કંદમૂળ: Difference between revisions

Jump to navigation Jump to search

કંદમૂળ (view source)

Revision as of 19:02, 23 September 2023

54,168 bytes removed ,  19:02, 23 September 2023
no edit summary
No edit summary
No edit summary
Tag: Reverted
Line 1: Line 1:
{{#seo:
|title_mode= replace
|title= કંદમૂળ - Ekatra Wiki
|keywords= ગુજરાતી કવિતા, કંદમૂળ, મનીષા જોષી, મનીષા જોષીની કવિતા, અનુઆધુનિક ગુજરાતી કવિતા સાહિત્ય, Manisha Joshi books, સમકાલીન ગુજરાતી કવિતા
|description=This is home page for this wiki
|image= Kandmool Manisha Joshi Front Cover.jpg
|image_alt=Wiki Logo
|site_name=Ekatra Wiki
|locale=gu-IN
|type=website
|modified_time={{REVISIONYEAR}}-{{REVISIONMONTH}}-{{REVISIONDAY2}}
}}
{{BookCover
{{BookCover
|cover_image = File:Kandmool Manisha Joshi Front Cover.jpg
|cover_image = File:Kandmool Manisha Joshi Front Cover.jpg
Line 1,313: Line 1,326:
મેં છેલ્લે ક્યારે જોયો હતો આ તડકો?
મેં છેલ્લે ક્યારે જોયો હતો આ તડકો?
હું ક્યારેય પણ ક્યાંયથી પણ
હું ક્યારેય પણ ક્યાંયથી પણ
પાછી વળતી હોઉં ત્યારે
પાછી વળતી હોઉં ત્
આ ઇમારત પાસેથી પસાર થતી વેળા
જરૂર જોતી
કે તેના કયા ખૂણે, કઈ બારીએ,
ભીતના કયા વળાંકે,
ક્યારે, કેટલો તડકો પથરાયેલો હોય છે
અને ક્યાં તેનો પડછાયો હોય છે.
સમય તો ત્યારે હોતો જ નહીં.
સમય તો જાણે
મનના કોઈ ખૂણે કેદ.
હું ઓળખું માત્ર તડકાને.
તડકામાં ઝાંખા થઈ ગયેલા
આ ઇમારતના પથ્થરો,
એ પથ્થરોની તિરાડોમાં તડકાનું ભરાવું,
પથ્થરનું ખરવું, તડકાનું વેરાવું,
એ ઇમારતનું અહીં હોવું,
મારું અહીંથી પસાર થવું
આ તમામને એક અલિપ્ત અર્થ છે.
એટલે જ સ્તો,
આજે કેમ હજી સુધી અહીં છે આ તડકો?
પડછાયાની આ કેવી નવી પ્રથા?
શું મારા હાથમાંથી સરી રહી છે
સમય પરની સત્તા?
પડછાયાના પ્રદેશમાં
એકલા અસહાય તડકાને
હું જોઈ રહી છું, બંદીવાન.
</poem>
 
==પડછાયા==
<poem>
વૃક્ષની બખોલમાંથી
બે આંખો મને પૂછે છે,
બહાર હવા તેજ છે?
વરસાદ છે?
ના. હું ખાતરી આપું છું,
કુમળા, સોનેરી તડકાની.
પણ મને શું ખબર હતી
કે આ જ હૂંફાળો તડકો પળવારમાં,
લાય લાય કરતો બાળી મૂકશે
પગનાં તળિયાંને, પંખીઓના પંજાને,
અને જોતજોતામાં
નજર સામે દેખાતા થઈ જશે, પડછાયા.
પંખીઓના પડછાયા
મારી આંખો સામે
આવે છે, જાય છે
પણ ઊંચે નજર કરું છું તો
સાવ ખાલી હોય છે આકાશ.
વૃક્ષની બખોલમાંથી મને પૂછતી એ આંખો
જાણે થડની જેમ ચિરાઈ ગઈ.
બહાર ઋતુઓ બદલાતી રહે છે.
આકરી હિમવર્ષામાં
હું ગુનેગારની જેમ ઊભી રહું છું બહાર.
મારા શરીર પર જામેલા બરફના ઢગને
ચાંચથી ખોતરતાં પેંગ્વિન,
ઉઝરડી નાંખે છે મારી ચામડી પણ.
પંખીઓની જેમ પાંખો પસારતા, ઋતુઓ સંકેલતા
મારા ત્વચા વગરના પડછાયા
પ્રખ્યાત છે, આ શહેરમાં.
</poem>
 
==અંધારું==
<poem>
ભોંયતળિયે સાચવીને છુપાવેલું અંધારું,
પણ કોણ જાણે ક્યાંથી
રાતને પડી ગઈ ભાળ
અને હવે ભંડકિયામાં ખીલી નીકળ્યાં છે
રાતરાણીનાં ફૂલો.
એ મઘમઘતું અંધારું
કોઈ કવિની કવિતા જેવું બિચારું,
અકળાવી દે છે મને,
અને હું હવે ધોળા દિવસે
બહાર શોધી રહી છું,
સુગંધરહિત, શુદ્ધ અંધારું.
રસ્તે મળતા લોકો મને કહે છે,
સૌથી ગાઢ અંધકાર તો અહીં જ મળે કે ત્યાં જ મળે.
લોકો શું જાણે?
એ સૌ જાણે માત્ર અંધકારની ઉપમાઓ,
પણ મને જોઈએ અંધકાર
એવો નિર્મેળ, જેને હું અડી શકું આ બે હાથે.
જેને હું ગુલામ બનાવીને પૂરી શકું મારા ઘરમાં.
હું અંધારાની આદિ,
શોધી રહી છું એ સોહામણા ગ્રીક ગુલામને.
સુદઢ, સ્નાયુબદ્ધ શરીર અને ઝૂકેલી આંખો.
મને જોઈએ પ્રાચીન ગ્રીસના
એ ગુલામની આંખોનું અંધારું.
પ્રગાઢ અને
ઊઘડતી સવાર જેવું સ્વસ્થ.
</poem>
 
==અંધારાનાં બચ્ચાં==
<poem>
અંધારાનાં બચ્ચાં મોં ખોલે
અંધારાનાં બચ્ચાં પાણી પીએ
અંધારાનાં બચ્ચાં બોલતાં શીખે
અંધારાનાં બચ્ચાં ઊડતાં શીખે
પણ અંધારાનાં બચ્ચાં જન્મે જ આંધળાં.
ઊડાઊડ કરે અહીંથી તહીં
ને પડે આખડે આમથી તેમ.
અંધારાનાં બચ્ચાં અવાવરુ કૂવામાં જઈને
ઘટક ઘટક પાણી પીએ
ને કૂવાની બખોલમાં રાતવાસો કરે.
દિવસ ઊઘડતાં જ ગભરાટમાં ઊડે,
અથડાય કૂવાની દીવાલોમાં,
ને ખાબકે ઊંડાં કાળાં પાણીમાં.
ગામના મોટા મેળામાં
મોતના કૂવા ફરતે લટાર લગાવતાં
મોટરસાઇકલ સવારની આંખે બાંધેલી
કાળી પટ્ટીમાંથી
ફરી જન્મે આ અંધારાનાં બચ્ચાં.
મોતના કૂવામાં ફટફટિયાનો કાન ફાડી નાખે તેવો અવાજ
અને કૂવા ફરતે જુઓ તો.
ઉપર ઝળૂંબતા કંઈ કેટલાયે લોકો.
મેળામાં મહાલતા ને
જીવસટોસટનો ખેલ જોવા આવેલા લોકો.
અને પછી, એક દિવસ,
મોટરસાઇકલ સવારે પણ ગુમાવ્યું સંતુલન
અને જઈને પડ્યો મોતના કૂવામાં.
એક જીવલેણ ખેલનો આખરે આવ્યો અંત
અને ઊડી ગયાં કૂવામાંથી
અંધારાનાં બચ્ચાં,
હંમેશ માટે.
</poem>
 
==કાંચળી==
<poem>
સાંભળ્યું છે કે જમીન પરના સાપ
પોતાના રાફડા ત્યજીને હવે
પાણીમાં રહેવા જતા રહ્યા છે.
સીમમાં ચાલતી વખતે
મારા પગે અથડાય છે
રંગબેરંગી કાંચળીઓ.
અને ત્યાં પાણીની અંદર
સાપનાં ઠાલાં શરીર
ફંગોળાતાં હશે,
ખડકો પર પછડાતા દોરડાની જેમ.
એમનાં શરીર પર ફૂટતા હશે લોહીના ટશિયા,
પણ મારા હાથમાંની આ કાંચળી તો
એવી સૂકીભટ છે,
જાણે આકરા વૈશાખમાં તરછોડાયેલું કોઈ પાંદડું.
આ કાંચળીની અંદર ક્યારેક કોઈ ઝેરીલું શરીર રહેતું હતું.
હવે, મનના એક ખૂણે કોઈ એક પ્રેમપ્રકરણની વચ્ચે મૂકેલા
વિષભર્યા કાગળની જેમ
રંગ બદલતી રહેશે આ કાંચળી.
</poem>
 
==સંવનન==
<poem>
સંવનન માટે કિનારે આવી છે સીલ.
એકબીજા પર આળોટી રહેલાં
એ અસંખ્ય શરીર
મનમાં કંઈક વિચિત્ર લાગણી જન્માવે છે.
એક આકાર વિનાના શરીરમાંથી
બીજું એવું જ આકાર વિનાનું શરીર પેદા થાય છે.
શું છે આ?
પ્રેમ કે પછી નરી પ્રજોત્પતિ?
પેલા કિનારે જોઉં છું તો
ફ્લેમિંગોની એક આખી વસાહત.
તેમનાં સોહામણાં ગુલાબી રંગનાં ઈંડાં સેવાઈ રહ્યાં છે
કેટકેટલાં પંખીઓ ને પ્રાણીઓ
સૌ વ્યસ્ત છે
પોતપોતાની પ્રતિકૃતિના સર્જનમાં
કે પછી
કોઈ રહસ્યમય પ્રકૃતિને બચાવી રાખવામાં.
કાળક્રમે લુપ્ત થતી કે પેદા થતી
જાતિઓના જાળામાં ગૂંચવાયેલી
એક માદા હું પણ છું.
પણ મને મન થાય છે કે
આ બધાં ફલેમિંગોનાં ઈંડાં ને સીલનાં બચ્ચાને
હું દાટી દઉં અહીં જ આ રેતીમાં.
પ્રકૃતિ અને પ્રતિકૃતિ વચ્ચેની આ હોડ
અહીં જ પૂરી કરી દઉં.
બસ, એક સમુદ્રતટ રહે,
કોઈ પક્ષીઓ કે પ્રાણીઓ વિનાનો.
અને તેને જોવા માટે
હું પણ ન રહું.
</poem>
 
==ચોરી લીધેલાં જીવન==
<poem>
મૃત માદાઓનાં સ્તનો ચૂસી રહ્યાં છે
નવજાત શિશુઓ.
શિશુઓનાં મોંમાંથી ટપકતાં
દૂધનાં ટીપાં
જમીન પર જામે છે બરફ થઈને.
જમીન પીગળે છે ઊંડે ઊંડે,
અને નવજાત શિશુઓના ચહેરા પર
ફરકે છે એક સ્મિત.
ચોરી લીધેલાં જીવન વેંઢારતાં આ શિશુઓ
મોટાં થાય છે,
રોજ, દરરોજ.
તેમનાં વિકસી રહેલાં શરીર
વિહ્વળ બનાવે છે
જમીનને ઊંડે ઊંડે.
સાદ કરે છે જમીન,
ભોંય તળેથી
અને અંતે,
એ વિકસિત શરીરો પણ ઓગળે છે જમીનમાં
તાજા, કણીદાર, શુદ્ધ ઘીની સુગંધ
ફરી વળે છે સર્વત્ર, સ્મશાનગૃહમાં.
મૃત માદાઓના ચહેરા પર
ફરકે છે એક સ્મિત.
જમીન ભરખી લે છે અંતે,
તમામ ચોરી લીધેલાં જીવન.
</poem>
 
==પપ્પાને, સાત સ્મૃતિકાવ્યો==
{{Block center|width=23em|
{{Poem2Open}}
પપ્પા સામ્યવાદી હતા. લક્ષ્મીકાંત છોટાલાલ જોષી. કચ્છના રૂઢિચુસ્ત, ધાર્મિક, બ્રાહ્મણ પરિવારમાં જન્મ્યા પણ સાહિત્યિક અભિરુચિને કારણે તેમની વિચારસરણી તદ્દન અલગ હતી. રશિયન સાહિત્ય વાંચતા. અસ્તિત્વવાદની વાતો કરતા. હાઈસ્કૂલમાં ભણતા ત્યારે ઇબ્સનના ‘ડૉલ્સ હાઉસ’ જેવાં નાટકો ભજવતાં. થોડી ટૂંકી વાર્તાઓ પણ લખી. ભગવાનમાં જરાય આસ્થા નહીં, પણ પરિવારજનોને અને પોતાની આસપાસના ગરીબ લોકોને મદદ કરવા હંમેશ તત્પર રહેતા. કચ્છ માટે તેમને ઘણો લગાવ હતો. મિત્રોના માણસ હતા. ભાઈબંધ-દોસ્તારો ઘણા. પોતાની બંને દીકરીઓ તો જીવથી પણ વહાલી. મારા માટે તેમને અઢળક લાગણી હોવા છતાં સંરક્ષણાત્મક બની રહેવાને બદલે ખૂબ નાની ઉમરથી મને તેમણે જે વિચારશીલ સ્વતંત્રતા આપી તેની મને આજ સુધી નવાઈ લાગે છે. પપ્પાનો સ્વભાવ રમૂજી હતો. સતત હસતા અને સૌને હસાવતા રહેતા પણ હું જાણી ગઈ હતી કે અંદરથી તેમને જીવન પ્રત્યે ખાસ લગાવ નહોતો. પોતાની નજર સામેથી જીવનને પસાર થઈ રહેલું જોઈ શકવાની ક્ષમતા તેમનામાં હતી. તેમની આ શાંતિ, નિરપેક્ષતા અને આંતરિક ઉદાસી મને પણ જાણે વારસામાં મળી છે. જીવનનાં અંતિમ વર્ષોમાં તો બૌદ્ધિક સંવેદનશીલતાના એક એવા સ્તર પર તેઓ હતા કે જીવન માટે જરાય લાલચ નહોતી રહી. પરિચિત હોય એ બધું જ છોડીને અપરિચિત તરફ પ્રયાણ કરી જવા તેઓ એકદમ તૈયાર હતા. ન હોવું એ જ હોવાની સૌથી ઉત્તમ અનુભૂતિ હશે કદાચ. પપ્પા, તમને લાલ સલામ.
{{સ-મ||❋}}
{{Poem2Close}}
}}
 
===આપણે પિતા-પુત્રી===
<poem>
મેં વારસામાં મેળવી છે,
આ ઉદાસી,
તમારી પાસેથી.
ભરપૂર જિવાતા જીવન વચ્ચે
અંદરથી સતત કોરી ખાતી એ લાગણી,
જાણીતી છે મને જન્મથી.
જન્મ આપનાર અને જન્મ લેનાર,
આપણે
પિતા-પુત્રી,
પોતપોતાના એકાંતમાં
અકારણ પેદા થતા અજંપાને
અવગણીએ છીએ એમ,
જાણે ઊંઘમાં,
મોંમાંથી બહાર આવી જતી લાળ
લૂછી નાખતા હોઈએ.
ઘણી વખત
એકબીજાની આંખમાં આંખ ન મેળવી શકતાં આપણે.
જાણીએ છીએ,
આ અજંપો ઘર કરી ગયો છે શરીરમાં.
તમે ઘણી વાર જોઈ રહેતા,
એક જૂના ફોટામાં
દાદીમાનો લકવાગ્રસ્ત ચહેરો.
હું ઘણી વાર જોઈ રહેતી,
ભગવાનની મૂર્તિને ઘસી ઘસીને અજવાળતા
નાનીમાના હાથ.
પછી એક વાર તમે કહ્યું હતું, ઈશ્વર નથી.
ઉદાસીના એક અંતરિયાળ પ્રદેશના પ્રવાસી,
એક નાળે બંધાયેલાં,
આપણે પિતા-પુત્રી,
લોહી કરતાં પણ સાચો
આપણો સંબંધ છે,
ઉદાસીનો.
</poem>
 
===ગુજરાતી મૂળાક્ષર===
<poem>
દરિયાથીયે અફાટ
જળચરોની આંખો
નજર પરોવી રહી છે
મારી આંખોમાં.
વર્ષો પહેલાં,
તમે મને લખેલા એક વહાલસોયા પત્રના
ગુજરાતી મૂળાક્ષરો
મારી સમક્ષ
સ્પષ્ટ-અસ્પષ્ટ
જળપરીની જેમ નૃત્ય કરી રહ્યા છે.
એ કાગળના સળમાં તમારા ચહેરા પરની રેખાઓ
એમ સેળભેળ થઈ રહી છે
જાણે દરિયા પરની ઠંડી હવામાં ઊડી જાય પાણી.
આ હસ્તાક્ષરો પાણીમાં પલળીને
સાવ પાંગળા થઈ જાય એ પહેલાં
અહીં સૂકવો એમને.
આ ટાપુ પર ખૂબ તડકો છે.
પપ્પા, અહીં બેસો.
જુઓ, આ તમારો પત્ર.
જાણે નવોનક્કોર કાગળ.
તડકામાં ચમકતા પાણી પર
ઝળાઝળા થતા
ગુજરાતી મૂળાક્ષરોને
માછલી માનીને
ચાંચમાં લઈને ઊડી રહ્યાં છે જળપંખી
ને રાત્રે, દરિયાની ચોકી કરતા
દીવાદાંડીના પ્રકાશના શેરડાની જેમ
તમારો પત્ર
પાણી પર પથરાય છે,
ઝાંખો થાય છે,
ફરી વંચાય છે.
</poem>
 
===દેવદૂત===
<poem>
તમે જ્યારે અંતિમ શ્વાસ લીધા
ત્યારે હું હાજર નહોતી.
તમારા ચહેરા પર
એ વખતે ભય હતો કે આનંદ કે રાહત
એ હું નથી જાણતી.
પણ ધીરેથી બંધ થઈ રહેલી તમારી આંખોમાં
કેટલાક ચહેરા બિડાઈ ગયા હશે.
તેમાં એક ચહેરો મારો પણ હશે.
મારા જન્મ પહેલાં,
મારાથી અજાણ,
એક જીવન તમે જીવ્યા.
અને હવે,
એક જીવન હું જીવીશ,
તમારા ગયા પછી તમારાથી અજાણ.
જ્ઞાત-અજ્ઞાતના ઉંબરે ઊભેલા
આપણે પિતા-પુત્રી
કોને કહીએ પરિચિત
ને કોને માનીએ અપરિચિત?
હું તમારી યાદમાં કાગવાશ નહીં આપું,
પણ તમે આવજો,
પાંખો ફફડાવતા,
જ્યારે દેવદૂતો રસ્તો પૂછે તમને,
મારા ઘરનો.
</poem>
 
===પિત્તળની ઍશ-ટ્રે===
<poem>
ગઈ કાલે હું કુહાડી લઈને
બરફના પહાડોમાં ખોદી રહી હતી.
મૃત યાકનાં શરીર.
ત્યારે મળી આવી અચાનક,
તમને મેં ભેટ આપી હતી એ
સુંદર, જાળીવાળી, પિત્તળની ઍશ-ટ્રે
હવે હું શોધી રહી છું
સિગારેટની રાખ ખંખેરતી
તમારી લાંબી આંગળીઓ.
અને મળી આવી મને
હજી પણ હૂંફાળી સિગારેટની રાખ.
કેલ્શિયમની ખામી તો છે જ મારા શરીરમાં નાનપણથી.
હું હંમેશ ઍશ-ટ્રે હાથમાં લઈને રાખમાં આંગળીઓ ફેરવતી
એ તમે જોતા.
હવે, આ પહાડોમાં દટાયેલા યાકની આંખો
નજર રાખી રહી છે મારા પર.
હું આ સિગારેટની રાખ
મારા મોંમાં ન મૂકું તે માટે.
</poem>
 
===છાપું===
<poem>
તમારા ગયા પછી
હું રોજ બહારથી છાપું ઘરમાં લઈ આવું છું.
છતાં કોઈ વાર એવું લાગે છે
જાણે ઘરની બહાર
મેં ન ઉપાડેલાં અને
તમે ન વાંચેલાં છાપાંનો ઢગલો પડી રહ્યો છે.
તમારાં ચશ્માં છે હજી, કબાટના કોઈ ખૂણે સચવાયેલાં.
ચશ્માં અને સમાચાર વચ્ચેનું એક શરીર નથી હવે.
મારી નજર સામે અવારનવાર દેખાય છે
બરફના પર્વતોમાં તમને શોધવા
મોંમાં છાપું લઈને દોડી રહેલો એક કૂતરો.
એ છાપામાં, બસ એક સમાચાર મારે તમને ખાસ પહોંચાડવા છે.
તમારી નાની દીકરી હિનાને ત્યાં દીકરી આવી છે અને એનું નામ અમે
{{space}}{{space}}{{space}}{{space}}{{space}}અનુષ્કા રાખ્યું છે.
</poem>
 
===સજીવ શર્ટ===
<poem>
કપડાંમાં સરી જતાં જીવન
અને જીવનમાં સરી જતાં કપડાં
અને એ બે વચ્ચેથી પસાર થઈ જતા
કંઈ કેટલાયે પ્રસંગો,
સારા ને માઠા.
કેટલાંક કપડાં એ પ્રસંગોમાં એવા ભળી જાય
કે જાણે એ કપડાં એ પ્રસંગો માટે જ
કે એ પ્રસંગો એ કપડાં માટે જ
સર્જાયાં હોય.
તમને અગ્નિદાહ આપતી વખતે
ભૂજના સ્મશાનગૃહમાં મેં પહેરેલું
કાળા અને સફેદ રંગના પોલકા ડૉટવાળું એ શર્ટ -
મારી સ્મૃતિમાં એવું સ્થિર થઈ ગયું છે
જાણે તમારું એ નિશ્ચેતન શરીર.
તમારા નિર્જીવ શરીર પર મેં આગ ચાંપી ત્યારે
એ શર્ટ જાણે સજીવન થઈ ગયું હતું
અને તમામ વિષાદથી પર થઈ ગયું હતું.
હું જાણું છું કે એ શર્ટને
હું ક્યારેય ફેંકી નહીં શકું.
</poem>
 
===ગાંધીધામની ટ્રેન===
<poem>
તમારી આંગળી પકડીને જોઈ હતી ટ્રેન પહેલી વાર,
કચ્છમાં ગાંધીધામના સ્ટેશન પર.
મેં પૂછ્યું હતું, આ ટ્રેન આટલી લાંબી?
અને તમે કહ્યું હતું, તું નાની છે.
આજે હવે દેશ-વિદેશની યાત્રા વેળા
હું ઘણી વાર મુઠ્ઠી પછાડીને
તોડી નાખું છું પ્લેનની બારી
અને કૂદી પડું છું બહાર
ખુલ્લા, અજાણ્યા આકાશમાં.
નીચે જોઉં છું તો
પસાર થઈ રહી હોય છે એક ટ્રેન.
પૂરપાટ દોડયે જતી એ ટ્રેન
હજી પણ, આખી પૃથ્વી ફરી વળે તેટલી લાંબી લાગે છે.
કચ્છથી કેલિફોર્નિયા જઈ રહેલી
એ ટ્રેનની બારીમાંથી બહાર જોઈ રહેલા
અજાણ્યા લોકોના ચહેરા
હજી આજે પણ એટલા જ અજાણ્યા લાગે છે.
ગાંધીધામના સ્ટેશન પર
ટ્રેનને લીલી ઝંડી બતાડનાર એ ગાર્ડ
મૃત્યુ પામ્યો હશે હવે
પણ એ એક માત્ર ચહેરો
મને યાદ છે હજી પણ.
એ એ જ ચહેરો છે, જે ચેક કરે છે મારો પાસપોર્ટ
જ્યારે હું પ્રવેશું છું, કેલિફોર્નિયામાં.
અને એ જાણે છે,
હું ક્યારેય ગઈ જ નથી, કચ્છથી બહાર.
</poem>
 
==શિયાળો==
<poem>
મારે મન શિયાળો એટલે
કચ્છના અમારા ગામનું એ ખેતર.
ખેડૂત ખેતરમાં ચાસ પાડીને જતો રહે એ પછી
આખી રાત એ ચાસમાં પ્રસરતી ઠંડી
જાણે આજીવન ઘર કરી ગઈ છે
મારા શરીરમાં.
શિયાળામાં તદ્દન ઉપેક્ષિત રહેતું એ ખેતર
ક્યારેય મારા મનથી દૂર નથી થયું.
વૃક્ષોનાં પાંદડાં પર જમા થતી ધૂળ,
ફળોની તરડાઈ રહેલી ત્વચા,
ખેતરના વહેળામાંથી વહેતા
ઠંડા પાણીનો ત્રુટક-ત્રુટક અવાજ,
હાથ ન અડી શકાય તેવા ઠંડાગાર
લોખંડનાં ખેતીનાં ઓજાર
અને મજૂરણ બાઈના કાન સોંસરવો નીકળી જતો
સીમનો સુસવાટા મારતો પવન.
ઠંડીનું એક લખલખું ફરી વળે
બળદના શરીરમાં પણ
અને હું જોઈ રહેતી એ કંપારી.
મને સૌથી પરિચિત અને સૌથી આત્મીય
કોઈ સ્થળ હોય તો એ તે ખેતર.
એ ખેતરની જગ્યાએ હવે કદાચ
બંધાઈ ગયાં હશે અનેક હૂંફાળાં ઘર
પણ મારા મનના એક ખૂણે,
હજી આજે પણ હું ધ્રૂજી રહી છું ટાઢથી.
એ ખેતરમાં હું રોજ સળગાવું છું એક તાપણું.
તાપણું ઠરી જાય છે, મોડી રાત્રે
અને રોજ સવારે ઊઠીને
હું ભેગી કરતી હોઉં છું તેની રાખ.
</poem>
 
==યાયાવર પક્ષીઓ==
<poem>
કાતિલ ઠંડીથી બચવા
સાઇબીરિયાથી કચ્છ જતાં
પ્રવાસી પક્ષીઓનાં ખરી રહેલાં પીંછાં
હવામાં ઊડતાં જઈ પડે છે
અજાણ્યા પ્રદેશોમાં.
અજાણી ભૂમિઓની પૂજનીય લોકવાયકાઓ જેવાં
એ વિદેશી પીંછાં,
બદલે છે રંગ
સ્થાનિક સ્થળના સ્થાનિક આકાશ પ્રમાણે
અને એ પ્રદેશો પરથી દૂર ઊડી ગયેલાં
એ યાયાવર પક્ષીઓનાં
પીંછાં વગરનાં
હળવાફૂલ શરીર
ખાલી ખાલી ઊડ્યા કરે છે
બમણી ગતિએ.
અમસ્તા આકાશોમાં.
</poem>
 
==એક વિશ્વ, સમાંતર==
<poem>
ટ્રેન ગતિ પકડી રહી છે.
બારી બહાર
એક વિશ્વ, સમાંતર,
સમાન ગતિએ. ધકેલાઈ રહ્યું છે,
પાછળ ને પાછળ.
ઉપર આકાશમાં
સાંજનો લાલચટાક સૂરજ
ટ્રેનની ભઠ્ઠીમાં ઠલવાતા
રાતા, ગરમ અંગારા જેવો,
દોડી રહ્યો છે
મારી સાથે ને સાથે.
કોણ જાણે ક્યાં જઈને આથમવા.
</poem>
 
==વિસ્તૃત શહેર==
<poem>
એ શહેર,
લોકો કહે છે કે હવે ખૂબ વિસ્તરી ચૂક્યું છે.
હું કલ્પના કરું છું,
એ બેકાબૂ શહેરની,
અને હજારો રસ્તા આમથી તેમ ફંટાતા,
મને લઈ જાય છે કશેક,
જયાં હું ગઈ હતી ક્યારેક, કે નહોતી ગઈ કદી.
જ્યાં હું જન્મી હતી ક્યારેક, કે મૃત્યુ પામી હતી કદી.
મને ગમવા માંડ્યું છે એ શહેર,
જ્યાં સ્મૃતિને કોઈ અર્થ નથી,
અર્થને કોઈ ઇતિહાસ નથી
અને ઇતિહાસનો કોઈ આલેખક નથી.
એ શહેરના દરેક રસ્તા મને પરિચિત
અને છતાં એ શહેર માટે હું આગંતુક અતિથિ.
આવો આદર્શ સંબંધ,
ક્યાં મળે કોઈ શહેર સાથે?
</poem>
 
==નિર્વસ્ત્ર શહેર==
<poem>
હું હવે રહેવાસી છું
એક એવા શહેરની
જ્યાં હું નિર્વસ્ત્ર ફરતી હોઉં છું
કોઈ પાગલ સ્ત્રીની જેમ,
અને ત્યાંના સંસ્કારી શહેરીજનોને
કોઈ રસ નથી,
એક અજાણી સ્ત્રીને સજા કરવામાં.
ક્યારેક ખુશ, ક્યારેક નિરાશ,
હું શોધતી રહું છું,
આ શહેરના અપરાધી રસ્તા
અને રાત પડયે
સૂઈ જઉં છું,
શહેરની મધ્યે, કોઈ સુંદર સ્થાપત્ય નીચે.
હું મથી રહી છું,
સ્થાનિક બનવા
અને આ શહેર
રોજ રાત્રે,
મારા શરીર પર
ઓઢાડી જાય છે
કોઈ નવી ચાદર.
સવારે હું ગુસ્સામાં ફાડીને ફેંકી દઉં છું એ ચાદર
અને એમ,
એક નવો દિવસ ઊગે છે,
આ નિર્વસ્ત્ર શહેરમાં.
</poem>
 
==લંડન==
<poem>
બિગબેન નામના ટાવર પરનું ઘડિયાળ
અને લંડન આય નામનું એક ચગડોળ.
એક શહેરની સાબિતી માટે
સમયને જકડીને ઊભાં રહી ગયેલાં
આ બે વર્તુળ,
ક્યારેક સમયથી સાવ પર થઈ ગયેલા લાગે.
વચ્ચે થેમ્સ નામની એક આભાસી નદી વહે.
એ બધાની ઉપરવટ,
અંતહીન માનસ પર
અગણિત છવાયેલો સમય.
બપોરના બે, ત્રણ કે ચાર વાગ્યા કરે.
ક્યારેક ધુમ્મસ, ક્યારેક વરસાદ
સહસા સંભળાય સમય
અને પછી કંઈ જ બને નહીં.
ઘડીભરમાં,
શાંત, ઠંડાગાર વાતાવરણમાં
વિલીન થઈ જાય સમય.
પછી આઇસક્રીમવાળો નીકળે
મ્યુઝિક વગાડતો,
અને મન દોડી જાય એ તર્જની પાછળ
શું લેવા?
કંઈ જ નહીં.
સમય પાછો આવે, ખાલી હાથે.
રાત્રે મારા સ્મૃતિપટ પર નિઃસ્તબ્ધ હિલોળા લેતાં
થેમ્સના અજાણ્યાં પાણીમાં
એક રોશનીથી ઝળાંઝળાં થતું ટાવર ઝળૂંબે.
ટાવર પર કોતરાયેલા સમયના કાંટા
મરજીવા બનીને બચાવી લાવે
મારી ડૂબી રહેલી સ્મૃતિને.
હું તોડી-ફોડીને ફેંકી દઉં એ કાંટાને
તોયે બીજા દિવસે
ટાવર પર હોય જ છે
મસમોટું એક ઘડિયાળ.
મારે ટેવાઈ જવું પડશે હવે
સમયના અસ્તિત્વથી.
સમયનાં સ્મારકો તો બંધાતાં રહેશે.
આ શાંત ચગડોળ પણ
આમ જ ફરતું રહેશે નદીના તટ પર.
કિનારે આમ જ તણાઈ આવશે મૃતદેહો
મનુષ્યોના, પ્રાણીઓનાં, પંખીઓના...
આમ જ બરફ બનતાં રહેશે આ પાણી
અને આમ જ ઓગળતી રહેશે
આ થીજેલી સ્મૃતિઓ.
</poem>
 
==ન્યૂઝીલૅન્ડ — પાંખ વગરનાં કીવી==
<poem>
નજર પડે ત્યાં સુધી પથરાયેલાં
લીલાં ઘાસનાં મેદાનમાં
ચરી રહ્યું છે એક ઘેટું,
અસહ્ય શાંતિથી.
અને મારા પગ પાસે
આમતેમ ફરી રહ્યાં છે
પાંખ વગરનાં કીવી.
અહીં કોઈને મારો જરાયે ડર નથી.
હું ઊંચે નજર કરું છું આકાશમાં
અને આ ઘેટાએ કે આ કીવીએ
ક્યારેય નથી જાણી
એવી એક ઉડાન,
ધબાક કરતી પછડાય છે જમીન પર.
અહીં કોઈને સંભળાતો નથી એ અવાજ
અને હું પણ કંઈ બોલવા નથી ઇચ્છતી.
એક નવા દેશમાં,
અજાણી ભાષાઓ વચ્ચે.
હું મૂંગીમંતર વિસ્તરી જઉં છું
ઘાસનું મેદાન બનીને.
ખાઉધરું ઘેટું ખાધા કરે છે ઘાસ.
પાંખ વગરનાં કીવી
રમતાં રહે છે
બરફના ઢગ પર.
અને હું મારો સમય પસાર કરવા
પથ્થર પર ચીતરી રહી છું,
માઓરી ભાષાના કેટલાક સ્થાનિક શબ્દો.
</poem>
{{Rule|10em}}
(કીવી પક્ષી ન્યૂઝીલૅન્ડનું રાષ્ટ્રીય પ્રતીક છે, જે ઊડી નથી શકતું. માઓરી, ત્યાંની સ્થાનિક ભાષા છે. )
 
==લેક ટાઉપો==
<poem>
સરોવરના બનેલા એ શહેરના રસ્તાઓ પર
ચાંદની એમ વીખરાયેલી પડી હતી
જાણે કાચના રજકણ.
લોહનીંગળતી પાનીએ.
હું બેઠી હતી
સરોવરના કિનારે
અને રાતના અંધકારમાં
મેં જોયાં હતાં
સરોવરનાં પાણીને રતાશ પકડતાં.
રાતાં પાણી પર સરકી રહેલાં
સફેદ યાટ,
જોતજોતામાં નજર સામેથી
ઓઝલ થઈ ગયાં હતાં.
અને પછી ધીમે ધીમે
સરોવરનાં પાણી
ફરી વળ્યાં હતાં આ શહેર પર.
એક આખું સરોવર
જિવાઈ રહ્યું હતું મારી અંદર,
અને હું, પ્રવેશી રહી હતી
એ શહેરમાં.
અહીંના લોકો કદાચ ઓળખે છે મને.
આ એ જ સ્ત્રી છે
જેની લાશ,
એકાંતરે સરોવરના કિનારે આવી જાય છે.
કોઈ જાણતું નથી
ક્યાંથી અને કેમ, આવી હતી હું અહીં.
વળી, પાણીના શરીરને
કોઈ અગ્નિદાહ પણ નથી આપી શકતું.
તેઓ સૌ ફરી ડુબાડી દે છે મને,
શરીરે પથ્થરો બાંધીને.
અને એમ ફરી એક સવાર પડે છે.
સરોવરમાં નવાં યાટ ગોઠવાય છે,
માછલીઓને પકડવા નવી જાળ ફેંકાય છે.
મને ગમે છે,
મારી ઉપર થઈને,
દૂર દૂર ચાલ્યાં જતાં સફેદ યાટ.
</poem>
{{Rule|10em}}
(લેક ટાઉપો એ ન્યૂઝીલૅન્ડનું સૌથી વિશાળ સરોવર છે.)
 
==રોટોરુઆ==
<poem>
એક ઊંચાઈ પર ઊભી હતી હું
અને મારી આસપાસ ઊછળી રહ્યા હતા
ઊકળતા પાણીના ઝરા.
એક મુલાકાતીની જેમ,
નિઃસ્પૃહ ચહેરે હું જોઈ રહી હતી
રોટોરુઆની વલોવાઈ રહેલી જમીન.
પણ અંદરથી જાણે ખૂબ પોતીકી લાગતી હતી
એ અશાંત જમીન.
ઊકળતી માટીની તીવ્ર ગંધ
સ્મૃતિ સોંસરવી જઈને
ઓગાળી દે છે તમામ આવરણ -
એ શરીર, એ સ્પર્શ, એ સમય.
જ્વાળામુખીની જમીન પર ઊભેલી હું
કલ્પના કરી શકતી હતી
માત્ર કંઈક તૂટવાની, કંઈક ઓગળવાની.
ધગધગી રહી હતી એ જમીન
ને હું ત્યાં સમાઈ જવા આતુર,
ફરી વળી હતી ચારેકોર, વરાળ બનીને.
{{space}}{{space}}* * *
રોટોરુઆ પાછળ છોડી દીધા પછી
હું હજીયે યાદ કરું છું,
મારા વગર પણ
ત્યાં હજી
એમ જ ઊછળતા હશે
ગરમ પાણીના ઝરા.
ને એમ જ ધગધગતી હશે માટી,
વર્ષોથી, અવિરત.
હું અહીં મૃત્યુ પામીશ
એક આભાસી શાંતિ વચ્ચે
પણ ત્યાં,
સક્રિય જ્વાળામુખીની એ જમીન પર
ખદબદી રહેલી માટીની ગંધમાં
ભળી ગયેલો મારો ઉચ્છવાસ,
પોતાના શ્વાસમાં લઈને,
એ માટી શરીરે ચોપડીને,
પરત જઈ રહ્યા હશે
કંઈ કેટલાય પ્રવાસીઓ.
</poem>
{{Rule|10em}}
(રોટોરુઆ, ન્યૂઝીલેન્ડની એક્ટિવ વોલ્કેનો સાઇટ છે જયાં જ્વાળામુખીની
સતત ધગધગતી જમીન પર સહેલાણીઓ મડ થેરપી (માટીચિકિત્સા) માટે
આવે છે.)
 
==ઓક્લેન્ડ==
<poem>
પાછળ છૂટી ગયેલું એ શહેર
હજી પણ જીવી રહ્યું છે
મારી સાથે,
એક નવા દેશમાં, આ નવા શહેરમાં.
મને યાદ આવે છે,
ત્યાં મેં ઓળંગ્યા હતા એ ચાર રસ્તા.
એ ચાર રસ્તા પર સિગ્નલ પાસે એક ટાવર હતું.
એ ઘડિયાળના મોટા કાંટા
અહીં હું મારી કાંડાઘડિયાળમાં
આ દેશનો સમય સેટ કરતી હોઉં છું ત્યારે
નજર સામે એવા તરવરે છે જાણે
એકએક ક્ષણનો હિસાબ માંગતા હોય.
અહીંની બજારમાંથી ફળો ખરીદતી વખતે
મારા મોંમાં હોય છે
ત્યાં ઘરની પાછળ ઊગતાં હતાં તે
બહારથી સોનેરી અને અંદરથી લીલાં,
ખરબચડાં, ખાટાં ફળોનો સ્વાદ.
અહીંની સવાર પર
ઝળબૂંબતી રહે છે ત્યાંની બપોર.
અહીંની ઇમારતોમાં જીવતા રહે છે ત્યાંના લોકો.
અને પછી તો,
ત્યાંના પાર્કમાં અહીંનો તડકો...
અહીના પાસપોર્ટમાં ત્યાંનું એડ્રેસ...
ત્યાંના બત્તીના બિલમાં અહીંનો ચેક...
અહીંના સિનેમાહૉલમાં ત્યાંની ટિકિટ...
બે શહેર
સેળભેળ થતાં, છૂટાં પડતાં, ફરી એક થતાં,
અંતે સાવ ખોવાઈ જતાં,
ટકી રહે છે મારી ભીતર.
આ શહેરના રસ્તાઓ પર
પેલા શહેરની નંબરપ્લેટવાળાં વાહનો દોડતાં રહે છે.
સ્પીડ કૅમેરામાં પકડાઈ જઉં ત્યારે
દંડ ભરતી વખતે.
મનમાં સવાલ ઊઠે,
આ પૈસા કયા દેશના?
ક્યાં જઈ રહી હતી હું આટલી ઝડપે?
આ ઘડીએ,
કયા સમયને સાચો માની રહી હતી હું?
એ ટાવર ક્લૉકના કે આ કાંડાઘડિયાળના?
</poem>
{{Rule|10em}}
(ઓકલેન્ડ એ ન્યૂઝીલેન્ડનું એક મહાનગર.)
 
==માઓરી પુરુષ==
<poem>
ચહેરાની રૂપરેખા તદ્દન ભિન્ન
અને તેના ૫૨ સાવ અજાણ્યું ચિતરામણ.
હું આંગળીઓ ફેરવું છું
કે પુરુષના ચહેરા પર,
તેના વાળમાં, તેના વાંસા પર
અને મારા હાથ બોલવા માંડે છે
માઓરી ભાષા.
તેના શરીર પર દોરેલાં પક્ષીઓની પીઠ પર બેસીને
હું ઊડી જઉં છું,
અડાબીડ અરણ્યો પરથી.
એક માઓરી પુરુષ
હજી પણ રાહ જોઈ રહ્યો છે
મારા પાછા ફરવાની.
</poem>
{{Rule|10em}}
(માઓરી, એ ન્યૂઝીલેન્ડની સ્થાનિક પ્રજા.)
 
==કમાટીબાગના સિંહ==
<poem>
યાદ છે, ક્યારેક, બપોરની વેળાએ,
વડોદરાના એ ઘરની નજીક આવેલા
કમાટીબાગના પ્રાણીસંગ્રહાલયમાંથી
સિંહોની ત્રાડ સંભળાતી
અને હું પૂછતી,
આ સિંહ, આપણાથી કેટલે દૂર છે?
આપણે ક્યારેય ન લખેલી
કેટલીક કવિતાઓની જેમ
ક્ષીણ થઈ રહી છે સિંહોની ત્રાડો પણ હવે.
અને એમ શમી જશે
આપણી સ્મૃતિ પણ.
અને એમ વધતું જશે અંતર
અંગત અને આગંતુક વચ્ચેનું.
સમયનો એક ટુકડો
ઘર અને બાગ વચ્ચેના રસ્તા જેવો
પહોળો થઈને ધોરીમાર્ગ બનશે કદાચ.
અંતર જ્યારે સીમા અતિક્રમી જાય ત્યારે
નજીક આવી જાય,
કમાટીબાગના સિંહોની જેમ.
આજે, વડોદરાની એક વૈશાખી બપોરે
હું ફરી રહી છું કમાટીબાગમાં.
જોઈ રહી છું,
પાંજરામાં પુરાયેલા
આપણા પ્રિય સિંહ,
હવે નિઃશક્ત, તરસ્યા,
સૂતા પડ્યા છે, મડદાની જેમ.
</poem>
{{Rule|10em}}
(અર્પણઃ તાળું વાસી દીધેલા કોઈ ઘરમાં રહેતા સાવજથીયે સશક્ત એક
કવિને.)
 
==બરસાતી==
<poem>
ચાલ, ભાગી જઈએ.
ક્યાં?
દિલ્હી. કોઈ બરસાતી ભાડે લઈને રહેશું.
બરસાતી એટલે?
નાનકડી અગાશીવાળું ઘર. દિલ્હીમાં તેને બરસાતી કહે.
વરસાદમાં બહુ સુંદર લાગે.
{{space}}{{space}}* * *
અગાશી પર સવાર-સાંજ
ઊગતા-આથમતા તડકા વચ્ચે લહેરાતાં,
અમર થઈ ગયેલાં બારમાસીનાં ફૂલો,
ઊંચાં થઈ થઈને ડોકિયું કરે છે અંદર,
આપણી બરસાતીમાં ગોઠવાવેલાં રાચરચીલાં સામે.
{{space}}{{space}}* * *
ને વરસાદ?
વરસાદ તો આપણે જોયો જ નહીં.
પણ વરસાદમાં ભીંજાયેલા અશ્વો
ઊતરે છે મારી અગાશીએ હવે,
અને હું તેમની ભીની કેશવાળી કોરી કરું છું.
અમરત્વને વરેલાં બારમાસીનાં ફૂલો
જોઈ રહે છે મને.
</poem>
{{Rule|10em}}
(અર્પણઃ બરસાતી ૫૨ અમર થઈ ગયેલા એક કવિને.)
 
==સૂરજ પર દોરેલો કાગળ==
<poem>
‘Shine'
બી. એ.ના પ્રથમ વર્ષની પરીક્ષા વખતે
કાગળ પર તેં દોરેલો નાનકડો એ સૂરજ
આકાશમાં ધગધગતા અગણિત સૂરજ વચ્ચે
શાતા આપી રહ્યો છે મને.
{{space}}{{space}}* * *
‘Reclaim કરાયેલી ભૂમિ પરથી તને રિક્લેઇમ કરવાની પણ એક મજા
છે.'
તેં લખ્યું હતું,
મુંબઈમાં બાંદ્રા રિક્લેમેશન લૅન્ડ પરથી મને લખેલા એક પત્રમાં.
{{space}}{{space}}* * *
સમુદ્ર પર પથરાયેલા શહેરમાંથી કે શહેર પર પથરાયેલા સમુદ્રમાંથી,
કાગળ પર દોરાયેલા સૂરજમાંથી કે સૂરજ પર દોરાયેલા કાગળમાંથી,
હું રિક્લેઈમ કરી લઈશ તને, ક્યારેક.
</poem>
{{Rule|10em}}
(અર્પણઃ પોતાની કવિતાને ક્યારેય રિક્લેઇમ ન કરી શકેલા એક કવિને.)
 
==બાંદ્રા રિક્લેમેશન લૅન્ડ==
<poem>
નાખ,
હજી થોડી વધુ રેતી
આ દરિયાના પટમાં.
પાછી લઈ લે આ જમીન
સ્વાર્થી દરિયા પાસેથી.
ચણ,
આ પોલી જમીન પર
એક દીવાલ ને બે બારી.
ડૂબકી માર,
હજી ઊંડે
ને પાછાં લઈ લે આ દરિયા પાસેથી
મારા ભીજાયેલાં વસ્ત્રો
ને કોરી કાંસકી.
ખંખેર,
મારા વાળમાંથી
દરિયાની રેતી
ને બાંધ અહીં,
મારા અને દરિયા વચ્ચેની
આ વિખવાદિત જમીન પર,
એક ઘર.
દરિયો નક્કી આવશે એક દિવસ પાછો
આપણું આ ઘર લઈ જવા.
પણ ત્યાં સુધી
વધેર,
એક નારિયેળ
ને કર અહીં ભૂમિપૂજન.
લટકાવ,
મારા આંગણે પાણીનાં તોરણ
ને સજાવ,
મારી પથારી પર
તૂટેલા શંખ.
ભલે જગાડે મને ભરઊંઘમાંથી,
જળચરોના ડંખ
હું નહીં ખસું અહીંથી,
આ રિક્લેઇમ કરેલી ભૂમિ પરથી.
</poem>
 
==કંદમૂળ==
<poem>
હું
ઉપવાસી પતિવ્રતા
ક્ષુધાથી વ્યાકુળ.
આ કંદમૂળ દેખાય છે હાથવેંતમાં
પણ તોડવા જઉં તો
જાણે ઊંડે ને ઊંડે ઊતરી રહ્યાં છે જમીનમાં
હું ખોતરી રહી છું જમીન
હું ખેંચાઈ રહી છું જમીન તળે
હું સરકી રહી છું
કંદમૂળના સ્વર્ગ ભણી.
{{space}}* * *
પાતાળમાંથી
મૂળસોતા ઉખેડીને
ફંગોળ્યા, કંદમૂળ
મેં ઊંચે આકાશ તરફ
હવે જોઉં છું તો
કંદમૂળ લટકી રહ્યાં છે
અધ્ધર હવામાં
મારા હાથ લંબાય છે, સાત ગણા
અને કંદમૂળ ઊડે છે હવામાં, ચૌદ ગણા
{{space}}* * *
મારા મોંમાં,
મારી યોનિમાં ખૂંપી રહ્યાં છે કંદમૂળ
છેક તળ સુધી
અને મારી જીભ તળે
ઓગળી રહ્યો છે,
શક્કરિયાં બટાટાનો શીરો.
— કંદ વિનાનાં મૂળ,
અને મૂળ વિનાનાં કંદ —
ઊગી રહ્યાં છે મારી યોનિમાં
બીજ બનીને.
{{space}}* * *
શરીરના ક્ષાર શોષી લઈને
હૃષ્ટપુષ્ટ થયેલાં આ કંદમૂળ
નક્કી જીવ લઈ લેશે મારો.
— કંદ વિનાનાં મૂળ,
અને મૂળ વિનાનાં કંદ —
મૂળ અને કંદને લાખ ભેગાં કરું હું
પણ જમીન નથી આપતી જગ્યા તસુભર.
અને હવા,
લઈ જઈ રહી છે મારા બે હાથને
એકમેકથી દૂર, અતિ દૂર.
એક બટકું ભરું કંદને
ત્યાં મૂળિયાં,
જકડી લે છે મારા શરીરને.
હું અશક્ત,
ઊડી રહી છું આકાશમાં
અને પૃથ્વીલોકનાં મૂળ
દેખાઈ રહ્યાં છે ઉપરથી
જમીનથી સાવ વિખૂટાં.
</poem>
{{page break|label=}}
 
{{BookCover
|cover_image = File:Kandmool Manisha Joshi Back Cover.jpg
|title =
|author =
}}
 
[[Category:મનીષા જોષી]]
Retrieved from "https://wiki.ekatrafoundation.org/wiki/Special:MobileDiff/64880"

Navigation menu