ઉમાશંકરનો વાગ્વૈભવ/૨. ઉમાશંકરનું સર્જકવ્યક્તિત્વ-વિકાસ અને વિશેષતા: Difference between revisions

ઈડરમાં ઉમાશંકર હતા તે દરમ્યાન પુસ્તકો તો ઝાઝાં મળ્યાં નહિ, પણ એમની પુસ્તકો માટેની ભૂખ તીવ્ર હતી. તેઓ એ ગાળાને યાદ કરતાં કહે છે : “હેડમાસ્તરના ટેબલ પર પડી રહેતું એન. એમ. ત્રિપાઠીનું સૂચિપત્ર – એ મને કેટલું વહાલું હતું ! અમદાવાદ જાઉં અને હાથમાં પાંચ રૂપિયા હોય, દસ રૂપિયા હોય તો કયાં કયાં પુસ્તકો લઉં એની યાદી જિહ્વાગ્રે હતી. લેખકોનાં અને પુસ્તકોનાં નામોથી મન ભર્યું ભર્યું રહેતું.”૩૨ આ ઉમાશંકરને ‘પુસ્તકોનું પેટ ભરીને દર્શન’ કરવા મળ્યું, અમદાવાદ આવ્યા ત્યારે, ગૂજરાત વિદ્યાપીઠના ‘ઓપન-એક્સેસ’ ગ્રંથાલયમાં.

અમદાવાદ મૅટ્રિકના અભ્યાસ માટે આવ્યા+ તે દરમ્યાન એમનું વાચન ઠીક ઠીક આગળ ચાલ્યું. કાલિદાસનું ‘શાકુંતલ’ મણિલાલ નભુભાઈ દ્વારા અનૂદિત ભવભૂતિનું ‘ઉત્તરરામચરિત’ તેમના વાંચવામાં આવ્યાં. કૉલેજકાળ દરમ્યાન ઉપનિષદના ટુકડાઓ, શાંકરભાષ્ય આદિનો પરિચય થયો. કાન્તનો ‘પૂર્વાલાપ’ ને રા. વિ. પાઠકની ‘દ્વિરેફની વાતો’ પ્રો. કીકુભાઈ દેસાઈના આગ્રહથી વાંચ્યાં. ‘વાચનયોગ’ની ખરેખરી તક મળી ઉમાશંકરને જેલમાં. ૧૯૩૦માં સાબરમતી જેલમાં તેઓ મરાઠી શીખ્યા, તુકારામને વાંચ્યા. યરવડા જેલમાં બંગાળી શીખ્યા અને રવીન્દ્રનાથનાં કાવ્યો વાંચ્યાં; ટૉલ્સ્ટૉયનાં નાટકો પણ એમના વાંચવામાં આવ્યાં. આ બધા વાચને એમના સર્જકચિત્તને મૂળ પોષણ આપ્યું; કેમ કે, લેખક શી ચાલ ચાલે છે તેના ઉપર સતત નજર રાખીને વાંચવાની એમની ટેવ હતી. સર્જનને અનુષંગે પણ કેટલુંક વાંચવાની એમને જરૂરિયાત લાગી. ઉમાશંકરે શંકર દીક્ષિત-કૃત ‘જ્યોતિર્વિલાસ’, ટૉમસ ઈ. કેમ્પીઝકૃત ‘ઇમિટેશન ઑવ ક્રાઇસ્ટ’ વગેરે પુસ્તકો તો વાંચ્યાં જ પણ ઇતિહાસ અને સંસ્કૃતિની જાણકારી મેળવવાના પ્રયત્નો પણ એમણે કર્યા અને તેનો લાભ ‘વિશ્વશાંતિ’ને મળેલો જોઈ શકાય છે. વળી ખગોળ, ભૂગોળ, નાટ્યકલા ને કાવ્યવિવેચના જેવા પ્રિય વિષયોમાં પણ તેમનું ચિત્ત ત્યારે અને પછી પણ રમમાણ રહેલું અને તેનો લાભ ‘નિશીથ’ જેવાં કાવ્યો, ગદ્યનાટકો ને પદ્યનાટકોના પ્રયત્નો, રસલક્ષી વિવેચના, રમણીય પ્રવાસપત્રો ઇત્યાદિને મળતો રહેલો જણાય છે. ૧૯૩૧માં ગાંધી-ઇરવિન સમજૂતી પછી કૉલેજમાં પાછા ન જતાં, ગૂજરાત વિદ્યાપીઠમાં કાકાસાહેબ કાલેલકરના સાંનિધ્યમાં રહેવાનું પસંદ કર્યું એથી પણ એમને ઠીક ઠીક લાભ થયો.૩૩

ઉમાશંકરના ઘડતરમાં જેમ એમના કૌટુંબિક વાતાવરણ, પ્રકૃતિનો સંસર્ગ, લોક અને શાસ્ત્રનું અવેક્ષણ વગેરે મહત્ત્વનાં છે તેમ એમના સમયની જે મહત્ત્વની ઘટનાઓ તેનો પણ ફાળો ખૂબ અગત્યનો છે. ગાંધીજીનાં હિન્દુસ્તાનમાંના કાર્યના જે ત્રણ કે ચાર તબક્કા ૧૯૨૦, ૧૯૩૦, ૧૯૪૨, તેમાં ઉમાશંકર ૧૯૨૦ના તબક્કાને જુવાળનો (લોકઆંદોલનનો) તબક્કો ગણે છે, ૧૯૩૦ના તબક્કામાં નીતર્યાં પાણીની સ્થિતિ જુએ છે. એ ગાળામાં “એમની તપસ્યા પ્રજા સુધી પહોંચી હતી. એ ગાળામાં લેખકો, કલાકારો, સાંસ્કૃતિક કાર્યકરો એમના પ્રત્યે ખેંચાઈ આવ્યા.”૩૪ એમના આ નિરીક્ષણની પોતે જ એક સાબિતી છે ! તે કાળના હવામાનમાં જેમનો ‘મંગલ શબ્દ’ ગુંજરતો હતો તે ગાંધીજી, વિવેકાનંદ, ટૉલ્સ્ટૉય વગેરેથી ઉમાશંકરનો મનોગર્ભ પોષાયો હતો.

આ ઉમાશંકર ૧૯૨૭માં અમદાવાદ આવ્યા ત્યારે અમદાવાદ તેમને માટે કેવળ શિક્ષણતીર્થ જ નહિ, સાક્ષરતીર્થ અને ગાંધીતીર્થ પણ હતું. સ્વ. બલવંતરાય પ્રમોદરાય ઠાકોર તથા શ્રી જીવણલાલ દીવાન જેવા વિદ્યાર્થીવત્સલ અને સ્વદેશ-વત્સલ શિક્ષકોનો પ્રૉપ્રાયટરી સ્કૂલમાં સંપર્ક, ગૂજરાત વિદ્યાપીઠમાં કાકાસાહેબની પ્રેરક – સર્જનપ્રેરક સંનિધિ – તેમના સંસ્કારપિંડના સંવર્ધનમાં સારી પેઠે ઉપકારક થયાં જણાય છે૩૫ મુનશી જે ‘પંચદેવ’ને૩૬ અમદાવાદમાં આવતાંવેંત નમસ્કાર કરવાની ઇચ્છા ધરાવતા તે આનંદશંકર ધ્રુવ, રમણભાઈ નીલકંઠ, કવિ ન્હાનાલાલ, કેશવ હર્ષદ ધ્રુવ અને નરસિંહરાવ દિવેટિયા – આ બધાથી અમદાવાદનું સાહિત્યાકાશ જ્યારે ઝળાંહળાં હતું ત્યારે એક નવયુવાન કવિના ભીતરના નવાણમાં શીલ અને સંસ્કારનો સૌન્દર્યરસ સંચિત થયો હતો. એ યુવાન કવિહૃદયમાં ઝરણ આપમેળે ગાઈ ઊઠવા તૈયાર થઈ રહ્યું હતું.

અમદાવાદ એક બાજુ એમના શબ્દને સમૃદ્ધ કરવામાં તો બીજી બાજુ એમના હૃદયને સ્નેહપ્રફુલ્લ કરવામાં નિમિત્ત થયું હતું. ઉમાશંકરે આ સ્પષ્ટ કર્યું જ છે : “આ અમદાવાદ શહેર, એમાં હું એક નાનકડા વિદ્યાર્થી તરીકે આવેલો, ચાલીસ વર્ષ પહેલાં અને અમદાવાદમાંથી જીવનની મોટી બક્ષિશો હું પામ્યો : ઉચ્ચ શિક્ષણ, રાષ્ટ્રપ્રેમ અને ગૃહસ્થાશ્રમ. એ ત્રણેની દીક્ષા મને અમદાવાદમાં મળેલી છે અને એનાથી વધારે સારી ભૂતળ ઉપર ક્યાંય મળી શકત નહિ.”૩૭ આમ સરવાળે તો અમદાવાદે એમના જીવનને પ્રફુલ્લ રૂપ આપવામાં એક નિમિત્તરૂપે અગત્યનો ભાગ ભજવ્યો છે.

ઉમાશંકર જે સમયમાં અમદાવાદમાં હતા એ એવો સમય હતો જ્યારે ગાંધીજીની ભાવનાસૌરભથી અળગા રહીને શ્વસવું – જીવવું એ સંવેદનશીલ રાષ્ટ્રપ્રેમી જાગૃત વ્યક્તિ માટે અશક્યવત્ હતું : “એવું કોણ હતું હિંદુસ્તાનમાં જે એ વખતે ગાંધીજીની બહાર જીવી શક્યું ?S એ વખતના તરંગમાં અમે સહુ ઊંચકાયા હતા. એ અમારી નહીં, યુગની ઊંચાઈ હતી. એ અનુભૂતિનો રોમાંચ હજી આજેય અનુભવાય છે.”૩૮

તે કાળના ૧૯ વર્ષના ઉમાશંકરની કલ્પના જ આપણે તો કરવાની રહી. ૧૯૨૮માં મૅટ્રિકની પરીક્ષામાં અમદાવાદ કેન્દ્રમાં પહેલા ને મુંબઈ પ્રાંતમાંથી ત્રીજા નંબરે પાસ થઈ, કૉલેજની ત્રણ શિષ્યવૃત્તિઓ (સ્કૉલરશિપ) મેળવનાર આ તેજસ્વી વિદ્યાર્થીએ ઇન્ટરની પરીક્ષાના પરિણામની પરવા કર્યા વિના સત્યાગ્રહની લડતમાં ઝંપલાવ્યું અને ઊપડ્યા સીધા વીરમગામ છાવણીમાં. આ સત્યાગ્રહ છાવણીમાં એમને ઠીક ઠીક ઘડાવાની તક મળી. લોકકેળવણીની સભાઓ અને યુદ્ધસમિતિના વ્યૂહકાર્ય ઉપરાંત સત્યાગ્રહપત્રિકાના લેખનકાર્યની જવાબદારીઓ અદા કરતાં તેમણે સારું ગજું કાઢ્યું.૩૯ વીરમગામ છાવણીમાં સૈનિકોના માહિતીપત્રમાં એક પ્રશ્ન હતો, “તમે લડતમાં શા હેતુથી જોડાયા છો ?” ઉમાશંકરે એનો જે ઉત્તર આપેલો તેનો ભાવ એમના શબ્દોમાં આ હતો : “જીવનનું નિયામક તત્ત્વ પશુબળ નહિ પણ પ્રેમ છે એમ આ ધર્મયુદ્ધ દ્વારા સાબિત કરી ભારતવર્ષ પોતાની સ્વતંત્રતાના પાયા ઉપર આંતરરાષ્ટ્રીય સ્નેહસંબંધોની ઇમારત રચે એ સૈનિકજીવનનો પરમ લહાવ છે એ સમજણથી.”૪૦

ઉમાશંકરને માટે શબ્દસાધના અને રાષ્ટ્રસાધના અલગ રહ્યાં નહોતાં. વ્યક્તિપ્રેમ અને સમષ્ટિપ્રેમ પણ અલગ રહ્યાં નહોતાં. વિશ્વના કેન્દ્રથી વિમલ સૌન્દર્યનો જે શુભ્ર ફુવારો ઊડી રહ્યો છે૪૧ તે જોવાની જે ભૂમિકા એમણે “વિશ્વશાંતિ” – કાળે પસંદ કરી તે જીવનના અંતિમ તબક્કે પણ ચિત્તમાં એટલી જ સંગીન રહેલી. એમની “વિશ્વશાંતિ”ની ઉપાસનામાં ‘મંગલ શબ્દ’ જ પ્રથમ ઝિલાયો છે. એ ‘મંગલ શબ્દ’ સંવાદ-શાંતિનોય સૂચક છે, સાહિત્ય અને ધર્મથી પરિપુષ્ટ એવો એ ‘મંગલ શબ્દ’ છે. ઉમાશંકરે ‘કરાલદર્શન’ કાવ્યમાં કહ્યું છે :

ઉમાશંકરના હૃદયમાંથી આ “સિંધુરટણા”૪૨ છેવટ સુધી શમી નહોતી. એમની મનીષા વિશ્વમાનવી બનાવની જ રહેલી. ‘કવિ’ના વિશાળ અર્થમાં એ મનીષા એમના થકી સિદ્ધ થઈને રહી એમ કહેવામાં અતિશયોક્તિ જણાતી નથી.x એમની આ મનીષામાં મહત્ત્વાકાંક્ષા નહિ પણ દિવ્ય અભીપ્સા જોવી ઘટે, કેમ કે વિશ્વમાનવી થવા માટે વ્યક્તિ-મૂલ્યને નિ:શેષ કરી દેવાની એમની તૈયારી હમેશાં રહેલી; અલબત્ત, એ વ્યક્તિ-મૂલ્ય એમના થકી નિ:શેષ થયું યા નહિ અથવા એ મૂલ્યને નિ:શેષ કરી શકાય કે નહિ એ પ્રશ્ન જુદો છે.

૧૯૩૯માં ઉમાશંકર અમદાવાદથી ગુજરાત વર્નાક્યુલર સોસાયટીના ઉચ્ચ અભ્યાસ અને સંશોધનના નવા વિભાગમાં આનંદશંકરના નિમંત્રણથી જોડાયા. આ અગાઉ ‘ત્રણ અર્ધું બે’ (૧૯૩૮) વાર્તાસંગ્રહ પ્રગટ થઈ ચૂક્યો હતો. અહીંના તેમના સંગીન સંશોધનકાર્યના પરિપાકરૂપે ‘અખો : એક અધ્યયન’ (૧૯૪૧) અને ‘પુરાણોમાં ગુજરાત’ (૧૯૪૬) એ ગ્રંથો મળ્યા. ગુજરાત સાહિત્યસભાએ સોંપેલું કવિ બાળાશંકરનાં કાવ્યોના સંપાદનનું કામ ‘ક્લાન્ત કવિ’ (૧૯૪૨) પણ એમણે સારી જહેમત લઈને પાર પાડ્યું.૪૩

ઉમાશંકર ગુજરાતના સાચા અર્થમાં સંસ્કારપુરુષ હતા. ગુજરાત તેમ જ ભારતની અનેક સંસ્કાર-પ્રવૃત્તિઓ સાથે તેઓ સંકળાયેલા રહેલા. સાહિત્ય અકાદમીની ૧૨ માર્ચ, ૧૯૫૪ના રોજ દિલ્હીમાં સ્થાપના થઈ ત્યારથી જનરલ કાઉન્સિલ અને એક્ઝિક્યુટીવ કાઉન્સિલના તેઓ સભ્ય રહ્યા હતા. તેઓ સાહિત્ય અકાદમીમાંથી ૩૧ ડિસેમ્બર, ૧૯૭૨માં મુક્ત થયા. આ અકાદમીની કામગીરીને અનુષંગે જવાહરલાલ નેહરુ, મૌલાના અબુલકલામ આઝાદ, સરદાર પણિકર, રાધાકૃષ્ણન્ વગેરેના સંપર્કમાં આવવાનું બન્યું. તેમાંય જવાહરલાલ ને રાધાકૃષ્ણન્ સાથેનું તેમનું નૈકટ્ય ઉલ્લેખનીય ગણાય. ૧૯૬૫માં નૅશનલ બુક ટ્રસ્ટના અને ૧૯૬૬માં કેન્દ્રીય ભાષા સલાહકાર સમિતિના સભ્ય તરીકે નિમાયા હતા. ૧૯૫૫માં ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદના સાહિત્યવિભાગના પ્રમુખ હતા. ૧૯૫૬માં ભારત સરકાર તરફથી અમેરિકાની યુનિવર્સિટીઓમાં અને ઇંગ્લંડમાં (લંડન) ‘જનરલ એજ્યુકેશન’ની પ્રવૃત્તિઓના નિરીક્ષણ માટે મોકલવામાં આવેલી અધ્યાપકોની સમિતિના તેઓ સભ્ય હતા. તે અરસામાં તેમણે લંડનમાં પી. ઈ. એન.ની આંતરરાષ્ટ્રીય પરિષદમાં ભાગ લીધો હતો અને દેશ પાછા વળતાં ફ્રાંસ, જર્મની, ઇટાલી અને ગ્રીસ જેવા યુરોપના મુખ્ય દેશોની યાત્રા પણ કરી હતી. ૧૯૫૭માં તોકિયોમાં પી.ઈ.એન.ની આંતરરાષ્ટ્રીય પરિષદમાં ભાગ લીધો હતો અને જાપાનનાં હીરોશીમા આદિ વિવિધ સ્થળોની યાત્રા કરી હતી. ૧૯૫૭માં કલકત્તામાં અખિલ ભારતીય લેખક પરિષદમાં વિભાગીય પ્રમુખ તરીકે તેમણે ભાગ લીધો હતો. ૧૯૫૯માં મુંબઈ યુનિવર્સિટીના આમંત્રણથી ઠક્કર વસનજી માધવજી વ્યાખ્યાનો આપ્યાં હતાં. ૧૯૬૧માં ઉમાશંકરે દિલ્હીમાં સાહિત્યઅકાદમી આયોજિત રવીન્દ્ર-જન્મશતાબ્દીના આંતરરાષ્ટ્રીય પરિસંવાદમાં ભાગ લીધો હતો. એ જ વરસે કટકમાં ઊડિયાભાષી લેખકોના “વિષુવમિલન”માં મુખ્ય અતિથિ તથા પ્રમુખનું સ્થાન તેમણે શોભાવ્યું હતું. તેમણે ભારત સરકારના ઉપક્રમે લેખક પ્રતિનિધિ તરીકે ૫, સપ્ટેમ્બર, ૧૯૬૧થી ૨૯, સપ્ટેમ્બર, ૧૯૬૧ સુધી રશિયાનો પ્રવાસ કર્યો હતો. વળી નિખિલ ભારતબંગીય સંમેલનના રવીન્દ્ર-જન્મશતાબ્દી અધિવેશનનું કવિના ઘર ‘જોરાસાંકો’માં ઉદ્ઘાટન કર્યું હતું. ૧૯૬૨માં મૈસૂરમાં પી. ઈ. એન.ના અધિવેશનમાં તેઓ વિભાગીય પ્રમુખ તરીકે ઉપસ્થિત રહ્યા હતા. તેમણે કલકત્તા યુનિવર્સિટીના આમંત્રણથી રવીન્દ્રનાથની કવિતા ને લઘુકથા પર વ્યાખ્યાનો આપ્યાં હતાં. ૧૯૬૬માં પુણે યુનિવર્સિટીના આમંત્રણથી રવીન્દ્રનાથની સમગ્ર કવિતા પર વ્યાખ્યાનો આપેલાં. ૧૯૬૭માં, દિલ્હીમાં ભરાયેલ ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદના ૨૪મા અધિવેશનના પ્રમુખ તેઓ થયા હતા અને પ્રમુખપદેથી ‘કવિની શ્રદ્ધા’ નામનું વ્યાખ્યાન આપ્યું હતું. ૧૯૬૮માં કલકત્તામાં મળેલી પ્રથમ ‘અખિલ ભારતીય કવિ પરિષદ’નું મુખ્ય અતિથિપદ તેમણે શોભાવ્યું હતું.૪૪

ઉમાશંકરને ૧૯૩૯માં ‘ગંગોત્રી’ માટે રણજિતરામ સુવર્ણચંદ્રક, ૧૯૪૪માં ‘પ્રાચીના’ માટે મહીડા પારિતોષિક, ૧૯૪૩થી ૧૯૪૭ સુધીનાં પાંચ વર્ષ દરમ્યાનની શ્રેષ્ઠ કૃતિ તરીકે ‘પ્રાચીના’ માટે નર્મદ સુવર્ણચંદ્રક, ૧૯૬૬માં ‘મહાપ્રસ્થાન’ માટે ઉમા-સ્નેહરશ્મિ પારિતોષિક, ૧૯૬૭ વર્ષનાં શ્રેષ્ઠ કાવ્યસંગ્રહ તરીકે ‘અભિજ્ઞા’ને કવિ ન્હાનાલાલ પારિતોષિક અને ૧૯૩૫થી ૧૯૬૦ સુધીનાં ૨૫ વર્ષ દરમ્યાનના ગુજરાતી સાહિત્યના શ્રેષ્ઠ સર્જન તરીકે ‘નિશીથ’ માટે ભારતીય જ્ઞાનપીઠનો ઈ.સ. ૧૯૬૭નો એક લાખ રૂપિયાનો રાષ્ટ્રીય પુરસ્કાર (કન્નડ કવિ પુટપ્પા સાથે સમભાગે) તેમને મળ્યાં છે.૪૫ સાહિત્ય અકાદમી, દિલ્હી તરફથી ‘કવિની શ્રદ્ધા’ને ગુજરાતી ભાષાના ઉત્તમ પુસ્તક તરીકે નવાજવામાં આવ્યું છે. આપણા પૂરતું તો આ બધાં પારિતોષિકો ઉમાશંકરના શબ્દનો જ સાર્વત્રિક ઉમળકાભર્યો જે સ્વીકાર થયો છે તેના નિર્દેશક તરીકે અગત્યનાં છે. બાકી પારિતોષિકોનો ખ્યાલ ‘જરી ખૂંચે એવો’ અને ‘સાહિત્ય આદિ કળાઓની – વિદ્યાની ઉપાસના સાથે તો સુસંગત ન લાગે’ એવો હોવાનું ઉમાશંકરે ‘સંસ્કૃતિ’ના પહેલા જ અંકમાં (પૃ. ૮) ‘મહીડા પારિતોષિક’ નિમિત્તે જણાવ્યું છે.

ઉમાશંકરના વ્યક્તિત્વને સમજવા–વર્ણવવાના પ્રયત્નો પણ થયા છે. કોઈએ તેમનો ‘નિષ્ઠાના મોતી’૪૬ તરીકે પરિચય આપ્યો છે. કોઈએ તેમને ‘તેજસ્વી, તપસ્વી, શીલભદ્ર સારસ્વત’૪૭ તરીકે વર્ણવ્યા છે. કોઈએ ઉમાશંકરની ‘સાતત્યમાં શ્રદ્ધા’ રાખનાર તરીકેની તસવીર આલેખી છે.૪૮

ઉમાશંકરની ‘આત્મવાન બ્રાહ્મણ’૪૯ની એક મુદ્રા કમમાં કમ એમના એકંદરે સ્વચ્છ અને દીપ્તિમંત એવા શબ્દમાંથી તો ઊઠે જ છે. ઉમાશંકરનું માનસબંધારણ એવું છે કે તેઓ કશું હીણું ચલાવી લઈ શકે નહીં. હૃદયના હીણા રાગ ડામવાની વાત એમણે કરી જ છે.૫૦ એમનો સતત પ્રયત્ન પોતાને ઘડવાનો રહ્યો છે અને એમાં સદ્ભાગ્યે, શબ્દને માથે ઠીક જવાબદારી આવી છે. જે ઉમાશંકરે ‘સંવાદિતાના સાધક’ તરીકે પોતાનો પરિચય આપ્યો છે એ ઉમાશંકરને છિન્નભિન્નતાનું તત્ત્વ અકળાવે છે, અને છતાં સંવાદિતાની પ્રબળ અભીપ્સા જ એમને રાગમૂર્તિ, દ્વેષમૂર્તિ અને ભયમૂર્તિને વંદન કરવા પ્રેરે છે.૫૧ ઉમાશંકરની સતત મથામણ એક-કેન્દ્ર બનવાની છે, સર્વમાં ફેલાઈને સ્વ-રૂપ સિદ્ધ કરવાની છે. આ માટે ઉમાશંકરને શબ્દ જ વધુમાં વધુ કામયાબ લાગ્યો છે, કેમ કે શબ્દ જ બે હૃદયને જોડનાર સેતુ છે. તેમણે કહ્યું છે : “કવિનો શબ્દસેતુ વિસદૃશોને સંમિલિત કરે છે. કવિની વાણી મનુષ્યસમાજની અંતરતમ એકતાનો ફુવારો છે.”૫૨ આ સંવાદિતાની જનની એવી કવિતાને તેમને દ્વૈતમુક્તિનું સાધન માન્યું છે. એક કવિવિવેચકે આ સંદર્ભમાં લખ્યું છે : “ઉમાશંકર ઉમાશંકર રહ્યા ન હોય એવી ક્ષણ અનુભવી છે ? દ્વૈત છે, અને દ્વૈત છે તેથી તો સમગ્રમાં વ્યાપી સ્વ-રૂપને શબ્દ દ્વારા – શબ્દરૂપે પામવું છે. પરમાં વ્યાપીને સ્વ-રૂપને પામવું છે. પૃથ્વી પરે દેશવટે ગયા સમા ભમીને કેન્દ્ર શોધવું છે, શબ્દને દ્વાર પહોંચવું છે.”૫૩ કદાચ આ સંદર્ભમાં ઉમેરી શકાય કે એક ભૂમિકા એવી પણ આવે જ્યારે ઉમાશંકરના જ કહેવા પ્રમાણે “શબ્દ કેવળ કર્મ બની રહે, શબ્દ ને કવિ વચ્ચેનો ભેદ ન રહે, શબ્દ જ કવિનું મુખ બની રહે. ને તેથી જ કવિની ક્યાં છે કવિતાની શોધ૫૪ આત્મખોજ જ બની રહેવાની હોય છે. ઉમાશંકરે કલકત્તામાં ૧૨–૪–૧૯૬૮ના રોજ ભરાયેલા અખિલ ભારતીય કવિસંમેલનના ઉદ્ઘાટન-પ્રવચનમાં “ભારતીય કવિની તસવીર–૧૯૬૮” (‘પોર્ટ્રેટ ઑફ એન ઇન્ડિયન પોેએટ’–૧૯૬૮) વિશે વાત કરતાં જણાવેલું :