સ્વાધ્યાયલોક—૨/ધ લવ સૉંગ ઑફ જે. આલ્ફ્રેડ પ્રુફ્રૉક: Difference between revisions

{{Heading|‘ધ લવ સૉંગ ઑફ જે. આલ્ફ્રેડ પ્રુફ્રૉક’}}

{{Poem2Open}}

‘પ્રુફ્રૉક’માં નૈતિક, આધ્યાત્મિક, ધાર્મિક પરિમાણ છે; ‘પ્રુફ્રૉક’ના કેન્દ્રમાં પરમેશ્વર છે, એ ‘પ્રુફ્રૉક’માં ધ્વનિરૂપે પ્રગટ થાય છે; અને એમાં ‘પ્રુફ્રૉક’ની મહાનતા છે એ સમજવાનો અત્યારે અહીં પ્રયત્ન કરીશું.

‘પ્રુફ્રૉક’ પર છેલ્લા છ દાયકામાં સારું એવું વિવેચન થયું છે. એમાં મુખ્યત્વે ‘પ્રુફ્રૉક’માં જે અન્ય બે — જાતીય અને સામાજિક — પરિમાણો છે એનો મહિમા થયો છે. ફ્રૉઇડ અને માર્ક્સના વિચારોનો જે વાતાવરણમાં પ્રબળ પ્રભાવ હોય એમાં આમ થાય એ અનિવાર્ય હતું. વળી જે યુગમાં મોટા ભાગની મનુષ્યજાતિમાં જીવનના નૈતિક, આધ્યાત્મિક, ધાર્મિક પરિમાણ પ્રત્યે ઉદાસીનતા હોય; પરમેશ્વર પ્રત્યે ઉપેક્ષા હોય; વિચિત્ર દેવોની આરાધના (‘after strange gods’) હોય; માનવતાવાદનો પરમેશ્વરનિરપેક્ષ મનુષ્યનો આદર્શ હોય એમાં આરંભે નોંધ્યું છે એવું અર્થદર્શન, અર્થઘટન ન થાય એ શક્ય હતું.

પ્રુફ્રૉક એની એકોક્તિમાં અંતે કહે છે, ‘મારે મન જે સમજું છું તે કહેવું અશક્ય છે!’ પ્રુફ્રૉકનો આ પ્રશ્ન એ માત્ર સ્ત્રી-પુરુષ-સંબંધ વિશેનો, પ્રેમ અને લગ્ન વિશેનો જ પ્રશ્ન હોત, એમાં માત્ર જાતીય અને સામાજિક એવાં બે જ પરિમાણો હોત તો તો એ પ્રશ્ન પૂછવો શક્ય છે, પ્રુફ્રૉક એ પ્રશ્ન પૂછે, પૂછી શકે, અરે, પ્રુફ્રૉકે ક્યારનો પૂછ્યો હોત! પ્રુફ્રૉકે આ સંઘર્ષ અનુભવ્યો ન હોત! એણે પ્રશ્ન પૂછવો છે, પણ પૂછશે નહિ, પૂછી શકશે નહિ એની અસહ્ય વેદનાની ૧૩૧ પંક્તિની આ એકોક્તિ મિત્રને ઉત્તર રૂપે, સંબોધન રૂપે ઉચ્ચારી ન હોત! પણ એમાં નૈતિક, આધ્યાત્મિક, ધાર્મિક પરિમાણ છે, એમાં પરમેશ્વરનો પર્યાય છે; વળી એ પ્રશ્ન માત્ર સ્ત્રી-પુરુષ-સંબંધ વિશેનો, પ્રેમ અને લગ્ન વિશેનો નહિ પણ એથીયે અનેકગણો, અનંતગણો વ્યાપક, વિરાટ, વૈશ્વિક પ્રશ્ન છે એથી એ પૂછશે નહિ, પૂછી શકશે નહિ. એનું કારણ સન્નારીઓ અથવા કોઈ એક સન્નારી છે અને એથીયે વિશેષ તો પ્રુફ્રૉક સ્વયં છે. એથી પ્રુફ્રૉક કહે છે, ‘મારે મન જે સમજું છું તે કહેવું અશક્ય છે.’ વળી મૂળ અંગ્રેજીમાં આ પંક્તિ આમ છે  ‘It is impossible to say just what I mean.’ એનો અનુવાદ આમ પણ થાય  ‘મારે મન શું સમજું છું એ કહેવું અશક્ય છે.’ (કોઈ પણ કાવ્યનો અને સવિશેષ એલિયટ જેવા મૅટાફિઝિકલ — શબ્દના બન્ને અર્થમાં — કવિના કાવ્યનો, કાવ્યના શબ્દોમાં અનેક ‘અર્થો’, સંદર્ભો હોય એથી, સંપૂર્ણ સંતોષકારક અનુવાદ અશક્ય છે. અહીં જે અનુવાદ આપ્યો છે એથી અનુવાદકને, અન્ય કોઈને પણ હોય એથી સહેજ પણ ઓછો નહિ એવો, ભારે અસંતોષ છે.) એથી એનો અર્થ એમ પણ થાય કે પ્રુફ્રૉક પોતે જ જો કશુંય અથવા બધું જ ન સમજે તો પછી વાણી દ્વારા કશુંય અથવા બધું જ કહેવું અશક્ય છે. અને એથી જ કદાચ પ્રુફ્રૉક આરંભે એના મિત્રને કહે છે  ‘ભલા, પૂછીશ નહિ, ‘ક્યો?’ ’. આજ લગી અસંખ્ય મનુષ્યોએ અનંત શબ્દો (એમાંના કેટલાક રંકમાં રંક શબ્દો આ લેખમાં છે.) દ્વારા આ પ્રશ્નને સમજવાનો પ્રયત્ન કર્યો છે, પણ મનુષ્યો માટે વાણી દ્વારા, શબ્દો દ્વારા આ પ્રશ્નને પૂર્ણપણે સમજવો શક્ય છે? એમ શક્ય હોય તો પણ બાઇબલના દશ આદેશમાંથી ત્રીજા આદેશને કારણે પ્રુફ્રૉક માટે શક્ય છે? અને પ્રુફ્રૉક માટે સમજવો શક્ય હોય તોપણ પ્રુફ્રૉક માટે ખંડમાં સન્નારીઓને અથવા કોઈ એક સન્નારીને આ પ્રશ્ન પૂછવાનું શક્ય છે? પરમેશ્વરનો ‘પ’ પણ ઉચ્ચારવાનું શક્ય છે? પ્રુફ્રૉકનું સંપૂર્ણ નામ છે  જે. આલ્ફ્રેડ પ્રુફ્રૉક. આ નામ પૂર્ણપણે સમજવું અશક્ય છે. એમાં પ્રથમ નામ, માત્ર ‘જે.’ની સંજ્ઞારૂપે જ છે, રહસ્યમય છે. એમ આ પ્રશ્ન પૂર્ણપણે સમજવો અશક્ય છે. એમાં કશુંક સંજ્ઞા રૂપે જ છે, રહસ્યમય છે.

એલિયટે ૧૯૫૫માં લંડનમાં કન્ઝર્વેટિવ પાર્ટી — રૂઢિચુસ્ત પક્ષ — ના ‘લંડન કન્ઝર્વેટિવ યુનિયન’ના ઉપક્રમે સાહિત્યિક ભોજનસમારંભમાં ‘The Literature of Politics’ — ‘રાજકારણનું સાહિત્ય’ એ વિષય પર વ્યાખ્યાન આપ્યું હતું, એમાં એમણે અંતે જે માત્ર રાજકારણ વિશે, એના સાહિત્ય વિશે, એ સાહિત્યના સર્જકો વિશે પ્રસંગોચિત કહ્યું હતું તે જીવનના એકેએક ‘કારણ’ — જાતીયકારણ, સમાજકારણ, સ્ત્રી-પુરુષ-સંબંધ, પ્રેમ, લગ્ન આદિ — સમગ્ર જીવનકારણ વિશે, એના સમગ્ર સાહિત્ય વિશે, એ સાહિત્યના સૌ સર્જકો વિશે — સ્વયં એલિયટ વિશે અરે, સુસંસ્કૃત, બહુશ્રુત સૌંદર્યશીલ, સંવેદનશીલ મનુષ્ય અને કાવ્ય એની એકોક્તિ છે એથી જ સર્જનશીલ કવિ એવા પ્રુફ્રૉક સુધ્ધાં વિશે — સાચું છે અને પ્રુફ્રૉકને, પ્રુફ્રૉકના પ્રશ્નને સમજવામાં સહાયરૂપ છે, ‘…there should always be a few writers preoccupied in penetrating to the core of the matter… The proper area for such men is what may be called, not the political, but the pre-political area… it is the domain of ethics — in the end, the domain of theology. For the question of questions, which no political philosophy can escape, and by the right answer to which all political thinking must in the end be judged, is simply this: What is Man? what are his limitations? what is his misery and what his greatness? and, what, finally, his destiny?’ — ‘જે વસ્તુના હાર્દને પામવામાં રત હોય એવા કેટલાક લેખકો હંમેશને માટે હોવા જોઈએ… આવા લેખકો માટેનો સાચો પ્રદેશ રાજકીય નહિ પણ જેને ‘પ્રાગ્ રાજકીય’ કહેવાય એ પ્રદેશ છે… એ નીતિશાસ્ત્રનો પ્રદેશ છે — અને અંતમાં તો ઈશ્વરશાસ્ત્રનો પ્રદેશ છે. કોઈ પણ રાજકીય ફિલસૂફી જેમાંથી છટકી શકે નહિ અને અંતે જેના સાચા ઉત્તર પરથી જ સૌ રાજકીય ચિંતનનું મૂલ્યાંકન થવું જોઈએ એ પ્રશ્નોનો પ્રશ્ન તો છે માત્ર આ  મનુષ્ય શું છે? એની મર્યાદાઓ શી છે? એની વેદના શી છે? અને એની મહાનતા શી છે? અને, અંતે, એની નિયતિ શી છે?’

{{Poem2Close}}

{{left|'''૧૯૭૧'''}}