અધીત : પર્વ : ૫ - કાવ્યવિચાર/ગુજરાતી ગઝલ : રૂપવિધાન: Difference between revisions

{{Poem2Open}}

'''શેર :''' ગઝલનું કલેવર શેરથી રચાય છે. શેર એટલે બે પંક્તિની એક કડી. દરેક શેર સ્વતંત્ર હોય છે. એમાં નિરૂપાતું ભાવવિશ્વ પ્રત્યેક શેરમાં સ્વતંત્ર હોય છે.{{Poem2Close}}  

{{Poem2Open}}

શેરને સમજવા માટે બેત, મિસરઅ, ફર્દ અને કલામ, મત્લઅ અને મકતઅ વગેરે શબ્દોની સમજ હોવી જોઈએ. એ બાબતની પણ અહીં નોંધ લેવી ઘટે.

'''રદીફ-કાફિયા :''' ગઝલનો પ્રત્યેક શેર બે ચરણનો બનેલો હોય છે. તેમાં બીજી, ચોથી, છઠ્ઠી, આઠમી એમ દરેક શેરની બીજી પંક્તિમાં રદીફ અને કાફિયાની યોજના કરવામાં આવે છે. રદીફ એટલે અનુપ્રાસ, કાફિયા એટલે પ્રાસ.

{{Poem2Close}}

{{Poem2Open}}

આ શેરની બન્ને પંક્તિમાં ‘હોય છે’ શબ્દસમૂહ રદીફ છે, જ્યારે 'આભાર', 'સમજદાર' તેના કાફિયા છે. રદીફ અને કાફિયા એક કરતાં વધુ શબ્દોના પણ બનેલા હોઈ શકે છે. રદીફ અને કાફિયા ગઝલ રચનામાં વ્યવસ્થાસાધવાનું કામ કરે છે પણ રદીફ સ્થિર હોય છે. જ્યારે કાફિયા બદલાતા રહે છે. રદીફને કારણે પ્રવાહિતા આવે છે અને કાવ્યપઠન વખતે લય અને સંગીતને કારણે એક આગવો માહોલ ઊભો થાય છે. રદીફને તકિયા કલામ પણ કહી શકાય.

દા.ત.,

{{Poem2Close}}

{{Poem2Open}}

(૨) કવિ પાસે પ્રેમદૃષ્ટિ હોય છે. પ્રેમરસથી એ જીવનને ઓળખે છે, અપનાવે છે, પ્રકૃતિનાં તત્ત્વોને રમણીયતાથી ભરીને તે રજૂ કરતો હોય છે. કવિ પાસે કલ્પનાનું અને સૌંદર્યનું સત્ય હોય છે. તેમાં કવિની ચેતનાનું બળ ભળે છે, વ્યક્તિત્ત્વનું તેજ પણ ઉમેરાય છે. તેથી જીવનના ખમીરને અને ગંભીર ચિંતનને ખુમારી સાથે કવિ ગઝલમાં અભિવ્યક્ત કરતો હોય છે. જે શેરમાં આવું વિચારસૌંદર્ય સઘળી કવિપ્રતિભા સાથે પ્રગટતું હોય તે શેર ઉત્તમ બને છે.

{{Poem2Close}}

{{Poem2Open}}

(૩) જે શેરમાં પ્રવાહિતા, લયમાધુર્ય, સ્વરવ્યંજનોની સંવાદી ગૂંથણી, ચોક્કસ તાલ, વ્યક્ત થયેલા ભાવોમાં ભરતી, લખાતી નહીં પણ બોલાતી ભાષાના ઉચ્ચારવાળા શબ્દો, કર્ણપ્રિયતા, સરળ પદાવલિ વગેરે વાનાં હોય તેવા શેરમાં મૌસિકી છે તેમ કહી શકાય. આમ સંગીતાત્મકતા શેરને અસરકારક, શ્રવણક્ષમ અને રસદાર બનાવે છે. એમાં સંગીતનું તત્ત્વ અને લયલીલા પણ એટલાં જ અગત્યનાં છે જેનાથી ગઝલમાં ગેયતા આવે છે.

{{Poem2Close}}

{{Poem2Open}}

(૪) સંસારની અસારતા, જીવનની ક્ષણભંગુરતા અને પરમ તત્ત્વ પ્રત્યેની આર જેમાં વ્યક્ત થાય છે તે ગઝલો ઈશ્કે હકીકી કહેવાય છે. કવિ ઈશ્વરને માશૂક અને પોતાને આશિક ગણી પોતાના ભાવો રજૂ કરે છે.

દા. ત.,

{{Poem2Close}}

{{Poem2Open}}

ગઝલ યા શેરમાં એક પણ શબ્દ-સમૂહ બિન-જરૂરી હોવો જોઈએ નહિ. જો તેમ થાય તો શેરનું સૌંદર્ય નષ્ટ થાય છે. બિન-જરૂરી, આગંતુક શબ્દોને ‘અરૂઝ'માં ‘ભરતીના શબ્દ' કહેવામાં આવે છે. ગઝલ એ સંક્ષેપમાં-લાઘવમાં કહેવાની રચના છે. લાઘવને લીધે શેરમાં અસર, ચોટ, વેધકતા ઊભી થાય છે. જે શાયરની લાઘવની કળા પરત્વે પૂરેપૂરી વફાદારી હોય તે શાયરના શેર અથવા ગઝલ વેધક, અસરકારક, ચોટદાર અને યાદગાર બની રહે છે.

{{Poem2Close}}  

{{Poem2Open}}

(૬) શેરમાં કાંઈ સીધેસીધી વાત રજૂ થતી નથી. પરંતુ જે-તે વાત, ભાવ કે વિચાર સાંકેતિક રીતે રજૂ થતાં હોય છે. આ માટે શાયર ભાવપ્રતીકો યોજે છે. આ ભાવપ્રતીકો સબળ અને સક્ષમ હોય તો ગઝલનો શેર વ્યક્તિલક્ષી મટીને વૈશ્વિક સંદર્ભ ખડો કરે છે. આવેગ કે આવેશની મુખરતા નહીં પણ ભાવની સૂક્ષ્મ વ્યંજના ગઝલને કવિતાની કોટિ સુધી પહોંચાડે છે.

વાતચીત કે વાર્તાલાપની શૈલી, આત્મગાન, સંબોધન, પ્રત્યક્ષતા, સચોટતા અને આત્મીયતા દ્વારા શાયર શેરની રચનામાં ચોટ પેદા કરે છે.

{{Poem2Close}}

{{Poem2Open}}

ક્યારેક જીવનદર્શનનો એક ઝબકારો, સૂક્ષ્મ અનુભૂતિની એક લકીર, કોઈક મર્મસ્પર્શી ચિત્ર જેમાં રજૂ થયું હોય તે શેર ચોટદાર નીવડે છે.

{{Poem2Close}}  

{{Poem2Open}}

ગઝલમાં પ્રણયના મસ્ત ભાવોનું આલેખન થતું હોય છે. તે ઉપરાંત ખુમારી, ખુવારી, સ્નેહ સમર્પણ, વતનપરસ્તી, દેશદાઝ, વતનપ્રેમ, દોસ્તી, દુશ્મની, માનવીય ભાવના વગેરે ભાવોનું મુક્તપણે આલેખન થતું જોવા મળે છે. લૌકિક પ્રણયની તૃપ્તિ, અલૌકિક પ્રણયની પ્યાસ, આસ્તિકતા, નાસ્તિકતા, મૃત્યુ, પુનઃજન્મ, અનંત પ્રતીક્ષા, ક્રોધ, ક્ષમાથી માંડી જીવાત્માના પરમાત્મા મિલનના તલસાટ સુધીના વિવિધ સ્તરીય ભાવો ગઝલમાં આલેખાય છે. વેદના, વિષાદ તેમજ આનંદની સીમાના બેવડા રંગો પણ ગઝલમાં ઘૂંટાતા જોવા મળે છે.

શેરની બે પંક્તિમાં જ્યારે ભાવ, અર્થ અને ભાષાનું ત્રિદલ રચાય છે તે જ ગઝલનો મિજાજ છે અને તેનો વિશેષ છે.

{{Poem2Close}}

{{center|'''સમૂહ માધ્યમની કલા તરીકે ગઝલ'''}}