અધીત : પર્વ : ૬ - કાવ્યસમીક્ષા/‘વાસ્યાં કમાડ હવે ખોલો!': Difference between revisions

આ કાવ્યસંગ્રહની રચનાઓ વિશે નામાંકિત વિદ્વાનોએ એમના વિચારો રજૂ કર્યા છે. એ સર્વેના વિચારોથી ઉત્તમ, ઊતરતા, એમનાથી વિરુદ્ધ કે એમના જેવા વિચારો મારે મૂકવા નથી. વિવેચન પણ કરવું નથી. બલ્કે મારે તો આ કાવ્યસંગ્રહમાંની મને ગમેલી, મને અસર કરી ગયેલી ગીતરચનાઓ અને તેમાં મારા દિલતસમાજનો અવાજ ઘૂંટાયો છે, તે જણાવવું છે.

{{Poem2Close}}

દિ' જોવાનું સપનું કેવું? તિમિર સરીખી જ્યોતિ!

{{Poem2Open}}

દલિતોનો આર્તનાદ કોણ સાંભળે? એની દશાએ રાત પણ બિચારી બની આંસુ સારે છે. એના જીવતરમાં અંધારાં જ છવાયેલાં રહે છે. એને દિવસ જોવો એક સપનું છે. એનો ઉજાસ પણ અંધાર છે. જેવી રીતે રાતને દિવસ જોવાનું સપનું સાકાર થતું નથી, તે રડે છે. તેવી રીતે દલિતજનને પણ સુખ જોવાનું સપનું સાકાર થતું નથી. એનો આ આર્તનાદ સાંભળનાર કોઈ નથી ત્યારે આપણામાં એ દુઃખિયા માટે સંવેદના પ્રસ્તુત 'વાસ્યાં કમાડ હવે ખોલો!’ કાવ્યસંગ્રહની રચનાઓ જગવે છે.

કવિએ કાવ્યસંગ્રહનું નામ 'વાસ્યાં કમાડ હવે ખોલો' પણ આ સંગ્રહની પ્રથમ ગીતરચનાની શીર્ષકપંક્તિનું યોગ્ય રાખ્યું છે. ગીતરચનાનો લય, તેનું લાઘવ, તેનો અંત્યાનુપ્રાસ, શબ્દોની પસંદગી તથા તેની ઉચિત ગોઠવણી, તેમાંથી સ્ફુટ થતા અર્થો વગેરે હૃદયગમ્ય બને છે. તેમાં મુકાયેલ વિચાર એટલે કે, કમાડ અમે નહીં પણ તમે ખોલો. કારણ કમાડ અમે નહીં તમે બંધ કર્યાં છે, એની ચાવી તમારા પાસે છે. એ ખૂલશે તો કમાડ બહારનો ઉજાશ અમે મેળવી શકીશું. કવિ કહે છે, વરસોથી અમે મૌન રહ્યા હવે સામી છાતીએ બોલશે. આ બોલમાં નિરૂપાયેલ દલિતપીડા, શોષણ, તરસ, અન્યાયનો ઘૂંટાતો અવાજ અને તેમાં ઉજાગર થતી ચેતના જુઓ, કાવ્યસંગ્રહના પ્રથમ ગીત ‘હવે વાસ્યા કમાડ તમે ખોલો’ની આ પંક્તિઓ,

{{Poem2Close}}

જળની મશક મારી કાંધે ને તોય એક ટીપુંયે જળનું નહિ મોઢે.  

બેઉ પગે બાંધી છે યુગોથી બેડીઓ, હળવેથી કોઈ હવે ખોલો!

કયા રે મલકની આ પીડાઓ સામટી વીસમી સદીમાંયે દૂઝે.  

ભોગળ પણ થાકી છે વરસોની વીતકથી, રસ્સીનો વળ હવે ખોલો!  

{{Poem2Open}}

આ પંક્તિઓમાં દલિતોનું થતું શોષણ અને તેમાં દોજખભર્યું તેમનું જીવવું. તરસ છિપાવવા તેમની પાસે પાણી છે, પણ તેનું એકેય ટીપું તેઓથી પામી શકાતું નથી. કારણ આજકાલની નહીં પરંતુ યુગોથી તેમના બંને પગોએ આભડછેટ રૂપી બેડીઓ જડી દીધી છે. તેમાં વાંક એટલો કે, તેઓ દલિત છે. એ વેદના અહીં નિરૂપણ પામી છે.

'સમજણની વાટ' નામે રચના મને ગમતાં દલિતગીતોમાંની એક છે. દલિતને રસ્તો સમજવાનો ભાવ અહીં વ્યક્ત થયો છે. હજુ તેઓ દોજખભર્યાં ભીતરના જીવતરને સમજી શક્યા નથી. ત્યાં બહારનું જીવન કેવી રીતે સમજે, તેથી કવિ કહે છે કે, 'હજી સમજણની વાટ ઘણી દૂર છે.' અહીં 'વાટ' શબ્દના ઘણા અર્થ થાય છે, (વાટ એટલે (૧) રાહ જોવી (૨) રસ્તો (૩) દિવેટ) મંજિલે પહોંચવાની સમજણનો મૂળ માર્ગ ઘણો દૂર છે ત્યાં મંજિલ પામવાની વાત ક્યાં કરવી? કારણ જુઓ,

{{Poem2Close}}

{{Poem2Open}}

અહીં કવિ બે પરિમાણો (દૃશ્યો) યોજે છે. એક બાજુ દલિતજીવન સુક્કા થઈ ગયેલ સાગરમાં જેમ માછલી તરફડે તેમ તરફડે છે. તેને જીવવું છે. જ્યારે બીજી બાજુ બહાર કિનારા પર મગરમચ્છો તેનો શિકાર કરવા તેની રાહ જોઈને બેઠા છે. આમ, દલિતોનું તો માછલીની જેમ બંને બાજુએથી મોત જ છે. એમાંથી બચવાનો રસ્તો કઠિન છે, એટલી વાત સમજવી ઘણી દૂર છે. કારણ કે રસ્તામાં તેને કેવી પીડા જીરવવી પડે છે, કેવાં દુ:ખો સહેવા પડે છે. તેની વાચા પછીની ગીતપંક્તિઓમાં છે. જુઓ,

{{Poem2Close}}  

ક્યાંથી સંભળાય ભલા દુર્ગમ આ ઝાડીમાં ચીસભરી અનહદ કહાણી?  

કાંટા ને ઝાંખરાંને ગોપવીને જાવું ક્યાં, હાથી મદમસ્ત ગાંડોતૂર છે!  

પીળા પ્રસ્વેદોની નદીયુંના તીરેથી વહેતું જીવતર આખું ધૂળ છે!  

મંદિરના આરસ તો તરસે છે પગલાંને, ગંગા-જમનાનું વ્હેણ દૂર છે!  

{{Poem2Open}}

{{Poem2Close}}

મળ્યું છે મોટું ચાઠું મનવા, કરમ અમારું કાઠું!  

મનવા, કરમ અમારું કાઠું!  

જીવતર આખું દુ:ખની વચ્ચે ખેરની માફક તાણ્યું.  

લાજ-શરમના ઊડતા લીરા, સહુએ માર્યું પાડું!  

{{Poem2Open}}

‘લોક અજાણ્યું લાગે' ગીતરચનામાં કવિ જે શહેરમાં રહે છે તેમાં તોફાન ફાટી નીકળે છે. ઘાતકી ઓળાઓ બંદૂક તાકે છે. ગલીએ ગલીએ ધૂંઆદાર ઘટનાઓ ઘટે છે. તેમાં પંખીના સૂચક અર્થમાં એક વ્યક્તિ ફસાયો છે. તે પોતાનો નિવાસ શોધતો ફરે છે. નિવાસ નથી મળતું. તેને અજાણ્યું લાગે છે. કવિ ચિત્ર રજૂ કરે છે જુઓ,

{{Poem2Close}}

રક્તવિહીન ઓળાઓ બંદૂક કોની સામે તાકે?  

એક અજાણ્યું પંખી માળો શોધી શોધી થાકે!  

{{Poem2Open}}

જ્યારે શહેરમાં તોફાન ફાટે તેમાં માણસની દશા કેવી થાય છે, તેની સજીવારોપણ અલંકારમાં આ પંક્તિ જુઓ, ઊભી વાટની કોરે કોરે થોર ઊગેલા ભાગે! અહીં જીવન ભયભીત નિરુપાયું છે. રસ્તા પરના કાંટાળા થોર ઊગેલા ભાગવું પડે, તોફાનોમાં એનાથી વરવું દૃશ્ય અન્ય કયું હોઈ શકે!  

'સરાસરી આપણે' ગીત દલિતજીવનની દોજખભરી જિંદગીનો અનુભવ કરાવતું ગીત છે. દલિતજીવન સરાસરી એટલે કે સરેરાશ હોય છે.

{{Poem2Close}}

{{Poem2Open}}

દલિતોનું જીવન ‘તાપણા' જેવું છે. તાપણું સળગે છે. તેની આગે બીજાને હૂંફ મળે છે. એનું કામ ટાઢ ઉડાડવા પૂરતું જ. એના જીવનનું કોઈ મહત્ત્વ હોતું નથી. એની સામે નજર મિલાવીને કોઈ જોતું પણ નથી. જુઓ,

{{Poem2Close}}

દુ:ખ સહ્યે જાવ તોય ઉપરથી ડામ દઈ ‘છાનો મર’ બે શબ્દો કહેશે.  

જોવું ના સાંભળવું, કહેવું ના કથવું, પૂછું: કોના બરાબરી આપણે?  

{{Poem2Open}}

દલિત કોઈની બરાબરી ન કરી શકે. તેની વેદના આજકાલની નથી. એ તો વરસોની છે. હવે તો એ પરપોટા રૂપે પડ બની ગઈ છે. એને ઉખેડશો એમાંથી નદીનું રૂપ થઈ વહેવા માંડશે. એ દુઃખ સહન કરતો જાય તોય તેને ડામ દેવામાં આવે છે. એ વેદનાની ચીસ પાડે તો ‘છાનો મર' કહી ચૂપ કરી દેવામાં આવે છે. આ બધું સહન કરવામાં કવિ પોતાનાને જ કોના બરાબરી આપણે? -નો સવાલ કરે છે. આ ગીત મને લલિત ગીતકવિ રમેશ પારેખ તથા કવિ હરીન્દ્ર દવેની યાદ અપાવી જાય છે. તેમાં મુકાયેલ ભાવ, તેનો અંત્યાનુપ્રાસ અને તેનો લય મનભાવન છે. દલિતો વાતોમાં ભોળવાઈ જાય છે. કોઈ જો ઉપદેશ આપે તો આખું ગામ ખાલી થઈ જાય. આવા ધાર્મિકપણામાંય અહીં અધાર્મિક રીતે કવિના શબ્દોમાં ઠૂંઠાની જેમ અહીં જણ જો કપાય, તો તમાશો થાય છે. અહીં કલરવ કરવાની આશા નથી. અહીં વેદના તીવ્ર બને છે. આક્રોશ થાય છે, પણ તે સામના માટેનો નથી. સરાસરી રૂપે સ્વીકાર કરવાનો છે.  

‘ભલે ધોધમાર વરસ્યો વરસાદ' ગીતરચનામાં કવિને વરસાદ ધોધમાર વરસ્યો એની પડી નથી. કેમ કે,

{{Poem2Close}}

{{Poem2Open}}

એ ધોધમાર વરસાદ પેલા લીલાંછમ્મ પાંદડાં ઉપર પડે છે. તેની તીણી વેદનાની સહેજ પણ દરકાર કોઈ કરતું નથી. લીલાંછમ્મ પાંદડાંમાં યુવાની અને એમાંય દલિતજનની યુવાનીમાં મળતી વેદના સૂચિત થાય છે. નેવાંમાંથી વહેતું પાણી સંવાદ રચે છે. તે સાંભળી નળિયાં મલકાય છે. આ વહેતા પાણીમાં કાગળની હોડીઓ તરાવવી છે પણ, તે તરશે કે નહીં એ વહેમ છે. આ સ્થિતિએ પણ પેલા જળનું છલકાઈ જવું. અહીં વરસાદને સુખના અર્થમાં વરસાવ્યો છે. આ બધું આકાશે થતી વીજળીના ચમકારા જેટલું છે. પછી તો આખોય અવતાર એના એ જ અંધારાંથી ઓઢવાનો છે. તેથી જ કવિ કહે છે,

ભીની આ રાતોને કેમ કરી સમજાવું

{{Poem2Close}}  

ઈંધણ તો દૂર ભલા ખૂટ્યાં છે આંસુ,  

કેમ ભરવી અહીં પોશ પોશ રાતો?  

ભરચક ચોમાસે મ્હારે શોધવાની કેડી ને ઝંખનાનો સુક્કો સહવાસ!  

{{Poem2Open}}

‘અમે તો’ આ ગીત દુ:ખ અને પીડાનું છે. આખા ગીતમાં વેદના જ વેદના છે. તેની પ્રથમ પંક્તિ જ જુઓ,

{{Poem2Close}}

રાત-દિવસની પીડા પલપલ, સો જોજન દૂર સુખ!  

સપનાંઘેલી આંખો પૂછે : ક્યાં છાયો - ક્યાં ધૂપ?  

{{Poem2Open}}

કવિએ આંખમાં મેશની જગ્યાએ દુ:ખ આંજ્યાં છે. શબ્દની લક્ષણા શક્તિ સુપેરે પ્રયોજી છે. જે કલાત્મકતા છે. સુખ તો જોજનો દૂર છે. પલપલની પીડા છે ત્યાં દુઃખ આંજેલી છતાં સપનોમાં ઘેલી થયેલી આંખોને ક્યાંય છાંયો કે ધૂપ જેવું કશુંય દેખાતું નથી. સુખ કહી શકાય એવું ક્યાંય નથી. આગળ વધી કવિ ઉત્પ્રેક્ષા અલંકારમાં કહે છે તે જુઓ,

{{Poem2Close}}

ઝાડુ સરખી જિંદગી જાણે ધૂળ-કંકરની રુખ!  

{{Poem2Open}}

દુ:ખીજનોને કોણ વહાલ કરે. ઉપમા અલંકાર રચીને જિંદગીને ઝાડુ સાથે સરખાવીને તેમાં ‘જાણે’ રૂપી ઉત્પ્રેક્ષા(શક્યતા) ઊભી કરીને જિંદગીને ધૂળ- કાંકરાની રૂખ કહે છે. ઝાડુ વડે ધૂળ-કાંકરાની રુખ એટલે કે કચરો વાળી શકાય છે. આ ગીતમાં કવિએ નરી વેદના જે દલિતજન માટે સહજ બની ગઈ છે તે, શબ્દોની આડશે મૂકી આપી ચેતના જગાડી છે.  

‘આપણે તો’ ગીત રચનામાં કવિ જુદી રીતે પ્રગટ થયા છે. પોતાના દલિતસમાજના લોક સુખી થાય પછી ભૂતકાળ ભૂલી જાય છે. કવિ કટાક્ષ ને વ્યંજનામાં કહે છે જુઓ,

{{Poem2Close}}

નિર્ધનને ઘેર કદી મૂકીએ ના પગ  

અને વાંસા પર ફેરવીએ ન હાથ,  

ધનના ઢગલા પર બેઠેલા મહાજનને  

ઝૂકી ઝૂકીને કહીએ નાથ,  

{{Poem2Open}}

સુખી થઈ ગયેલ દલિત પોતાના જ બાંધવોથી અલગ પડી જાય છે. ગરીબના ઘેર પગ પણ મૂકતો નથી કે પાસે જઈને તેની પીઠ પર પ્રેમનો હાથ પણ ફેરવતો નથી. લાલચુ અને સ્વાર્થીલો થઈ જાય છે. સંપત્તિવાનને ઝૂકીને પોતાનો નાથ બનાવે છે પણ ઈશ્વર જેવા પોતાના ગરીબ જનને મદદ કરતો નથી. તે ઈશ્વરને પણ ધોખો દે છે. દલિતોને આવી પણ પીડા કોતરી ખાતી હોય છે. કવિ તેની તરફ ધ્યાન દોરે છે. કવિ વધુમાં કહે છે તે જુઓ,

{{Poem2Close}}

ભલા વાંચીએ રાતદિન વેદ,  

ઊગેલા અર્થોને મૂળસોતા કાપીએ  

અને વર્ણોમાં ભારોભાર ખેદ,  

{{Poem2Open}}

જ્યારે પોતાના જ દૂર થઈ જાય, અંદરોઅંદર ભેદ પાડે, એકબીજાની પ્રગતિને અવરોધે, આવા અજ્ઞાની થઈ પાછા વાંચે વેદ. માણસ થઈને માણસના રૂપે ન મળે ત્યારે પેલી દલિત હોવાપણાની પીડામાં વધારો કરે છે. અહીં કવિને સુખી દલિતે દુ:ખી દલિત માટે કરેલા કમાડ બંધને ઉઘાડવાની ચેતના પણ જગાડવી છે.