અધીત : પર્વ : ૫ - કાવ્યવિચાર/શૂન્ય પાલનપુરીનું ગઝલક્ષેત્રે પ્રદાન: Difference between revisions

બાળપણથી જ તે સમયના મહાન ગઝલકારો ડૉ. ઇકબાલ, ફિરાક ગોરખપુરી, શેઅરી ભોપાલી, મિર્ઝા ગાલિબ અને જિગર મુરાદાબાદીનો ખૂબ જ ઊંડાણપૂર્વક અભ્યાસ કર્યો હતો. ઉર્દૂ શાયરોના સતત આ મનન-ચિંતનમાંથી એમના જીવનની પહેલી પંક્તિઓ મનમાં સ્ફુરી ગઈ હતી કે,

{{Poem2Close}}

અપના દિલ થામ-થામ લેતે હૈ.  

ખેલને કી જો દિલ મેં આતી હૈ,  

મેરી હસ્તી સે કામ લેતે હૈ.  

હમને મેહમાં બગૈર પી હી નહીં,  

{{Poem2Open}}

અહીંથી એમની ઉર્દૂ ગઝલસર્જનની યાત્રા અવિરત શરૂ થઈ. આ સર્જનયાત્રાના આરંભે તેમણે પોતાનું ઉપનામ ‘રૂમાની' રાખ્યું હતું અને પછી તે બદલીને 'અઝલ' કર્યું હતું. એક વાર પાલનપુરના નવાબસાહેબે તેમની સમક્ષ એવી મનોવેદના વ્યક્ત કરી કે, 'દુનિયામાં મારા રાજ્યનું નામ ગુંજતું કરે એવી કોઈ વિભૂતિ મારા રાજ્યમાં થઈ નહિ.' આ વાત તેમને સ્પર્શી ગઈ અને તેમણે હંમેશ માટે પોતાના નામની પાછળ ‘પાલનપુરી' શબ્દનો ઉપયોગ કરવો એવું મનોમન નક્કી કર્યું.

{{Poem2Close}}

{{Poem2Open}}

તેઓ ઈ.સ. ૧૯૩૮માં મૅટ્રિક થયા બાદ જૂનાગઢની કૉલેજમાં ઉચ્ચ અભ્યાસ માટે ગયેલા. ત્યાં જૂનાગઢ દરબારમાં યોજાયેલા એક મુશાયરામાં પાજોદ દરબારે આગ્રહ કરતાં તેમણે એક રચના સંભળાવી. જેનાથી તેઓ જૂનાગઢમાં પ્રસિદ્ધ થઈ ગયા.

{{Poem2Close}}

{{Poem2Open}}

ત્યારબાદ પૂનામાં યોજાયેલા એક મુશાયરામાં ઘાયલસાહેબ લઈ ગયેલા ત્યાં રૂસ્વા મઝલૂમીએ અલીખાનનું ઉર્દૂ અને ગુજરાતી ઉપરનું અદ્ભુત પ્રભુત્વ જોઈને તેમણે તેમને ગુજરાતીમાં લખવા આગ્રહ કર્યો અને ઘાયલસાહેબે તેમને શૂન્ય'નું ઉપનામ આપ્યું.

{{Poem2Close}}

{{Poem2Open}}

ગઝલસર્જન માટે ઘણી વાર એવી માન્યતા જોવા મળે છે કે, પ્રાસ મળી જાય એવી પંક્તિઓ રચાઈ જાય એટલે ગઝલ થઈ જાય, પરંતુ શૂન્યસાહેબ પોતાના એક રચનામાં ગઝલસર્જન વિશે જણાવે છે કે,

{{Poem2Close}}

અંતરો ગાય પંચ પંચમના સૂરે ગઝલ  

દર્દ અંગડાઈ લે, પ્રેમ ઝૂમી ઊઠે,  

{{Poem2Open}}

ગઝલસર્જન વિશે ફિરાક ગોરખપુરી લખે છે કે, ‘તીર ખૂપેલા હરણની ચીસ એટલે ગઝલ.’ આ ચીસ-વેદના એમની ગઝલોમાં છે તેઓ લખે છે કે,

{{Poem2Close}}

લોહીમાં ભીંજવીને જો બાળી શકો  

તો જ પ્રગટી શકે દર્દની મહેફિલે,  

સાથિયા ચાંદ સૂરજના પૂરે ગઝલ  

દોર ગોઝારો જામે વિરહનો અને  

{{Poem2Open}}

ગઝલ એ કદાચ મુસ્લિમ સંસ્કૃતિ સાથે વણાયેલો કાવ્યપ્રકાર છે એમ કહીશું તો ખોટું નથી અને ઉત્તર ગુજરાતનું આ પાલનપુરનગર પણ મુસ્લિમ શાસન હેઠળ હતું. એટલે આ નગરનો એક અલગ નવાબી ઇતિહાસ છે. નવાબી સમયથી જ આ શહેર ફૂલો, અત્તરો, ફોટોગ્રાફી અને શેરો-શાયરીઓ માટે વિશ્વવિખ્યાત હતું. નવાબી શોખને કારણે જ આ નગરને શેરો-શાયરી કે ગઝલોનો વારસો મળ્યો છે. પાલનપુર રાજ્યના નવાબ તાલે મહંમદખાને પાલનપુર રાજ્યના ઇતિહાસમાં એવું નોંધ્યું છે કે, 'અમારું ખાનદાન કાવ્યો અને ગઝલો તરફ વિશેષ પ્રીતિ ધરાવતું.' આને પરિણામે રાજ્યમાં અનેક શાયરો, કવિઓને બહારથી પણ નિમંત્રિત કરાતા અને મહેલમાં શેરો-શાયરીઓની છોળો ઊડતી. આવા નવાબી વાતાવરણે ‘પાલનપુરી ગઝલઘરાના'ના સ્થાપક કહી શકાય એવી અલીખાન ઉસ્માનખાન બલુચને ગઝલ સર્જનનું ધાવણ પાયું. જેમણે પાછળથી 'શૂન્ય પાલનપુરી'ના તખલ્લુસથી ગુજરાતી ગઝલને ગુણિયલ અને ગિરમાવંત બનાવવામાં મહત્ત્વનો ફાળો આપ્યો.

શૂન્ય પાલનપુરીએ આ નગરના ગઝલ ચાહકો માટે એક યુગ પ્રગટાવ્યો. ગુજરાતી કાવ્યસાહિત્યમાં એક ઝરણા રૂપે વહેતા આ ગઝલપ્રવાહને વિશાળ નદીના પટમાં ફેરવવાનું શ્રેય માત્ર બહુ જ ઓછા ગઝલકારોને જાય છે. એમાં આપણા શૂન્યસાહેબનું નામ મોખરે મૂકવું પડે. ઉત્તમ ગઝલ સર્જકમાં હોય તે બધી જ સર્જકસંપત્તિ તેમનામાં હતી. તેમણે આ સંપત્તિનો પોતાની ગઝલોમાં ઉપયોગ કરીને તેમની સ્વકીય પ્રતિભાથી ગુજરાતી ગઝલને એક આગવો રાહ ચીંધ્યો છે. શિક્ષક, શાયર અને પત્રકાર જેવી વિશેષ પ્રતિભા ધરાવનાર શૂન્યભાઈ જાજરમાન વ્યક્તિત્વના માલિક હતા. બાળપણમાં જ માતાપિતાની હૂંફ ગુમાવનાર કવિના જીવનમાં નિરાશા અને યાતનાઓનો દોર શરૂ થયો. એવામાં જ ગાલિબના વાંચનથી એમને ઉર્દૂ ગઝલનો માર્ગ મળ્યો.

{{Poem2Close}}

ન તું જંજીર પહેનેગા ન યે દીવાર તોડેંગે  

આપ દુનિયા કો બુરા કહેતે તો હો લેકિન જનાબ  

{{Poem2Open}}

વર્તમાન સમયમાં માત્ર ગુલ, ગુલશન, સાકી અને શરાબ જેવાં પરંપરાગત પ્રતીકો ગોઠવી દીધાં એટલે ગઝલ એવી હવા પ્રવર્તે છે. પરંતુ એવું નથી. ગઝલ રચવા માટે તો ઊંડું દર્દ જોઈએ, શૂન્યભાઈ આવાં જૂનાં પ્રતીકો લઈને ભાગ્યે જ ચાલ્યા છે. એક ગઝલકાર તરીકે એમને હંમેશાં એક નવી જ કેડીનું સર્જન કર્યું છે. અને એટલે જ શૂન્યભાઈ બધાં ગઝલકારોથી જુદા જ તરી આવે છે.

{{Poem2Close}}

હજારો ને લાખોમાં પરખાઈ જાશું.  

ગગનમાં ઝગીશું સિતારા બનીને,  

{{Poem2Open}}

ગઝલકાર તરીકે શૂન્યની વિશેષતા એ છે કે, ગઝલને અનુરૂપ બનીને તેની સુંદરતા વધારે એવા શબ્દપ્રયોગો એમની કલમમાંથી સાહજિક રીતે જ સરી પડે છે. જૂની ઉપમાઓ કે રૂપકોમાંથી પસાર થયેલી આ ગઝલને શૂન્યે નવો વળાંક આપ્યો છે અને એ રીતે પરભોમના આ કાવ્યપ્રકારને સાચા અર્થમાં આત્મા આપી પોતાનો પરિચય કરાવ્યો છે.

{{Poem2Close}}

અને મસ્જિદમાં ખુદા ઓળખે છે,  

નથી મારું વ્યક્તિત્વ છાનું કોઈથી,  

{{Poem2Open}}

ગઝલ માટે ફિરાક ગોરખપુરીએ ઉર્દૂ સાહિત્યના ઇતિહાસમાં નોંધ્યું છે કે, ‘તીર ખૂપેલા હરણની ચીસ એટલે ગઝલ' આ ચીસ-વેદના એ તેમની ગઝલો સાથે વણાયેલી છે. ગઝલ ક્યારે લખાય એનો જવાબ એ પોતે જ આપે છે કે,

{{Poem2Close}}

લોહીમાં ભીંજવી. જો બાળી શકો,  

તો જ પ્રગટી શકે દર્દની મહેફિલે  

{{Poem2Open}}

જે સંસ્કૃતિની વાત કવિશ્રી ઉમાશંકર જોશી એમના ‘વિશ્વશાંતિ' દ્વારા કરે છે, તે માનવતાવાદી સંસ્કૃતિને તેમણે સાચા અર્થમાં પચાવી છે કે,

{{Poem2Close}}

થાવ છો નાહક રાતાપીળા રંગ અસલ તો છે રાખોડી,  

નેતિમાં શું સમજે લોક બ્રહ્માનું બોલ્યું ફોક,  

{{Poem2Open}}

શૂન્યભાઈ બિનસાંપ્રદાયિકતાના એક ઉચ્ચ અને ઉમદા પ્રતીક હતા. ઈદ હોય કે શ્રાવણી મેળો, રમઝાન હોય કે દિવાળી બંનેનો સમાન આદર કરનારી સર્વધર્મ સમભાવભરી એમની દૃષ્ટિ હતી. જેમ કે -

{{Poem2Close}}

ઝેર જગતનું પીવાની હામ જિગરમાં રાખે છે,

કેવો ઐક્ય વિધાતા મુજ દેશ જમાનો શું સમજે?  

સમજી લો એમ, કોઈ વિના ચાલતું નથી,  

દાણાની સાથે દોરીનું હોવું છે ફરજિયાત,  

{{Poem2Open}}

તેઓ ઇસ્લામ ધર્મના ચુસ્ત અનુયાયી હોવા છતાં હિંદુ પ્રતીક, કલ્પન અને સંસ્કૃત શબ્દપ્રયોગો જે અધિકારથી કવિતામાં વાપરી શકે છે તે જોતાં નવી જ લાગે! હિંદુ ધર્મની ફિલોસોફી, વેદાંતનાં ગૂઢ રહસ્યોને એમને પોતાની ગઝલોમાં જે સરળતા અને સચોટતાથી રજૂ કર્યાં છે એ રીતે ભાગ્યે જ કોઈ કવિએ કર્યાં હશે. તેમની કેટલીક ગઝલોમાં હિંદુ-મુસ્લિમ બંને ફિલોસોફીની સાથે સાથે ખ્રિસ્તી ધર્મનું ચિંતન પણ જોવા મળે છે. કવિ ભગવાન ઈસુના બલિદાનને આ રીતે જુએ છે.

{{Poem2Close}}

પ્રેમના પ્રચારકને વેદનાથી નાતો છે, યાતનાનું લેણું છે,  

સૂર તારા સુણવાને પ્રેમઘેલી રાધાઓ શૂન્ય દોડતી આવે,  

{{Poem2Open}}

સ્વાર્થહીન સેવા કરવા માટે ક્યારેક પ્રાણનું બલિદાન આપવું પડે છે, તેના ઉદાહરણ સમા ઈસુના પ્રસંગને -કૃષ્ણ-રાધાના પ્રેમની સાથે વણી લઈને શૂન્ય પોતાની કલ્પનાશક્તિનો પરિચય કરાવે છે. ગઝલ માટે ભાષાની સરળતા, સચોટતાની સાથે તત્ત્વજ્ઞાન પણ અનિવાર્ય પરિબળ ગણાયું છે, ઊર્મિ કરતાં કદાચ ચિંતન અને બાહ્યદર્શન કરતાં આંતરદર્શન એમની પ્રકૃતિને વધુ અનુકૂળ હશે એમ લાગે છે. જીવન અને મૃત્યુ વિશે કવિ પોતાના વિચારો આ રીતે મૂકે છે.

{{Poem2Close}}

જોયો પેલો રાખનો ઢેર?

{{gap|6em}}<nowiki>*</nowiki>

{{gap|6em}}<nowiki>*</nowiki>

‘મરણની બાદ પણ માયા તણું બંધન નહિ છૂટે,  

{{Poem2Open}}

શૂન્ય માટે કવિ સાબીરે સાચું જ કહ્યું છે કે, 'શૂન્યનું જીવન એટલે માત્ર યાતનાઓ, પછડાટો અને ઠોકરોનું સામાનાર્થ. શૂન્ય એટલે બળતું સુખડ, ધૂપદાનીમાં ખદબદતું લોબાન.’ શૂન્યનું અંગત જીવન મોટા ભાગે અનેક યાતનાઓથી ઘેરયેલું હતું. શૂન્ય એ સફળ કવિ ખરા પણ નિષ્ફળ વ્યવસાયી ગણાયા હતા, છતાં તેઓ લખે છે કે :

{{Poem2Close}}

{{Poem2Open}}

કવિએ એમના જીવનમાં આવેલી દરેક દુઃખમય પરિસ્થિતિને ઈશ્વરની ભેટ સમજીને હિંમતપૂર્વક સ્વીકારી લીધી છે અને એ વાતને કવિ અહીં આ રીતે મૂલવે છે. જેમ કે –

{{Poem2Close}}

{{Poem2Open}}

આમ તો સમાજમાં એવી માન્યતા છે કે જીવનમાં નિષ્ફળ રહેલો મનુષ્ય ગઝલો લખે અને એટલે ફનાગીરી અને પાયમાલીની વાતો ગઝલમાં વધુ આવે. આ ફનાગીરી અને પાયમાલીની વાતો શૂન્ય પણ કરે છે, પરંતુ એમની ગઝલોમાં ખુવારીની સાથે ખુમારી અને જિન્દાદિલી પણ જોવા મળે છે. જેમ કે –

{{Poem2Close}}

અમે શું ગુમાવ્યું ને શું મેળવ્યું છે?  

અમસ્તી નથી ‘શૂન્ય’ કીધી,  

તું ગુજારીશ આ દિલ પર સિતમ કેટલા?  

એટલું પ્રેમથી માત્ર કહી દે મને,  

{{Poem2Open}}

કવિએ જીવનની દરેક દુઃખમય પરિસ્થિતિમાં સહર્ષ જીવવાનું નવું બળ મેળવ્યું છે. જીવનના દરેક પ્રસંગમાંથી કંઈક નવું જાણવા-શીખવાની ઇન્તેજારી રાખી છે. જેમ કે –

{{Poem2Close}}

ખુલ્લા દિલે ફરું છું હું કડકડતા પોષમાં,

{{gap|6em}}<nowiki>*</nowiki>

એથી સજાને બદલે મળે છે કૃપા મને,  

{{Poem2Open}}

અરે ક્યારેક તો આવી પરિસ્થિતિઓનું સર્જન કરનાર ઈશ્વરને પણ પડકારે છે, જેમ કે –

{{Poem2Close}}

માનવરૂપ ધરો છો ત્યારે, સાચા ઈશ્વર લાગો છો.’

{{gap|6em}}<nowiki>*</nowiki>

કોણે કહ્યું કે મોતથી પંજો લડાવશું,  

મોતને કહી દો ન મૂકે, હોડમાં નિજ આબરૂ  

{{Poem2Open}}

ઈશ્વર અને મૃત્યુને પડકારવાની વાત તો માત્ર કવિ જ કરી શકે. જીવન અને મૃત્યુનું વ્યાપક ચિંતન રજૂ કરવું એ તેમનો આગવો કસબ છે. તેમની ગઝલોમાં ઊંડું દર્દ છે તો એ દર્દને સહન કરવાની હિંમત પણ દેખાય છે. સંસારનાં તોફાની મોજાંઓની થાપટો ખાતી ખાતી તેમની નૌકા શબ્દોના સાગરમાંથી સુંદર ગઝલો રૂપી મોતીઓ ગુજરાતી કાવ્યરસિકોને ચરણે ધરે છે. કોઈને જીવન બોજારૂપ લાગે છે, તો કોઈનું જીવન બીજાને માટે બોજારૂપ બની જાય છે. પરંતુ શૂન્યે તો જીવનને ભરપેટ માણ્યું છે, સંઘર્ષ અને વિસંવાદિતાનો સૂર ક્યારેય છેડ્યો નથી. જીવન રસનું પાન એમણે કોઈ અલગારી મસ્તીથી કર્યું છે. તેમનો આત્મા જીવન સાથે કેટલો ઓતપ્રોત અને એકરસ બની ગયો હતો તે એમના સર્જનમાં જોઈ શકાય છે. જીવન અંગે તેમનો સંદેશો નિરાશા કે હતાશા નહિ પણ ધીરજ અને આશાવાદનો છે. જેમ કે –

{{Poem2Close}}

કમળના પંકને સૌન્દર્યનો જવાબ કહો,  

ગમનો ઉચાટ હો કે ખુશીના ઉમંગ હો,  

કોઈ સમાધિ હો કે પ્રિયાનો ઉછન્ગ હો!  

કર્તવ્યમય જીવનને વળી સ્થળ ને કાલ શાં!  

{{Poem2Open}}

જીવનની ગમે તેવી પરિસ્થિતિમાં પણ સ્થિતપ્રજ્ઞની જેમ જીવનાર શૂન્યે જીવનનાં બીજાં પાસાંઓની જ સાથે સાથે રાષ્ટ્રપ્રેમને પણ મનભરીને પોતાની ગઝલોમાં ગાયો છે. જેમ કે –

{{Poem2Close}}

લોહીનો ભોગ ધરાવું તો ધરાવી જાણું.  

છે બલિદાનોની વેદીએ પ્રતિજ્ઞા મારી,  

મુક્તિનો મંત્ર દશે દિશ ગજાવીને રહીશ,  

{{Poem2Open}}

એમની કલમમાંથી વીરરસ પણ એટલી જ ખુમારીથી ટપકતો જોવા મળે છે. જેમ કે –

{{Poem2Close}}

શંખનાદે થનગને એ વીરતાઓ ક્યાં ગઈ?  

આંખ ના ફૂટે કુદૃષ્ટિ માત પર કરનારની  

{{Poem2Open}}

શૂન્યને ‘પાલનપુરી’ હોવાનું જેટલું ગૌરવ હતું એટલું જ ગૌરવ એમને એક ગુજરાતી હોવાનું હતું. ‘જય જય ગરવી ગુજરાત’ જેટલી લાગણીઓથી ગવાયું છે એટલી જ લાગણી ‘જ્યોતિકલા ગુજરાતની’ નઝમમાં જોવા મળે છે. એમાં યુગો યુગો સુધી આ ગુજરાતની ભૂમિ ઉપર જ પોતાને જન્મ મળે એવી ભાવના વ્યક્ત થઈ છે.

{{Poem2Close}}

સૂર્ય પણ જોતો રહ્યો જ્યોતિકલા ગુજરાતની,  

‘શૂન્ય’ મારી જિંદગીને તો જ લેખું ધન્ય હું,  

{{Poem2Open}}

એમની ગઝલોમાં તત્ત્વજ્ઞાનની આધ્યાત્મિક વાતોની સાથે પ્રણયની શૃંગાર રસની વાતો પણ દેખાય છે. યાતનાઓથી ભરેલા જીવનમાં પ્રણયની છોળો ઉડાડવી એ કંઈ નાનીસૂની વાત નથી! શૂન્યે લખ્યું છે કે –

{{Poem2Close}}

હૃદય છે આ કે ફૂલોની દડી છે?  

હજુએ પ્રેમમાં તારી પ્રભા દેખાઈ આવે છે,  

કરે છે રૂપ તારું પુષ્પને એક જિંદગી અર્પણ,  

હજુએ વસંતોમાં મને એક તારું આકર્ષણ,  

{{Poem2Open}}

અરબી અને ફારસી શબ્દો વિના પણ શુદ્ધ અને સરળ ગુજરાતીમાં ગઝલનો આત્મા જીવંત કરી શકાય છે, તેની શૂન્યભાઈએ પ્રતીતિ કરાવી છે. ઉમર ખૈયામની રુબાઈયાતનું ભાષાંતર કે રૂપાંતર અનેક ભાષાઓમાં થયું છે. પરંતુ શૂન્યે ઉમર ખૈયામની રુબાઈયાતનો જે અદ્ભુત અનુવાદ ગુજરાતીમાં આપ્યો છે તે દીર્ઘકાલ સુધી યાદ રહેશે.

{{Poem2Close}}

કર્મની લીલા રચી રાખી મને ખુદ બેખબર,  

આજ પણ ચાલે છે ક્યાં મારું મનસ્વી દૌરમાં,  

{{Poem2Open}}

આ સિવાય શૂન્ય ફારસી, અરબી અને ઉર્દૂ સાહિત્યનો ખજાનો પણ આત્મસાત કર્યો હતો. પોતાના આ ઉર્દૂ, ફારસી અને અરબી સાહિત્યના જ્ઞાનનો લાભ ભાવિ ગઝલકારો, વિવેચકો અને સંશોધકોને મળી રહે તેવા હેતુથી ‘અરુઝ શેર’ (ફારસી કાવ્યકલા) નામનું પુસ્તક ભેટ ધર્યું છે. ગઝલના મૂળ સ્વરૂપ અને ભાવનાને શૂન્ય આત્મસાત કરી ચૂક્યા હતા, તેમની આ જાણકારી એ જ તેમની શાયરીને પ્રાણવાન બનાવી છે. શૂન્ય એ માત્ર ગઝલકાર જ નથી, તેમની કલમે સુંદર ગીતો અને મુક્તકો પણ આલેખાયેલાં છે. જેમ કે

આ તેમની ઉત્તમ ગીતરચના છે. આ સિવાય આજ મારા સોણલાને પાંખો મળી.’ એ જૂની રંગભૂમિનું બહુ જ જાણીતું થયેલું ગીત તેમની કલમે લખાયેલું છે. એમની રચનાઓમાં હૃદયની વ્યથા ચોટપૂર્વક વ્યક્ત થાય છે. લાગણી અને કલ્પનાના રંગોમાં ભીંજાઈને આવતા તેમના વિચારો મુલાયમ રૂપમાં પ્રગટ થાય છે. અભિવ્યક્તિની સરળતા અને આત્મનિવેદન કરતી કવિતા તેમણે કવિ કલાપીની નજીક મૂકી આપે છે.

{{Poem2Close}}

‘શૂન્ય’રૂપે હું સકલ બ્રહ્માંડને પડકારું છું.

{{gap|6em}}<nowiki>*</nowiki>

‘હતું શું ને રહ્યું શું? ના હિસાબો ખેલમાં કેવા?  

{{Poem2Open}}

આવા ઉત્તમ શેરોથી શૂન્ય પોતાનું અમરત્વ સાબિત કરતા જાય છે. હવે તો આવાં ઊર્મિસભર ગઝલ મોતીઓથી જ એમને વાગોળવા રહ્યા અને એ જ એમની સાચી શ્રદ્ધાંજલિ ગણાશે.