ચન્દ્રકાન્ત બક્ષીથી ફેરો/હસમુખલાલની ટ્રેજી–કૉમેડી: Difference between revisions

હસમુખલાલ ભાઈલાલ વ્યાસ મધ્યમવર્ગનો પ્રતિનિધિ હોવા છતાં, ૧૯૭૦ની સાલના અમદાવાદી મધ્યમવર્ગનું કોઈ type બની ન જાય તેની પૂરી કાળજી લેવાનું લેખક ચૂક્યા નથી. પહેલાં બે પ્રકરણ હસમુખલાલનાં વર્તમાન અને ભૂતકાળનાં ‘જીવન’ આલેખે છે, છતાં બધું કથનાત્મક માહિતી પીરસવાની ઢબે રોચકતાથી મુકાયું છે. હસમુખલાલના આંતરબાહ્યની છબિ સુન્દરતાથી ચીતરાઈ છે. એમની ખાસિયતો, સ્વભાવની વિચિત્રતાઓ ને વિલક્ષણતાઓ, લેખકે એમનું રોજિંદું જીવન તાદૃશ કરાવીને વિશદતાથી રજૂ કરી છે. મધ્યમવર્ગના કોઈ પણ જીવને હોય તે પ્રકારનાં આધિ, વ્યાધિ અને ઉપાધિ હસમુખલાલને પણ છે. છતાં એમાં એક પ્રકારની સંકુલતા છે – એમનું સમગ્ર વર્તન પોતાના કુટુમ્બ કે સમાજ કે બૅન્ક વિશેની એમની એક ચોક્કસ વિભાવનામાંથી સ્ફુર્યું છે. જીવનને અમુક ઊંચાઈએ પહોંચાડવાની એઓશ્રી ઈચ્છા ધરાવે છે. આમાં મકાનની પ્લીન્થ અને સંસ્કારિતા ‘સુઘડતા’ સ્વચ્છતા વિશેની ચીવટ એવી સ્થૂળ-સૂક્ષ્મ બેય ઊંચાઈઓ આવી જાય છે. એમને બબડવાની ‘સંપૂર્ણ નિર્દોષ ટેવ’ છે ને એ ટેવમાં લેખકે વિચારવાની, ગંભીર વિચારવાની વાતને ઉગાડી આપી છે. એમના જીવનની મધ્યમ તરાહમાં લેખકે મૃત્યુસભાનતા જેવી ગંભીરતાભરી છાલક છાંટી દીધી છે. સાબરમતીમાં દૂધેશ્વરના પટ પર આવેલી સ્મશાનભૂમિ એમને ગમી જાય છે ને ત્યાં જ, ‘એમણે શોધી કાઢ્યું હતું કે સુખ તો અંધારામાં ફરતા વીંછી જેવું છે. સુખની પળો જો મનના પ્રકાશમાં સભાન બને તો એને ચીપિયાથી પકડવાનું મન થાય ને ચીપિયાથી પકડો એટલે સુખનો વીંછી અચૂક ડંખ દેવાનો.'૧ અને હસમુખલાલને અજય શાહના પચીસ હજારનો ચૅક મળવાનું ગોઠવતાં સુખનો વીંછી ડંખે જ છે. સંસારની જંજાળથી થાકેલા ને સાબરમતીની રેતાળ ભૂમિ પર ફરવા આવતા થયેલા આ બૅન્ક એકાઉન્ટન્ટને, લેખકે ક્રમશઃ આધ્યાત્મિક પ્રકારની શાતા અનુભવતો બતાવીને, વળી, એના હાથમાં ૨૫૦૦૦ રૂપિયાનો ચેક સેરવી દીધો છે... હસમુખલાલ મુઠ્ઠી વાળીને એ પારકા રૂપિયા લઈ લેવાની ક્ષણને જીતી જાય છે કે એમાં એમનું પતન થાય છે, એ ખરેખર લે છે કે કેમ તે વાતને સંદિગ્ધ રાખીને લેખકે, નાયક હસમુખલાલની ટ્રેજીકૉમેડીને સુન્દર સમાપન બક્ષ્યું છે. ‘વાલેશરી વાચક સાહેબો’ને હસમુખલાલે, છેવટે લખેલા કોગળમાં કોની જીત થઈ છે તેનો સ્ફોટ થાય છે. હસમુખલાલમાંથી હસમુખલાલનો અભ્યુદય અને એ ઉદય જન્માવનારી ક્ષણોમાં પોતાની અસલિયતનો સાક્ષાત્કાર બેયને અનુભવતો નાયક વાચકની પૂરી સહાનુભૂતિ પામે છે. હાર-જીત સાચ-જૂઠ આદિની ભેદરેખાઓ ભૂંસાઈ જાય છે, ને અંતે હસમુખલાલને આપણે એ દ્વિવિધ ડિઝાઈનનું મહોરું પહેરી જીવતો જોઈએ છીએ...

એમની વર્ષગાંઠના દિવસથી કથાનું ઉદ્ધાટન થાય છે : એમનું આ ટૂંકું વર્ણન યાદ રહી જાય તેવું છે : ‘જાન્યુઆરીની ટાઢની ચમક હતી એટલે માથે ગરમ, ઊનની સફેદ જૂની બાવા ટોપી, એનાં કરતાંય વધારે વર્ષોજૂની ગરમ બંડી ને એમની ભાષામાં જેને ‘થેપાડું’ કહેતા એવું જાડું ટૂંકું ધોતિયું એમણે પહેર્યું હતું. ‘યુવાન’ વયની એમની ગોરી ને રતુમડી ચામડી ઉપર હવે વર્ષોના થોડા લસરકા ને સળ પડ્યા હતા. ગાલ હજુ લગભગ ગોરા હતા, પણ રતાશ ચાલી ગઈ હતી. એકવડિયો ઊંચો દેહ, માથે થોડી ગૌરવશાળી ટાલ ને પાછળના ભાગમાં લગભગ સફેદ થઈ ગયેલા વાળ એમના શબ્દોમાં એમની ‘જગવીતી’ની ચાડી ખાતાં હતાં. બૅન્કમાં ઍકાઉન્ટન્ટની બઢતી મળવાની હતી ત્યારથી એમણે ટાઈ પહેરવા માંડી હતી. ને એમને ટાઈમાં સજ્જ થયેલા જોઈ કોઈને પણ મોટા મેનેજર હોવાની છાપ પાડતા.’૨ એમની કેટલીક લાક્ષણિકતાઓ નોંધપાત્રભાવે એમના વ્યક્તિત્વની રેખાઓને જ ઉપસાવે છે : સ્વભાવમાં બૅન્કની નોકરીને લીધે ચોકસાઈના ગુણ આવી ગયેલા : વિચાર પરપોટાને રમાડતી ટેવથી કે ઉશ્કેરાટ જન્મે તેવા સમાચારની શોધથી છાપાં ને મૅગેઝીનો ઊથલાવતા. સાપ્તાહિક ભવિષ્ય જોતા. ‘ઈલેસ્ટ્રેટેડ’માં લેખો વાંચવાનો ઉત્સાહ મૉળો પડતાં હવે પંચતંત્ર'ની ‘ફેન્ટમ’ કે ‘ફ્લેશ ગૉર્ડનની વાતો વાંચતા સમજાવતા કે ‘ક્વોટસ'ની ચાવીઓ ઉકેલતા; જાહેરખબરોમાં વધારે રસ પડતો : જાન્યુઆરી માસ દર વર્ષે એમના જીવનમાં કંઈક ચમકભર્યો રહે છે, એમાંયે રવિવાર સુખની અવધિ જેવો હોય છે. સુખ વિશે એઓ હમેશાં એમની રીતે જ વિચારે છે : સાબરમતી પર ઘૂમવાની, સ્મશાનભૂમિએ શનિની સાંજે કે રજાના દિવસે જઈ બેસવાની એમને ટેવ છે : આ ટેવથી એમણે ઘરનાંને વાકેફ કર્યાં નથી. લેખકે પોતાના હેતુને અર્થે બહુ કુશળતાપૂર્વક આ બધી રેખાઓ દોરી છે; એ તો સ્પષ્ટ છે, પણ એમ કરવાથી આ નવલના નાયકનું એક સુન્દર વ્યક્તિચિત્ર ઊભું થાય છે.  

આમ, ગુજરાતી નવલકથાનું, મધ્યમવર્ગના સમાજનું, એક વર્ગપ્રતિનિધિરૂપ પાત્ર અહીં લેખકે કલાત્મક રીતે narrow down કરી લીધું છે, ને તેથી એની typicality ઑગળી જાય છે. થોડુંક સાચું, થોડુંક કૃતક, થોડુંક અતિશયિત અને થોડુંક વિકૃત એમ ઊભું કરવામાં આવેલું હસમુખલાલનું ચરિત્ર એક Caricature છે, ને આ રચનનાનું જે કંઈ છે તે અદ્વિતીય, એ છે. અજય શાહના પાત્રનિર્માણમાં કથાગત એવી ઘણી ચાતુરી છે. પિતા દ્વારા માતાના ખૂન(?)ની સનસનાટીથી ચમકતી એની કથામાં શેક્સપિયર આદિ વણાયા છે; ને ‘વિશાળ નિહારિકામાં બે ગ્રહો પાસે આવી જાય એમ બને નજદીક આવ્યા હતા.’૪ અને નજદીક આવ્યા પૂર્વે લેખકે હસમુખલાલને સ્મશાનભૂમિ સુધી તો ઠીક, પરંતુ પેલી ઈરાનિયન હૉટેલ ‘દોસ્તોએસ્કી રેખેંરા’ સુધી પણ બહુ કૌશલપૂર્વક ખેચી આણેલા. એ બધો વ્યાયામ સમજ્યા પછી પણ, અજયમાં આપણા સમયના બૌદ્ધિકની એક સાચુકલી વેદના-સંવેદના વંચાય છે. એનો પ્રશ્ન નસીબને આધારે મુકાય એવો નથી, એ કહે છે તેમ એની ઈચ્છાથી મેળવી શકાતી એની મુક્તિનો આ પ્રશ્ન છે. પોતાની મુક્તિમાં એક હસમુખલાલને ‘નિમિત્ત’ બનાવવા માગે છે. મૃત્યુ-સભાનતા કેળવી ચૂકેલો અજય ડૅડીની ‘નૈતિક અધ:પતનની જાળ’માંથી છૂટવા માગે છે, મુકત થવા માગે છે એ ખરું પણ, સ્મશાનભૂમિને આરે, રોજ, વિચારો ચરતા હસમુખલાલ ૨૫૦૦૦ રૂપિયાનો સ્વીકાર શી રીતે કરે? રૂપિયા સ્વીકારવા એ ‘સંસ્કારી’ હસમુખલાલ માટે એક સુખદુ:ખભર્યો કોયડો છે. હસમુખલાલ પોતામાં રહેલા જૂના કે જુદા કે બીજા અનેક હસમુખલાલોને ઓળખે છે, એમનામાં એટલું, આત્મનિરીક્ષણ કરવાનું જોમ તો બચ્યું જ છે. સંસારની જંજાળથી કંટાળેલા એમને સ્મશાન ભાવ્યું છે. મૃત્યુની ઝંખના પણ, હમણાં હમણાંના કરવા માંડ્યા છે’૬ પણ મૃત્યુમાં કે બીજે ક્યાંક ભાગી જઈ છૂટી શકે એવી ઢીલાશથી, એ આ સંસારમાં જોડાયા નથી. એમનાં લટિયાં ઘણાં ગૂંચવાયેલાં છે. અજય જેવી સંકલ્પશક્તિ કે વર-નિર્ણાયકતા એમનામાં હોય તોયે, એ બડા માયાવી જીવ છે, કરુણતાને પણ હસી શકે એવા મમતાળુ ને દિલાવર છે. હસમુખલાલના ચરિત્રમાં રહેલી tragi-comic ભાત એમની માણસતા પર પ્રકાશ પાડે છે; એમનું દૈન્ય એ જ એમનું લક્ષણ છે. ને અજય, એવા આ જીવમાં, જીવ સાથે, induce થાય છે. induction-coil જેવો અજય, હસમુખલાલ કે જે આત્મા-દેહની ફિલસૂફીનો જીવ હતા, તેમાં એક વ્યાપક ભૂમિકા ફેલાવે છે. એમની ઘટમાળ-રૂપ જિન્દગીમાં સર્વત્ર વીજ વહેવા લાગે છે. લેખકે ૨૫૦OOના ચૅકની ઑફર પછી પહેલાં બ્હાવરા ને પછી સ્વસ્થ બનેલા હસમુખલાલ પર હસી લીધું છે, આપણને હસાવી લીધા છે, છતાં અજયના વિચારજગતનો વીજળીક સંસ્પર્શ એમની મધ્યમવર્ગીય દુનિયાનો એક ખયાલી, પરંતુ માટે જ કદાચ સાચો ઉગાર બની જાય છે. હસમુખલાલમાં એક fresh હસમુખલાલ ઊપસવા લાગે છે. લેખકે આ વાત સૂચનથી નહિ, સ્પષ્ટતાપૂર્વક આપણને આમ જણાવી છે :  

અજય અને હસમુખલાલની દૈનંદિનીય વાસ્તવિકતાઓનું આવું fusion ગોઠવીને લેખકે, પછી જરા રમતી ચાલમાં નવલકથાને હસમુખલાલના કૌટુંબિક ભૂતકાળની આડશે, લડાવી છે... ‘હવે, એક ખૂબ જ સુંવાળો, મૃદુ, પાતળો ને સૂક્ષ્મ એવો નાનકડો તંતુ હસમુખલાલના મગજની બે શિરાઓ વચ્ચે ગંઠાઈ ગયો હતો ને એ તંતુના બે છેડા એમના બે હાથમાં હતા.’૭ હવે, હસમુખલાલને પણ એમના જીવનની મોટામાં મોટી ક્ષણ એમણે એકલાએ જ જીરવવાની છે. ચૅક મુકાયો હોય જેમાં, તે, પોતાની મુઠ્ઠી, બસ બરાબર બંધ કરી લેવાની છે...

એકંદરે કહી શકાય કે ચાખડીએ ચડી ચાલ્યા હસમુખલાલ'નું કથાતત્ત્વ ઘણું પાંખુ છે, એમાંની વારતા ટચુકડી જ છે. પણ લેખકે આટલા મોટા પટ ઉપર એને ખીલવી છે. લેખકની depictive narration પદ્ધતિના પોતમાં હસમુખલાલની soliloquicsના કે એમના interior monologueના બુટ્ટાઓ કથાને પૂરી આસ્વાદ્ય બનાવે છે, એ monologue વાચકને કે કોઈ અનામ બીજાને સમ્બોધાઈને હસમુખલાલનો dialogue પણ બને છે ને ત્યારે કથાતત્ત્વની પ્રચુર વીગતો કે ઘટનાબહુલતાનો સ્થૂળતાલક્ષી મોહ સામાન્ય વાચક માટે પણ, અવશ્ય વિસ્તૃત થતો હશે. ૨૫૦OOના ચેકની વાત નીતાને, પ્રોફેસર વિદ્યુતકુમારને કે એમનાં પત્ની શારદાબેનને કરવા ન કરવાની ગડમથલ મનમાં ગોઠવતા હસમુખલાલ, આ પદ્ધતિના આલેખનને લીધે ખૂબ જ જીવંત બની રહે છે. એમની વિલક્ષણ નબળાઈઓને લેખકે આમ આસ્વાદની સામગ્રી લેખે ધરી છે. સાદા રંગમંચ પરની કોઈ સીધી સરળ નાટકીય દુનિયા દેખાય ને ગળે ઊતરે એટલી instant સંક્રમણશીલતા આ પદ્ધતિમાં જ્યોતિષ સફળતાપૂર્વક મૂકી શક્યા છે. માણેકલાલ ગો. શુકલ સાથે રૂપિયા પચીસ હજાર ગણી જોવાનો, કે કાલી કમલબાબુને મળવા જવાનો, પ્રસંગ કંઈક અંશે દીર્ઘસૂત્રી લાગે છે ને કેટલાક અંશભાગોમાં melodramatic પણ છે, છતાં આખી રચનાનું સમગ્ર નિરૂપણ લેખકની સર્જન-નિષ્ઠા પ્રતીત કરાવનારું રહ્યું છે એમ જ કહેવાશે. ઘણાં નિદર્શનોથી આ વાતને સમર્થિત કરી શકાય. હસમુખલાલ રૂપિયા લે છે તે ઘટનાને બે હસમુખલાલની ભૂમિકા પર મૂકીને લેખકે વાર્તાને કોઈ ચીલાચાલુ, તર્કયુક્ત અંત આપવાને બદલે કલાયુક્ત અંત આપ્યો છે. જે સત્યાસત્યની સીમારેખા પર આ બન્યું તે જ પ્રકારની એ અંતિમ સમાપનની વાસ્તવિકતા લેખકે તાકી, અને સિદ્ધ કરી બતાવી. અનેક પ્રસંગો એવી ક્ષણોવાળા આલેખાયા છે જેમાં લેખકનું મનુષ્યની માણસતા વિશેનું જ્ઞાનભાન આપણને બહુ રુચિરભાવે અવગત થાય. ‘રેતીમાં પગલાં પડે ખરાં?’ એવા સરિતાના પ્રશ્ન સાથે વિચારોના વંટોળમાંથી પેલી ધન્ય ઘડી સુધીનો સમય કાપતા હસમુખલાલમાં લેખકની આ શક્તિનો સુન્દર પરિચય થાય છે. એમની જાત ઉપર કશોક સુયોગ કશીક પ્રક્રિયા કરી રહ્યો છે જેમાં, આનંદ- ઉચાટ ને હર્ષક્ષોભના ખદબદા એમના મનમાં ઉભરાયા જ કરે છે; જેના બાહ્ય પરિણામરૂપે એમનો જમણો હાથ લાંબો થઈ જાય છે; હથેળી યંત્રવત્ પહોળી થઈ જાય છે, ‘પ્રાપ્તિ’ થતાં હથેળી બંધ થઈ જાય છે. ‘અજયને, એ ઠંડીભરી રાતે મળ્યા પછી, એની ફિયાટમાં બેઠા પછી, સાથે દોડતા લોભી કૂતરાનું કલ્પન પણ આવું જ કલાત્મક નીવડ્યું છે.૯ કેટલાંક નિરૂપણો જાણે બની ગયું, ધારો કે બને છે, બની ગયું-ની mocking mannerમાં લખાયાં છે, ને ત્યારે એનું ઘટનાસ્થળ હસમુખલાલની મનોભૂમિ જ હોય છે ને તેથી તે વધારે વાસ્તવિક બને છે : બૅન્કનાં પગથિયાં ચઢતાં ને ઊતરતાં હસમુખલાલ ‘જાણે’ સુખ અનુભવે છે. કાલીકમલ બોલાવે ત્યારે શું કહેવું તે, મનમાં ઘોળાતું બધું હસમુખલાલે ‘કાગળ પર લખી લીધું’ છે, એ ‘તાવીજ' લેખકે, એમના ‘ગદ્યના નમૂના’ તરીકે સીધું જ સરકાવી આપ્યું છે.૧૦ એ જ રીતે ૨૫૦૦૦ના ચૅકની વાત ધારો કે શારદા કે નીતા સાથે થાય છે અને એ જ પદ્ધતિએ વિદ્યુતકુમાર સાથે થયેલો સંવાદ ‘યાદ આવે’ છે. વાર્તાની chronologyના એકધારાપણાને તોડવાના આવા અનેક નુસખા લેખકે કામયાબીપૂર્વક અજમાવ્યા છે. પુરાણ પ્રાણીનું પૂંછડું પકડીને ચાલતા હસમુખલાલ કે લીસ્સાપણામાં નહાતા હસમુખલાલ લેખકનો કલ્પનાનિવાસ નથી પણ પાત્રના સંસારની વિષમતાઓ, ને એ ટળી જતાં જન્મતા ‘સુખ’ નામના પદાર્થને શબ્દસ્થ કરવાની વ્યવસ્થિત રીતે સફળ થતી કોશિશો છે.