અધીત : પર્વ : ૬ - કાવ્યસમીક્ષા/‘જલરવ' વિશે: Difference between revisions

આ સમય દરમિયાન વડિયા ખાતે ‘મન્સૂલ વેલાર'નો 'શામ-એ-ગઝલ', મુંબઈના સુરેશ જોષીનો ‘સુગમ સંગીત’ અને વડિયા છોડતાં પહેલાં સંત સાહિત્યના મર્મજ્ઞ ‘નિરંજન રાજ્યગુરુ'ના કાર્યક્રમોમાં જવાનું થાય છે. આ રીતે સાહિત્ય અને કળા સાથેનું જોડાણ થતું જાય છે. શ્રી જનક ત્રિવેદી સાથે 'સરધાસ'ના બે અંક કાઢે છે. નાના અમસ્થા ગામમાં રહીને સાહિત્યિક પ્રવૃત્તિ સાથે સાહિત્યનું સર્જન કરે છે. ત્યાંથી તેઓ રાજકોટ આવીને વસે છે. આ સમય તેમના જીવન માટે અમૂલ્ય હતો.

‘આઝાદ તમન્ના'ના જાન્યુઆરી ૨૦૨૦ના અંકમાં ડૉ. એસ.એસ. રાહી વારીજ લુહારના જીવનકવન વિશે 'ગઝલના ઉજાસમાં' કૉલમમાં પરિચય આપે છે. આ કવિને ગઝલ સર્જનની ક્ષણો જિવાતી જિંદગીનો અમૂલ્ય, અલૌકિક હિસ્સો હોય એમ લાગે છે. વળી, ગઝલ સર્જનની પ્રક્રિયામાં તેમનો માંહ્યલાને ઢંઢોળે છે. તેમની સર્જનની પળોમાં તેમનો ગમો-અણગમો, સામાજિક નિસ્બત અને સમષ્ટિ સાથે અનુસંધાન રચવા પ્રેરે છે. આવી સર્જન પ્રક્રિયામાં તેઓ પોતાની ઓળખ પણ ભૂલી જાય છે. જેનો અનુભવ એમાંના કાવ્યોમાંથી થાય છે.

વારિજ લુહારને પોતાના ઘરમાંથી પ્રોત્સાહન અને સાહિત્યિક ક્ષેત્રે વિકાસ કરવાની પ્રેરણા બળ મળી રહે છે. જેમ કે તેમની દીકરી દર્શનની નાની નવ વર્ષની દીકરીને ‘અડકો દડકો યાદ હજી’ સાભિનય પઠન કરાવે, નાની બહેન તેમાંથી સવાલો કરે, સિંગાપોર રહેતી દીકરી વિભૂતિની ચૌદ વર્ષની દીકરી અંગ્રેજીમાં કાવ્યો લખે અને સંભળાવે, એનો નાનો ભાઈ આનર્વ ધ્યાનપૂર્વક બધું સાંભળે, પોતાની ગઝલોને તેઓ સમજવા મથે, તેમની કાશ્મીરા દીકરીએ તો આકાશવાણી પર ‘ઢીંગલી પહેરે મેક્સી ને ઢીંગલી પહેરે ફ્રૉક' અને 'સીમ કરે ટહુકો' રજૂ કરે છે. એમનો દીકરો પણ હિન્દીમાં કાવ્ય રચે છે, તો દીકરાની વહુ પણ સંગીતમાં વિશારદ હોવાથી તેનો લાભ પણ વારિજ લુહારની ગઝલોને પ્રાપ્ત થયો છે. ફેસબુક પર વારિજ લુહારના ગઝલપ્રેમને જીવંત રાખવાનું માધ્યમ બની રહે છે. વારિજ લુહારની ગઝલોને પામતા પહેલાં એમના વિશે થોડુંક જાણવું મહત્ત્વનું બની રહે છે.

‘યત્નો નથી કરવા’ જગતને રાજી રાખવા વ્યક્તિ વહેવારને સાચવવા જીવનભર પ્રયાસ કર્યા કરે છે. જીવનમાં દરેક વ્યક્તિ સાથેના સંબંધને સાચવવા કે શણગારવાની મથામણ એટલે કે 'થાકી ગયા પછી પણ ઊડવાની વાત’ કહીને જીવનના વાસ્તવને ઉજાગર કરવાનો પ્રયાસ કવિએ કર્યો છે. છતાંય જ્યારે માનવી આ બધામાં નિષ્ફળ જાય ત્યારે અંતે તો માત્ર એક જ આશરો હોય છે જે છે એ પરમ પરમાત્માનો સહારો. જેના પર સઘળું છોડી દો. જ્યારે જે થવાનું હશે ત્યારે થશે. એના પર જીવનને ચાલવા દો.

‘ખબર પડતી નથી’ જગત એ રંગભૂમિ છે. જેમાં પુરુષ નટ અને સ્ત્રી નટી છે. જ્યારે પરમ પરમાત્મા એ એનો દિગ્દર્શક છે. એટલે વિધિ, વિધાન, ભાગ્ય, જગત ઈશ્વરના આધીન છે. ઈશ્વરના નીતિ-નિયમો આગળ કે પ્રારબ્ધ સામે માનવી લાચાર છે. પણ આ જગતના લોકો પણ એકબીજા સાથે જે રમતો રમે છે ત્યારેય અસર તો દરેક વ્યક્તિને થાય છે પણ જ્યારે જેને તમે પોતાના માનો છો એ જ જ્યારે તમારી સાથે પ્રપંચ કે છલ કરે ત્યારે જે આઘાત લાગે છે એ ખૂબ જ દુઃખદાયક હોય છે, જેની વાત આ ગઝલમાં કવિએ કરી છે. ‘તેથી જ ચિંતા થાય છે' માનવીને ચિંતા કોરી ખાય છે, જેનો ઉપાય મળતો નથી. જે ચિંતાનો કોઈ આકાર કે રૂપ નથી. છતાંય આ ચિંતા મનુષ્યને સતત કોરી ખાય છે. કાવ્ય નાયકની આ વેદનાની સાથે ગઝલકાર દેશની ચિંતા તરફ ગતિ કરતાં કહે છે કે દેશની મૂળ સમસ્યા તો ભૂખ્યા લોકો છે. જે જીવનથી જ નહીં મૂળથી જ લાચાર છે. મનુષ્યને જીવંત રહેવા માટેની પ્રાથમિક જરૂરિયાત અન્ન છે. ભૂખ્યા પેટે તો ભજન પણ ન થાય એવી વાત ભજનમાં થઈ છે. પન્નાલાલ તો ‘માનવીની ભવાઈ'માં કહે છે કે : ભીખ કરતાં ભૂખ ભૂંડી. ઉમાશંકર જોશીનું કાવ્ય 'જઠરાગ્નિ’, સુંદરમનું ‘ત્રણ પાડોશી’, પ્રિયકાંત મણિયારની ‘એ લોકો’ જેવી રચનાનું સ્મરણ થઈ આવે. આજની આ સમસ્યા ગંભીર સમસ્યાને ગઝલકાર પકડે છે. દેશના ગરીબોની ચિંતા પાણીદાર છે. જેના પર ચિંતા ખરેખર થવી જોઈએ. માત્ર ચિંતા જ નહીં એનો ઉકેલ પણ આવવો જોઈએ. દેશની ગંભીર સમસ્યા અને ઉદાત્ત ભાવની હિમાયત આ ગઝલમાં થઈ છે. એનું એક ઉદા. જોઈએ :

'માપસર ઝૂકી ગયા' યુવાનવયમાં યુવાનોને પ્રેમ થતો હોય છે. પ્રથમ દૃષ્ટિએ થયેલા પ્રેમને અભિવ્યક્ત કઈ રીતે કરવો, એને વ્યક્ત કરવાની મથામણ થતી હોય છે અને આ વાત કોઈને કહી શકાતી નથી. ટૂંકમાં ‘ના રહેવાય અને ના સહેવાય' જેવી નાજુક સ્થિતિમાં પ્રેમી પાત્ર હોય છે. એવી કોઈ પરિસ્થિતિ કે સમય મળે જ્યારે પોતાના હૃદયના ભાવોને પોતાની પ્રેયસીને કહી શકે એવો મોકો સતત યુવાન પ્રેમી શોધતો હોય છે પણ આવા મોકા પર પોતાના પ્રેમને અભિવ્યક્ત ન કરી શકે ત્યારની જે પીડા છે એની વાત આ ગઝલમાં છે. આ વાતને ગઝલકારે પ્રયોજેલા પ્રાસ-યોજના ખૂબ મહત્ત્વનું કામ કરે છે. જુઓ : ચૂકી ગયા, ઊઠી ગયા, મૂકી ગયા, ઝૂકી ગયા, ડૂકી ગયા.

'એમ ક્યાંથી ચાલશે' કોઈ પણ વ્યક્તિ પોતાનું મનફાવ્યું ચલાવે ત્યારે સ્વાભાવિકપણે કોઈ પણ વ્યક્તિ એનો સ્વીકાર ન જ કરે. આ ગઝલનો પ્રમુખ સૂર રહ્યો છે. મનફાવ્યું ચલાવે, કૂદવા જેવું નચાવે, ફુગ્ગા જેવી નાવડીમાં છેદ પડાવે - આ બે શેરમાં એક બીજ મૂકીને કવિ ત્રીજા શેરમાં મનુષ્યજીવન પર આવી જાય છે. જે વ્યક્તિ પર વિશ્વાસ મૂક્યો હોય અને તેને વાયદા કર્યા હોય અને એ ભૂલી જાય ત્યારે જે દુઃખનો અનુભવ થાય અથવા તે સમયની પીડા અસહ્ય હોય છે. જેનું સ્થાન પાકું હોય અને એ તેનાં મૂળિયાં તપાસ કરે ત્યારે જે વેદના થાય તેની સરળ કાવ્યબાનીમાં ગઝલકાર કરે છે. જેના પર વિશ્વાસ કર્યો હોય અને એ જ બકરી બની જાય ત્યારે જીવન જીવવાની વાત બાજુ પર રહી એનો આઘાત પણ અસહ્ય હોય છે.

‘જાણી શકાયું ક્યાં કદી’ કોઈ કારણસર પોતાની પ્રિયતમા છોડીને ચાલી ગઈ. કેમ? શાથી? એ પ્રશ્નો નાયક સામે છે. જેના જવાબો નાયક પાસે નથી. વિચ્છેદ પ્રેમપીડા અહીં છે. વ્યક્તિના જીવનમાંથી પ્રિય પાત્ર છોડીને જતું રહે એ વેદના પેલા 'સારસી’ (‘મારા ખેતરના શેઢેથી ઊડી ગઈ ત્યાં સારસી’- રાવજી પટેલ) ના જેવી જ હોય. આ વેદનાને ગઝલકાર નીચેના શેરમાં આ રીતે મૂકી આપે છે -

'આંખમાં દૃશ્યો અધૂરાં' આ ગઝલમાં નાયક પોતાની જાતને ઓળખવાનો પ્રયાસ કરે છે. પોતાના સ્વને પામવાની મથામણ અહીં જોવા મળે છે. નાયકનાં પોતાનાં સ્વપ્નો છે. આ સ્વપ્નોનું આવનજાવન થાય છે. પણ સત્ય/સચ્ચા બનતા નથી. જેનો ભાર નાયકને કોરી ખાય છે. પરિણામે નાયકની વેદનાને ગઝલકાર ગઝલના મત્લામાં આમ વ્યક્ત કરે છે -

'એ રીત કૈં સારી નથી' કોઈ પ્રિય પાત્ર આમ જ જીવનમાંથી કાઢી મૂકે ત્યારે કોઈ પણ પ્રિયતમને મોટો આઘાત લાગે જ. એની વેદના તો મીરાંની ભાષામાં કહીએ તો ‘ઘાયલ કી ગત ઘાયલ જાણે' અહીં પણ નાયકને લાગે છે કે કોઈ વ્યક્તિ નખમાંથી મેલ કાઢે એમ મૂળમાંથી કાપી નાખે, પ્રશ્નોના ઉત્તર ન આપે - આ બધું સારું નથી… કોઈક તો કારણ આપવું જોઈએ. પણ નાયિકા કોઈ જવાબ આપતી નથી. પ્રેમ કેટલો કરે છે એ કઈ રીતે જોશો, વરસાદમાં ભીનાં થયેલાં કપડાંમાં વરસાદ ન શોધી શકાય. અહીં પ્રેમનો આત્મસાત થાય, પ્રેમની અભિવ્યક્તિ ન થાયની વાત ગઝલકારે કરી છે. આને આમ સંબંધને તોડી ન નખાય. નાયકની વેદના તો ત્યારે દાદ માગે છે. જ્યારે પોતાનો કોઈ પ્રિયજન પોતાનાં આંસુ લૂછનાર હોય. આ નાયકનાં જીવનમાં એવી વ્યક્તિનો અભાવ અહીં વ્યક્ત થાય છે.