ભારતીય કાવ્યસિદ્ધાંત/કાવ્યપ્રયોજન: Difference between revisions

આમ છે છતાંયે બોધ એ કાવ્યનું અનિવાર્ય પ્રયોજન હોય એમ લાગતું નથી. મહત્ત્વની છે તે બોધ વ્યક્ત કરવાની રીત, બોધનો આશય નહિ.૧<ref>૧. આચાર્ય અભિનવગુપ્ત આ મુદ્દો સ્પષ્ટ કરે છે :<br>तथापि तत्र प्रीतिरेव प्रधानम् । अन्यथा प्रभुसंमितेभ्यो वेदादिभ्यो मित्रसंमितेम्यः च इतिहासादिभ्यो व्युत्पत्तिहेतुम्यः कः अस्य काव्यरूपस्य व्युत्पत्तिहेतोः जायासंमितत्वलक्षणो विशेषः इति प्राधान्येन आनन्दः एव उक्तः । चतुर्वर्गव्युत्पत्तेः अपि च आनन्दः एव पार्यन्तिकं मुख्यं फलम् । (ध्वन्यालोकलोचन)</ref> કદાચ આથી જ મમ્મટ ‘સદ્ય: પરનિર્વૃતિ’ને ‘સકલપ્રયોજનમૌલિભૂત’ પ્રયોજન ગણે છે. કાવ્ય કવિને યશ કે ધન અપાવે કે નહિ, વાચકને જ્ઞાન કે બોધ આપે કે નહિ, પણ કવિ કાવ્યસર્જન વેળા અને ભાવક કાવ્યોપભોગ વેળા જો અન્ય જ્ઞાનને ઘડીભર ભુલાવી દે એવી પરમ આનંદસમાધિમાં લીન ન થાય, તો તે કવિતા નહિ. કવિતા ઘણું કરી શકે છે, કરે પણ છે, પણ એ બીજું કંઈ કરે કે નહિ, આટલું તો એણે કરવું જ જોઈએ. પરમ આનંદમાં લીન બનાવી દે એવી કાવ્યની પ્રેરણા ન હોય, તો માત્ર યશ, ધન કે લોકકેળવણીના ઉદ્દેશથી ખરું કાવ્ય બનતું નથી.૨<ref>૨. મમ્મટ અને બીજા કાવ્યશાસ્ત્રીઓ પણ આનંદનું પ્રયોજન ભાવકપક્ષે જ ગણાવતા હોય એવું લાગે છે. સર્જકપક્ષે એમણે યશ, ધન અને અનિષ્ટનિવારણને જ ગણાવ્યાં, જે અનિવાર્ય પ્રયોજનો નથી, એટલે સર્જક પક્ષે એમણે તાત્ત્વિક દૃષ્ટિએ નહિ, વ્યવહારુ દૃષ્ટિએ જ વિચાર્યું લાગે છે. આધુનિક પાશ્ચાત્ય મીમાંસકો સર્જકપક્ષે Self-expression – આત્માભિવ્યક્તિને કાવ્યનું પ્રયોજન ગણાવે છે. સર્જકને જે પ્રેરણા જાગી છે, જે સંવેદન થયું છે તેને અભિવ્યક્તિ દ્વારા સંતૃપ્ત કરવું એ જ કાવ્યસર્જનનું પ્રયોજન. એ વ્યાપારમાં કવિચિત્તની સ્થિતિ બહુધા આનંદમય હોવાની. એ રીતે આનંદને કાવ્યસર્જનનું પણ પ્રયોજન ગણી શકાય.</ref> એ જ રીતે કાવ્ય ખરું કાવ્ય હોય, તો એમાંથી બોધ લેવા પ્રવૃત્ત થયેલાને પણ – અલબત, એ સહૃદય હોય તો પહેલાં તો એ રસલીન બનાવી દે.

કવિતાના પ્રયોજન તરીકે બોધ અને આનંદનો ઝગડો જમાનાજૂનો છે. આજેય એનું સંપૂર્ણપણે સંતોષકારક સમાધાન થઈ ગયું છે, એમ નહિ કહી શકાય. મમ્મટે આનંદને કાવ્યનું સર્વોચ્ચ પ્રયોજન ગણાવ્યું, છતાં કાન્તાની પેઠે ઉપદેશ આપવાનો ભાર પણ એમણે કાવ્યને માથે નાખ્યો. અંગ્રેજ વિવેચક ડ્રાયડન પણ કંઈક આવું જ વલણ બતાવે છે : ‘Delight is the chief, if not the only, end of poesy; instruction can be admitted but in the second place; for poesy only instructs as it delights.’ આચાર્ય આનંદશંકર ધ્રુવ કવિતાનું પ્રયોજન આનંદ હોવું જોઈએ કે બોધ એ કૂટ પ્રશ્નનો મધુર અને તાત્ત્વિક ખુલાસો ‘कान्तासंमिततयोपदेशयुजे’માં જુએ છે.૧<ref>૧. ‘કાવ્યતત્ત્વવિચાર’ : પૃ.૧૧૪</ref> પણ ઉપદેશ કે બોધ દ્વારા આપણને શું અભિપ્રેત છે, તે નક્કી કર્યા પહેલાં કવિતાએ કાન્તાની પેઠે ઉપદેશ આપવો જોઈએ એમ કહી શકાશે નહિ.

પણ મમ્મટના મનમાં ઉપદેશનું જે સ્વરૂપ છે તે તો ‘रामादिवद वर्तितव्यं न रावणादिवत्’ એવા સ્પષ્ટ આચારબોધ કે નીતિબોધનું. આ અર્થમાં બોધ કવિતામાં અનિવાર્ય છે એમ કહી શકાશે ખરું? ‘કળાનું મુખ્ય પ્રયોજન તો બ્રહ્માનંદસહોદર એવો કળાનંદ છે. સદાચાર અને સામાજિક સામર્થ્ય એ એનાં અયુતસિદ્ધ ઉપપ્રાપ્તિ’ (by-products) છે’૪<ref>૮. ‘જીવનનો આનંદ’ : પૃ. ૩૧૯.</ref> એવો કાકાસાહેબનો અભિપ્રાય બધી કવિતા અંગે સાચો ગણી શકાશે ખરો? ઉદાહરણ તરીકે, શુદ્ધ પ્રકૃતિકવિતામાંથી આપણને કોઈ આચારબોધ કે સામાજિક સામર્થ્યની પ્રાપ્તિ થતી હોય એમ માનવું મુશ્કેલ થઈ પડે.

તો પછી, કવિતાસામાન્યને લક્ષમાં લેતાં, ‘A lovely poem with no philosophy is preferable to a bad poem with philosophy.’ (Edith Sitwel) – એમ માનવું વધારે સયુક્તિક લાગે છે. સાથે સાથે આચાર્ય આનંદશંકર કહે છે એ વાતનો પણ ઈન્કાર થઈ શકે એમ નથી કે ‘જગતનાં મહાન કાવ્યો તો તે જ ગણાયાં છે કે જેણે મનુષ્યનો જીવનપંથ ઉજાળ્યો છે, એની સંસ્કૃતિને ઉન્નત ભાવતી પોષી છે, દીપાવી છે, એક પગલું એને આગળ ભરાવ્યું છે.’૧ માનવીની સામાજિકતાનું અને કલાથી જીવનની જે મહાનતા છે તેનું આ અનિવાર્ય પરિણામ છે. એટલે બધી કવિતામાં નહિ, પણ મહાન કવિતામાં તો સદાચાર અને સામાજિક સામર્થ્યની ‘અયુતસિદ્ધ ઉપપ્રાપ્તિ’ થાય છે એમ સ્વીકારવું પડે.