીં હું આથડી,
પડી વળી પાટુ અનેક નિભૃત.
આ જીવતો અંત અકાલ આણું!
લહી સૂતી ખાખ મહીં સ્મશાનમાં;
નિસાસતી મૃત્યુની સોડ તાણું;
સંજીવની કોઈક ગાય કાનમાં:
પ્રિયા! તને મેળવવા યુગો યુગો
એકી ટસે રાહ ધરી ઊભો હતો:
વિમુખ તારા મુખચંદ્રને મંૂગો
લહી લહી વાદળી વર્ષતો હતો.
હતાં સહુ દ્વાર મૂક્યાં ઉઘાડાં
તું આવશે એક દિ’ એમ ધારીને;
વૃશ્ચિક ને ઝુમ્મર સોળ તારા
જલાવતો નિત્ય તને પુકારીને.
સ્મશાનમાં આમ ઘટે ન શય્યા;
અકાળ આ મૃત્યુની સોડ તાણવી:
સન્માન કે કોલ વિના સમૈયા,
મારી તને પાંખ સદા પ્રમાણવી!
આંખો બની વાદળી વર્ષવા કરે,
હૈયા તણા થાય સહસ્ર ચૂરા:
પિયુ તણા પાદ પખાળવાને
આંખો તણા સાગર તો અધૂરા.
પ્રિયા, વચન એક ન કેમ બોલે?
નથી હજી રોષ શમ્યો સખા પરે?
અમીભર્યાં નેન નહિ જ ખોલે?
અયોગ્યને લેઈશ ના શું અંતરે?
ધ્રૂજો દિશાના દિગ્પાલ ચારે!
આકાશનો ગુંબજ તો તૂટી પડો!
પૃથ્વી તણું પેટ ચીરી પ્રહારે,
ત્રિલોક-જેતા જમરાજ ઊપડો!
પિયુ તણાં વેણ નથી ખમાતાં,
કસોટી મારી થઈ ખૂબ આકરી;
જૂની સ્મૃતિનાં દળ ઊભરાતાં,
મૂકો મને એકલી ઓ ખમા કરી!
અમીભર્યાં નેન નહિ ઉઘાડું?
એવો પૂછ્યો પ્રશ્ન મને વિલક્ષણે.
લજ્જા તણા પર્વત શે ઉપાડું,
થીજી ગયા જે પ્રણમેલ પાંપણે?
મદારીની મોરલી એકદા હતો!
અને હું તો નાગણી જેમ નાચતી;
અબુજ જાણી મુખ ફેરવી જતો!
પડી પડી પાય હું પ્રેમ યાચતી.
પતંગ શા તેં ફુલયજ્ઞ માંડ્યા,
ઊડી ઊડી પુષ્પ અનેક સૂંઘતો;
પ્રિયા તણાં અંતર તેં દઝાડ્યાં,
ક્ષણે ક્ષણે સ્નેહલ ઉર રૂંધતો.
પડી ધીમા સર્વ ગયા પછાડા,
ત્યજાયલો તું ફરી દ્વાર આવતો.
રડી રડી પાયદ્વયી નવાડ્યા,
‘ક્ષમા, ક્ષમા!’ યાચનશબ્દ લાવતો.
પરંતુ હું તો ચડસે ચડી હતી,
ભૂમિ થકી ના તુજને ઉઠાડ્યો;
ક્ષમા નહિ, શાપ અનેક આપતી,
રડેલને મેં વળીયે રડાવ્યો.
તારા સમા મેં ઉરયજ્ઞ આદર્યા
ઊડી ઊડી પુષ્પ અનેક સૂંઘવા.
ક્ષણે ક્ષણે તાહરું હેત ડામવા
દાઝ્યા પરે મેં વળી દેવતા ધર્યા.
કપાસના છોડથી કીટને ચૂંટી
અભાવથી માળી સુદૂર ફેંકતો;
સ્વરૂપ મારૂં હતું તે લઈ લૂંટી
ફરી મને ક્રૂર બની ઉવેખતો.
ભાંગી ગયાં ઢીંચણ, ધૂળમાં પડી,
ત્યજાયલી — વિસ્મૃત હું તિરસ્કૃત:
અને અહીં આવતી તારી ચાખડી,
અયોગ્યને તો કરવા અલંકૃત.
અમીભર્યા નેન નહિ ઉઘાડું?’
એવો પૂછો પ્રશ્ન મને ન આકરો:
લજ્જા તણા પર્વત શે ઉપાડું,
અબુજને નાથ નહિ ક્ષમા કરો?
સન્માન કે કોલ વિના સમૈયા,
મારી તને પાંખ સદા પ્રમાણવી!
16-2-’32</Poem>
<Poem>
'''<big>એક ફૂલખરણી</big>'''
'''1'''
જાગી ઊઠું સાંભળતાં હું
{{Space}} માનવઉરના ધબકારા;
સર્વ મહીં સંધાયો શ્વાસે,
{{Space}} ગુંજન સાંભળતો તારાં.
{{Space}}{{Space}} દૂર નથી હું: મથી રહ્યો છું
{{Space}}{{Space}} પૂરવા ધબકારા મારા!
9-8-’29</Poem>
<Poem>
'''2'''
દુ:ખ વિષાદ તણા ઉરના સૂર
{{Space}} જગને શું સંભળાવ?
હોય હાસ્ય તો વિશ્વ ભરી દે,
{{Space}} હાસ્યથી જગ અપનાવ.
{{Space}}{{Space}} દરિયામાં કાં ઢોળે ડોલ?
{{Space}}{{Space}} રણમાં એક ટીપું અણમોલ!
21-2-’30</Poem>
<Poem>
'''3'''
ઊંચોઊંચો એક મિનારો,
{{Space}} ઊંચા પર્વત પે રોપ્યો!
ગૌરવ પોતાનું જોવાને
{{Space}} ડોક થકી જરી એ ડોક્યો!
{{Space}}{{Space}} પગ નવ દેખાતા લળતામાં,
{{Space}}{{Space}} કમ્મરથી ધડધડ ઝોક્યો!
27-6-’33</poem>
<Poem>
'''4'''
સૂર્યોદયમાં સાવજ ઊભી
{{Space}} પડછાયો નીરખી ભાવે:
એક ઊંટિયું ખાવા જોશે,
{{Space}} ઓડકાર નહિ તો ના’વે!
{{Space}}{{Space}} મધ્યાહ્ને પડછાયો જોતાં:
{{Space}}{{Space}} શિયાળવું એ તો ચાલે!
27-6-’33</poem>
<Poem>
'''5'''
સામે કાંઠે રાડ પડે ને
{{Space}} આ કાંઠે ગોકીરો થાય;
વચમાં મોજાં ચડે ભયંકર,
{{Space}} હોડી મારી ઝોલાં ખાય.
{{Space}}{{Space}} કોઈ ન વ્હારે ચડશો, શૂર!
{{Space}}{{Space}} જ્યાં હો ત્યાં જ લડી લેવાય!
27-6-’33</poem>
<Poem>
'''7'''
ઉત્ક્રાંતિના ક્રમમાં મોટી
{{Space}} માનવકુલે ભૂલ કરી;
કરને કેળવવાને બદલે
{{Space}} હોત કેળવી પાંખ જરી!
{{Space}}{{Space}} તુચ્છ નીચ આ ખેલો છોડી
{{Space}}{{Space}} વિશ્વરૂપથી આંખ ભરી!
27-6-’33</Poem>
<Poem>
'''8'''
{{Space}} વનડાને વસંતજ્વર લાગ્યો:
કૂંપળે-કૂંપળે એની શિખા ફૂટી, ને
પલાશે-પલાશે દાવાનળ જાગ્યો!
22-2-’32</poem>
<Poem>
'''9'''
પક્વ બિમ્બ શો અધર રસેલો,
{{Space}} કાળી આંખો, કાળા કેશ;
કૌમુદીઊજળો વર્ણ અનુપમ,
{{Space}} મેઘધનુષ ભાતીગળ વેશ:
{{Space}}{{Space}} નૂતન તું! પણ કવન જૂનું મમ!
{{Space}}{{Space}} સંકોર્યા કવિઓના શેષ!
27-6-’33</poem>
<Poem>
'''10'''
એક સુભ દર્શનથી દાન્તે
{{Space}} ‘દિવ્યમોદ’ કરે સર્જન;
ક્ષણક્ષણ પળપળ તુજને જોતાં
{{Space}} કાવ્ય રહે મારું નિર્ધન:
{{Space}}{{Space}} બિએટ્રિસ તું ના: કાં મુજથી
{{Space}}{{Space}} વિશદ હતું દાન્તે-દર્શન!
27-6-’33</poem>
<Poem>
'''11'''
અંધારાએ પીંઝી નાખી
{{Space}} સંધ્યાની સોનેરી પાંખ;
કુમળું પીછું એક પડ્યું તે
{{Space}} બીજકલાની તીરછી આંખ!
18-7-’34</poem>
<Poem>
'''<big>વીસમે વર્ષે</big>'''
અનંત કાલસાગરે ઊગ્યાં અનંત પોયણાં,
ખીલ્યાં, ખીલંત, કો બીડંત, કોઈ મિટ્ટીમાં મળ્યાં.
અપાર આભના સુરંગ: કાલના વિરાટ છંદ:
ઊર્મિના ઉમંગ, ભંગ: જેમ આવડ્યાં ઝીલ્યાં.
અનંત કાલસાગરે ખીલંત એક પોયણું,
કોઈ કોઈને ગમ્યુંય, કોઈને ઉરે રમ્યું;
ભવ્ય સ્વપ્નના તરંગ: પ્રેમના સુવર્ણ રંગ:
આદર્યા મહાન જંગ: ને અદીઠમાં ભમ્યું.
ઓગણીસ પાંદડી ખીલી, વીસમી,
ન જાણું હું હજીય આ મુસાફરી શી દીશની?
જંદિગી! કહે ન તું? રહસ્ય તાહરું બધું?
બીડેલ પાંદડે બીડ્યું, હશે કશું મીઠું અમી?
વ્યોમ-પુષ્પ તોડવા બળું અતુષ્ટિ આગમાં!
જંદિગી જીવી રહી હશે શું આ અતુષ્ટિમાં?
16-9-’30</Poem>
<Poem>
'''<big>એકવીસમે વર્ષે</big>'''
પૃથ્વી તણાં કોતર — કંદરામાં
કો કંઠનો સાદ હતો કદી પડ્યો;
ને વીસ એના પડછંદ ગાજ્યા,
એક્કીસમો આ પડઘો ઊંચે ચડ્યો.
સૂતો હતો શૂન્ય મહીં નિહાળી,
જે શૂન્યતા પાછળ સર્વની ખડી;
પ્રશ્નર્થ શી દેહછટા પ્રસારી
સપ્તષિર્ની કુંડળી વ્યોમમાં ચડી.
અને જવું ક્યાં? ક્યમ આંહીં આવ્યો?
ક્યાંથી પધાર્યો? ક્યમ જીવવું થશે?
દેવા સમું તું કશું સાથ લાવ્યો?
સુરા અને સુંદરીમાં જીવ્યું જશે?
પ્રભાત તેં જીવનનાં વિતાડ્યાં,
મધ્યાહ્નના તાપ-પ્રતાપ કૈ સહ્યા;
રોતા કદી બાંધવને રમાડ્યા?
કે સ્વપ્નમાં સર્વ દિનો વહી ગયા?
છૂટ્યા મહા ધોધ સમા નિસાસા,
રડીરડી નેન ગુલાબ શા કર્યાં;
મથ્યો મને — માનવને મના’વા,
સંતુષ્ટિનાં ધૈર્ય ન તોય સાંપડ્યાં.
અહા! અહા! તોય ઘણું હું માનું!
સપ્તષિર્ની જેમ કહી શકું કદી—
ન્હોતું હજી નામ શનિ, ધરાનું,
મુસાફરી ત્યારથી આમ આદરી:
બ્રહ્માંડ શું? બ્રહ્મ શું? ને અમે કાં?
કાં જીવવું? શાશ્વત પ્રશ્ન પૂછતા;
ઘાણી તણા બેલ જૂતેલ ચક્રમાં,
પ્રશ્નર્થ શા નિત્ય વિતાન ઊગતાં.
અસંખ્ય તો ચંક્રમણો કર્યાં કૈં,
ન તોય કોઈ ધ્રુવતત્ત્વ જાણતા:
રડીરડી અશ્રુ-ઉડુ ઝર્યા કૈં,
નથી હજી શાશ્વતને પ્રમાણતા.
જીવ્યું થયું ધન્ય તથાપિ લેકું,
ફરી રહ્યા એ ધ્રુવતત્ત્વ ઘેરતા,
પ્રાપ્તિ થકી ભવ્ય પ્રયત્ન પેખું,
આછાં થતાં દર્શન પ્રાણ પ્રેરતાં.
અહા! અહા! તોય ઘણું હું માનું!
સરે થતા વર્તુલ શું વદી શકું—
વચ્ચે પડ્યો કંકિર જન્મ-વ્હાણું,
વધીવધી વ્યાપૃત્વા બધું મથું.
નીચે થકી મોહિત થૈ નિહાળી
ચડી રહું શૃંગ નગાધિરાજનું;
વળી ચડું સુંદર શ્રેષ્ઠ ભાળી,
ઊંચે ચડું હું ક્રમમાં. કહી શકું?
ઓ જંદિગી! હું ન રહસ્ય જાણું!
જાણ્યા વિના જીવન શે જીવ્યું જશે?
કદી ગયું: મૃત્યુનું હાય! શું થશે?
જાણ્યા વિના ધ્યેય, અદૃષ્ટ આકરું!
5-10-’31</poem>
<Poem>
'''બાવીસમે વર્ષે'''
ઉપર વિઠલજીની વેદી રે,
{{Space}} નીચે એક કૂણો ક્યારો:
{{Space}}{{Space}} એમાં હું તુલસીનો છોડવો!
હરિજન આવી પગ પૂજતા,
{{Space}} જલસંચિનની ધારો:
{{Space}} તુલસીક્યારામાં દરોડવો!
મારે કંઈક ફૂટી મંજરી,
{{Space}} વળી ફૂટશે હજારો:
{{Space}}{{Space}} કેટલીનો ભેદ કેમ ફોડવો?
વાસવીસ મંજરી ખરી ગઈ,
{{Space}} આજ એકવીસ વારો:
{{Space}}{{Space}} એનોય મોહ આજ છોડવો!
માન્યું મેં વિઠલા પદે જશે,
{{Space}} ભેદ તો ખૂલ્યો અકારો!
{{Space}}{{Space}} મકરંદ બધો માટી મહીં રોડવ્યો!
જેની હતી શીળી છાંયડી,
{{Space}} જેના રસનો ફુવારો:
{{Space}}{{Space}} એને જ આમ કરી ભોળવ્યો!
કોઈ હાડ-ચામ કેરું માનવી,
{{Space}} ડિલે બ્હારનાં શૃંગારો:
{{Space}}{{Space}} મનડાનો સાહ્યબો થઈ ગયો!
જાશે બધી જ આમ મંજરી,
{{Space}} જીવની સુગંધ-ધારો:
{{Space}} સારું જો છોડ માટીમાં મળ્યો!
18-9-’32</Poem>
<Poem>
'''<big>તેવીસમે વર્ષે</big>'''
ઊગ્યો દિવસ ધૂંધળો: પવનપાવડીયે પડી
અદૃષ્ટ ગિરિ-પાંખમાં: શમશમી ઊભી ત્યાં વડી
તમાલ, શરૂ, શાલની ધૂસર ઝૂકતી આવલિ:
ઊભે સડક ખીણને શિખર જુદ્ધ સેના ચડી!
કરી કઠણ ઠાઠડી, શિર ધરી, સ્મશાને ગયો:
મૂક્યાં સૂકલ લાકડાં, જરીક આગ, વહ્નિ થયો:
બળે વરસ માહરું, જીવનનું; જીવ્યો તેહનું;
કંઈક ઉકળાટનું; કંઈ અતૃપ્તિ ને છેહનું.
સહુ પ્રણય બાળતાં, ઉર પ્રજાળતાં, જે રહ્યું,
ભલે ભરખ આજ વહ્નિ! નિજનું બધુંયે ગયું.
નવીન દિલ બાંધવા જીવનપૃષ્ઠ ખુલ્લું થયું!
13-9-’33</poem>
<Poem>
'''<big>પૂણિર્મા પાંખમાં</big>'''
રચેલ સખી સ્વપ્ન મેં: કદીક પૂણિર્મા પાંખમાં
લપાઈ, ધરી તાલમાં સુદૂર બંદરી સંગીતે
પદેપદ, વળોટવા ચઢણ એ; અને આંખમાં
પ્રતિચ્છવી પ્રકાશવા ઉભય પ્રીતના ઇંગિતે.
ચડી શિખર પેખવા ઉદધિઅંગ પે ઊઠતાં
તરંગ-શત-સ્પંદનો પરશ ચંદ્રના જ્યાં થતા.
અને તુજ કપોતનાય મધુ કૂજનોમાં ભળી
વિવર્તન પ્રસારવા મુજ ઉરે-સરે સાંભળી.
અનુક્ત પછી આપવા પ્રણયકોલ સ્વપ્નું રચ્યું,
અદ્વૈત થઈ, જોમ તો ભવ વિદારવાનું મચ્યું;
ન ધર્મ, નવ મંદિરે, નહીં જ સૂર્યની શાખમાં;
લખ્યા પ્રણયલેખ બેઉ મળી પૂણિર્મા પાંખમાં.
મળ્યાં ઉભય પંખીડાં સખી ! ન માન ભૂલી ગયો!
વૃથા ઉભય બ્હેન વિણ; સખી! કોલ દેવો રહ્યો!
3-3-’34</poem>
<Poem>
'''<big>ભવિષ્ય ત્યજી ભૂતમાં</big>'''
કતાર પછીયે કતાર મહીં ઝૂમતા કૌરવી
અનન્ત-શીશ સૈન્ય શા, મુખર ગાનમાં ભૈરવી
તરંગ શત જોઈને ઉદધિના, ઉરેયે ચડે
અકારણ તરંગ એક; વળી એક આંસુ દડે.
કદી જીવનજહાજ આ પળત ફેરવીને દિશા —
ભવિષ્ય ત્યજી ભૂતમાં! સકળ પામવા એ નિશા
જદિ પ્રિયતમા તણિ સભર છાતીનાં સ્પંદનો
સુવક્ષસ્થળ પે ઝીલી વીસરતો સહુ ક્રંદનો.
અને વળીય દૂરદૂર મુજ બ્હેનબા અંકમાં
સિંહાસન ત્રિલોકનું વરદ પામવા ઝંખના;
નભે ઊભરતા ગ્રહો, ઝબક તારલા, આંગળી
થકી તરત ચીંધવા ઉભય એકશ્વાસે ભળી.
અને ઉદર માડીને જીવનશૂન્ય થાવું ભલું!
નહીં જીવનપારના મરણ માંહી ક્યારે જવું!
14-5-’34</Poem>
<Poem>
'''<big>દૃગો અમુક અંતરે</big>'''
વધુ નિકટ આવ મા, સખીરી! સ્હેજ દૂરે રહી
જૂએ છ ત્યમ પોપચાં, પણછ નેનના, વિકિરી
મને નિરખતી રહે! ધ્રુવપદે હુંયે આ ઊભી
લહીશ નિજ મૂર્તિને જ તુજ કીકી માંહી જડી.
અને મુજ વિલોલ આ નયનમાં તને ચીતરી
દઈ હુંય ઊભો, સખી! નીરખ, કોઈને કોતરી
નહીં દઉં કશે, કશુંય નહિ ચીતરું પાસમાં;
તને જ સખીરી! તને જ ભરું ચક્ષુ-આકાશમાં.
પરંતુ ત્યહીં રે’ ઊભી, વધુ ન પાસમાં આવતી,
દૃગો અમુક અંતરે સકળ આકલે તે થકી
નહીં જ જતી પાસમાં! જીવનસાર એ અંતરે.
વધુ નિકટતા થતાં સકળ વિશ્વ એમાં સરે.
રહ્યો શમશમી સદાય રહી એકલાં એકલાં!
હવે ન ફરી એકતા કરવી, જીવશું બેકલાં!</poem>
<Poem>
'''<big>પૃથ્વી નવી</big>'''
તમે સહુ ખડાં રહી પૃથિવીપ્રાન્ત પે કેટલાં
મને જલધિમોજના તરલ કુંડલે એકલાં
ધકેલી ક્યમ આપતાં? મરજીવો મને કાં કરો?
પ્રવાલ, શત મૌક્તિકો, નિલમ લાવવા સંદર!
અસંખ્ય જળ-જોજનો ઘૂમરશે અને ગાજશે
ભયાનક સૂરે: ન શ્વાસ તમ કો’ ઉન્હા લાધશે
મને જરીય: ગૂંગળાઈ ઠરી શંગિડું કાં બનું?
ત્યજી સકળ મેળવ્યું, નિધન કેમ મારે થવું?
મળે વિપુલ વૈભવો, પ્રબળ કીતિર્ ને કામના
સહુ સફલ થાય એમ કરી કામના, આ હિના
પ્રિયા તણીય ત્યાગવી? નવલ પ્રાપ્તિઓ માગવી
પ્રહાર કરી, ઠોકીને સકળ દ્વાર પૃથ્વી નવી?
ધકેલી નથી આપતાં, નિજની એ હતી ઝંખના!
છતાંય ક્ષણ આ લહું! નથી તમે હું ના — રંકના!
14-5-’34</poem>
KhyatiJoshi
26,604

edits

Retrieved from "https://wiki.ekatrafoundation.org/wiki/Special:MobileDiff/14690"

Navigation menu