અધીત : પર્વ : ૫ - કાવ્યવિચાર/ગુજરાતી ગઝલ : રૂપવિધાન: Difference between revisions

{{center|'''ગઝલની આંતરબાહ્ય સંરચના'''}}

{{Poem2Open}}

{{Block center|<poem>પીઠામાં મારું માન સતત હાજરીથી છે.

મસ્જિદમાં રોજ જાઉં તો કોણ આવકાર દે{{right|{{gap}}- મરીઝ}}</poem>}}

{{Poem2Open}}

શેરને સમજવા માટે બેત, મિસરઅ, ફર્દ અને કલામ, મત્લઅ અને મકતઅ વગેરે શબ્દોની સમજ હોવી જોઈએ. એ બાબતની પણ અહીં નોંધ લેવી ઘટે.

{{Poem2Close}}

{{Block center|<poem>બસ દુર્દશાનો એટલો આભાર હોય છે  

{{Poem2Open}}

આ શેરની બન્ને પંક્તિમાં ‘હોય છે’ શબ્દસમૂહ રદીફ છે, જ્યારે 'આભાર', 'સમજદાર' તેના કાફિયા છે. રદીફ અને કાફિયા એક કરતાં વધુ શબ્દોના પણ બનેલા હોઈ શકે છે. રદીફ અને કાફિયા ગઝલ રચનામાં વ્યવસ્થાસાધવાનું કામ કરે છે પણ રદીફ સ્થિર હોય છે. જ્યારે કાફિયા બદલાતા રહે છે. રદીફને કારણે પ્રવાહિતા આવે છે અને કાવ્યપઠન વખતે લય અને સંગીતને કારણે એક આગવો માહોલ ઊભો થાય છે. રદીફને તકિયા કલામ પણ કહી શકાય.

{{Poem2Close}}

(૧) ગઝલની રજૂઆતમાં તાજગી, નવીનતા, બારીકી, સફાઈ, કુમાશ, માર્મિકતા અને આગવી ઢબછબ જોઈએ. વાત કરવાનો મૌલિક દૃષ્ટિકોણ અને રીતભાત પણ તેટલાં જ જરૂરી છે. વર્ણનછટાને અસરકારક બનાવવા કહેવતો, રૂઢિપ્રયોગો, બોલચાલની ભાષાનો પ્રયોગ તેમાં ઉમેરવામાં આવે છે.

દા.ત.,

(૨) કવિ પાસે પ્રેમદૃષ્ટિ હોય છે. પ્રેમરસથી એ જીવનને ઓળખે છે, અપનાવે છે, પ્રકૃતિનાં તત્ત્વોને રમણીયતાથી ભરીને તે રજૂ કરતો હોય છે. કવિ પાસે કલ્પનાનું અને સૌંદર્યનું સત્ય હોય છે. તેમાં કવિની ચેતનાનું બળ ભળે છે, વ્યક્તિત્ત્વનું તેજ પણ ઉમેરાય છે. તેથી જીવનના ખમીરને અને ગંભીર ચિંતનને ખુમારી સાથે કવિ ગઝલમાં અભિવ્યક્ત કરતો હોય છે. જે શેરમાં આવું વિચારસૌંદર્ય સઘળી કવિપ્રતિભા સાથે પ્રગટતું હોય તે શેર ઉત્તમ બને છે.

(૩) જે શેરમાં પ્રવાહિતા, લયમાધુર્ય, સ્વરવ્યંજનોની સંવાદી ગૂંથણી, ચોક્કસ તાલ, વ્યક્ત થયેલા ભાવોમાં ભરતી, લખાતી નહીં પણ બોલાતી ભાષાના ઉચ્ચારવાળા શબ્દો, કર્ણપ્રિયતા, સરળ પદાવલિ વગેરે વાનાં હોય તેવા શેરમાં મૌસિકી છે તેમ કહી શકાય. આમ સંગીતાત્મકતા શેરને અસરકારક, શ્રવણક્ષમ અને રસદાર બનાવે છે. એમાં સંગીતનું તત્ત્વ અને લયલીલા પણ એટલાં જ અગત્યનાં છે જેનાથી ગઝલમાં ગેયતા આવે છે.

હું ચાંદની રાતે નીકળ્યો’તો ને મારી સફર ચર્ચાઈ ગઈ  

(૪) સંસારની અસારતા, જીવનની ક્ષણભંગુરતા અને પરમ તત્ત્વ પ્રત્યેની આર જેમાં વ્યક્ત થાય છે તે ગઝલો ઈશ્કે હકીકી કહેવાય છે. કવિ ઈશ્વરને માશૂક અને પોતાને આશિક ગણી પોતાના ભાવો રજૂ કરે છે.

એવા શેર પણ લખાય છે કે જે લૌકિક-પ્રીતમ અને પરમ-પ્રિતમ બંનેને લાગુ પડી શકે. ઈશ્વરને પામવાની, ઈશ્વર સુધી પહોંચવાની ઝંખના આલેખતા શેરને માંરિફતનો શેર કહેવાય છે.

માંરિફતનો અર્થ થાય છે 'જ્ઞાન' અથવા 'અધ્યાત્મ.’ આ પ્રકારની વિચારધારા અને રંગ ધરાવતા શેરને તસવ્વુફ વિભાગમાં મૂકવામાં આવે છે. જ્યારે આ પ્રકારની વિચારધારામાં માનતા અનુયાયીઓને સૂફી કવિ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. આવી રચનાઓમાં પણ કવિનું સર્જકત્વ સુપેરે વ્યક્ત થતું હોય છે.

દા. ત.,

ગઝલ યા શેરમાં એક પણ શબ્દ-સમૂહ બિન-જરૂરી હોવો જોઈએ નહિ. જો તેમ થાય તો શેરનું સૌંદર્ય નષ્ટ થાય છે. બિન-જરૂરી, આગંતુક શબ્દોને ‘અરૂઝ'માં ‘ભરતીના શબ્દ' કહેવામાં આવે છે. ગઝલ એ સંક્ષેપમાં-લાઘવમાં કહેવાની રચના છે. લાઘવને લીધે શેરમાં અસર, ચોટ, વેધકતા ઊભી થાય છે. જે શાયરની લાઘવની કળા પરત્વે પૂરેપૂરી વફાદારી હોય તે શાયરના શેર અથવા ગઝલ વેધક, અસરકારક, ચોટદાર અને યાદગાર બની રહે છે.

(૬) શેરમાં કાંઈ સીધેસીધી વાત રજૂ થતી નથી. પરંતુ જે-તે વાત, ભાવ કે વિચાર સાંકેતિક રીતે રજૂ થતાં હોય છે. આ માટે શાયર ભાવપ્રતીકો યોજે છે. આ ભાવપ્રતીકો સબળ અને સક્ષમ હોય તો ગઝલનો શેર વ્યક્તિલક્ષી મટીને વૈશ્વિક સંદર્ભ ખડો કરે છે. આવેગ કે આવેશની મુખરતા નહીં પણ ભાવની સૂક્ષ્મ વ્યંજના ગઝલને કવિતાની કોટિ સુધી પહોંચાડે છે.

(૭) શેરની રચનામાં શાયર ભાવવિશ્વનું સર્જન કરતો હોય છે. જ્યારે આ ભાવવિશ્વનું ભાવકના ચિત્તમાં સમસંવેદન થાય છે ત્યારે ચોટ પેદા થાય છે. આવા appealing element ને ચોટ કહી શકાય. જેમાં ચોટ પેદા કરવાની તાકાત હોય તેવા શેર સ્વયંસ્ફુરણાથી રચાતા હોય છે.

વેધક ભાવાભિવ્યક્તિ, પ્રત્યાયનક્ષમતા, ભાષાની સરળતા તેમજ સાદગી, લાગણીની તીવ્રતા, રદીફ-કાફિયાની સુદર ગૂંથણી વગેરે તત્ત્વો શેરને ચોટદાર, વેધક અને આકર્ષક બનાવે છે.

વાતચીત કે વાર્તાલાપની શૈલી, આત્મગાન, સંબોધન, પ્રત્યક્ષતા, સચોટતા અને આત્મીયતા દ્વારા શાયર શેરની રચનામાં ચોટ પેદા કરે છે.

ગઝલમાં પ્રણયના મસ્ત ભાવોનું આલેખન થતું હોય છે. તે ઉપરાંત ખુમારી, ખુવારી, સ્નેહ સમર્પણ, વતનપરસ્તી, દેશદાઝ, વતનપ્રેમ, દોસ્તી, દુશ્મની, માનવીય ભાવના વગેરે ભાવોનું મુક્તપણે આલેખન થતું જોવા મળે છે. લૌકિક પ્રણયની તૃપ્તિ, અલૌકિક પ્રણયની પ્યાસ, આસ્તિકતા, નાસ્તિકતા, મૃત્યુ, પુનઃજન્મ, અનંત પ્રતીક્ષા, ક્રોધ, ક્ષમાથી માંડી જીવાત્માના પરમાત્મા મિલનના તલસાટ સુધીના વિવિધ સ્તરીય ભાવો ગઝલમાં આલેખાય છે. વેદના, વિષાદ તેમજ આનંદની સીમાના બેવડા રંગો પણ ગઝલમાં ઘૂંટાતા જોવા મળે છે.

પરંતુ જ્યારે ચિંતન, વિચાર તથા ભાવનાનું રસાયણ થાય છે ત્યારે જ ગઝલનો અસલ મિજાજ તેમાં પ્રગટે છે. જો આવું રસાયણ સિદ્ધ ન થાય તો તેવી ગઝલને તુકબંદી, બેતબાજી જેવા નામોથી ઓળખાવી શકાય.

શેરની બે પંક્તિમાં જ્યારે ભાવ, અર્થ અને ભાષાનું ત્રિદલ રચાય છે તે જ ગઝલનો મિજાજ છે અને તેનો વિશેષ છે.

નાટક, ચલચિત્રની માફક ગઝલનો સમૂહ માધ્યમની કળા તરીકે વિકાસ થયો છે. ઇલેક્ટ્રોનિક યુગનાં દૃશ્ય-શ્રાવ્ય માધ્યમોની નવી નવી ટેક્નિકને લીધે પ્રચાર, પ્રસાર અને સંક્રમણનાં સાધનોનો ખાસ્સો વિકાસ થતો જાય છે. તેનો લાભ ગઝલ જેવા નાજુક, નમણા કાવ્યસ્વરૂપને પણ મળતો રહે છે, અને ધીમે ધીમે સમૂહ માધ્યમની કળા અને Performing art તરીકે ગઝલનો વિકાસ-આલેખ દોરાતો રહ્યો. અગાઉ સામયિકો ઓછાં હતાં. મુદ્રણકળાનો પણ એટલો બધો વિકાસ થયો નહોતો. પ્રકાશકો પણ જૂજ હતા. તેથી ગઝલની રજૂઆત માટે એકમાત્ર સાધન આ મુશાયરાનો મંચ હતો. હજી આજે પણ મુશાયરાની પ્રથા ચાલુ છે. આવા મુશાયરાને કવિમુશાયરો, કવિસંમેલન, કવિમિલન, કવિગોષ્ઠિ જેવાં નામો આપવામાં આવે છે.

આકાશવાણીનાં કેન્દ્રો પરથી ગઝલ પઠનના કાર્યક્રમો અને મુશાયરા પ્રસારિત કરવામાં આવે છે. સુગમ સંગીતના કાર્યક્રમોમાં પણ ગાયકો ગીત ઉપરાંત ગઝલ ગાતા સાંભળવા મળે છે. આમ શ્રવણભોગ્ય કળા તરીકે ગઝલને સ્થાન મળ્યું છે.

હવે તો દૂરદર્શન જેવાં દૃશ્ય-શ્રાવ્યનું અસરકારક અને સબળ માધ્યમ પણ લોકોના ઘરના દીવાનખાના સુધી પહોંચ્યું છે. તેમાં પણ મુશાયરાના કાર્યક્રમો જોવા-સાંભળવા મળે છે. રાષ્ટ્રીય કક્ષાના સુપ્રસિદ્ધ ગાયકો પણ પોતાના કંઠના સથવારે ગઝલને દૂરદર્શન પરથી વહેવડાવે છે. દૂરદર્શન પરથી છાસવારે પ્રસારિત થતાં મુશાયરા અને ગઝલ-ગાયિકીના કાર્યક્રમોને લીધે ગઝલને નવી ક્ષિતિજ સાંપડી છે. ચલચિત્રોમાં પણ ગીતનું સ્થાન ગઝલે લીધું છે. ગઝલની લોકપ્રિયતાને ચાર ચાંદ લાગ્યા છે. ગઝલ-પઠન અને ગઝલ-ગાયનની દૃશ્ય-શ્રાવ્ય કેસેટ્સ પણ હવે ઉપલબ્ધ બની છે.

આમ વિશ્વમાં બનતી છેલ્લામાં છેલ્લી ઘટના, તાજા સમાચાર તથા સમીક્ષા સાથે ગઝલ પણ વ્હેલી સવારે જનસમુદાયનાં દ્વાર ખખડાવે છે. આમ ગઝલ હવે અજાણી રહી નથી. તેણે લોકપ્રિયતાના અને આવકારના સીમાડા સર કરી લીધા છે. મુશાયરાનો મંચ, આકાશવાણી, દૂરદર્શન, દૈનિકો, સાપ્તાહિકો, સામયિકો, ચલચિત્ર, ઓડિયો-વીડિયો કેસેટ્સ જેવાં શક્તિશાળી માધ્યમો દ્વારા ગઝલ સાચા અર્થમાં સમૂહ માધ્યમની કળા બની ચૂકી છે.

('અધીત : પંદર')

<br>

{{HeaderNav2

}}