પ્રતિપદા/અનુ-આધુનિક કવિતાઃ ઓળખનો આલેખ – મણિલાલ હ. પટેલ: Difference between revisions

અમે અમથાં અધીરાં અધૂરિયાં હો

ઘૂંટ જીરવ્યા તો કેસરકપૂરિયાં હો...</poem>

આવા ભજન-રચયિતા પૂર્વજનો જાણતલ ગીતો લખે ત્યારે એ નોખાં ના ઊતરે તો જ નવાઈ! માણસને ઝાડ સાથે સરખાવનાર મર્મી અંદરની ઓળખ ધરાવતો હોય છે. વૃક્ષને જાણવું, એની ઋતુ-ઋતુની લીલાને જાણવી, એના મર્મોને ઓળખવા અને જીવતર સન્દર્ભે એ મર્મોને પ્ર-માણવા એ એટલું સરળ નથી... સંતો એ જાણતા હતા ને જીવન સારુ જોગવતા હતા. ‘ઝાડના સાંનિધ્યમાં શીખવું’ – એ તો ભારતીય જ્ઞાન પરંપરાના મૂળમાં છે. એક વૃક્ષ જેટલું ને જેવું શીખવે છે એવું ને એટલું તો કોક પંડિત પણ ભાગ્યે જ શીખવી શકે! કવિ સંજુ વાળા પણ વારેવારે વૃક્ષના સંદર્ભો પ્રયોજે છે ને એ રીતે પોતાની ચિંતનશીલ સંવેદનાને કાવ્યમય બનાવીને ઉજાગર કરે છે. નિજત્વ અહીંથી મુદ્રા ધારે છે ને નવતા તથા તાજપ અનાયાસ પ્રગટી આવતાં    પમાય છેઃ

થડને  વળગેલ કોઈ  વેલીની જેમ અમે વીંટાયા પોતાની જાતને

એક ઊંચી દીવાલ અને આપણે.

હઠાગ્રહી ‘હોવું’ શું છે – એની ગતિ શી છે – એ એક પંક્તિમાં નિર્દેશીને કવિ બીજી પંક્તિમાં એકસામટાં ચાર ચાર ક્રિયાપદો ગોઠવીને માયારૂપને-જીવનના લીલારૂપને વર્ણવે છે, ને જેને ઓળખી લીધું છે એનાથી હવે અળગા થવા ઝંખે છે. વૃક્ષ લીલા રચનાર અલખને એ વીનવે છે કે હવે અડધાપડધા નહિ ઉથાપો... સામટા જ ઉથાપો ને જન્માન્તરોમાંથી ય ઉન્મૂલિત કરી દ્યો. તમારે અમને થાપવા જ હોય તો છેક તળિયાની(મૂળ સત્ત્વ-તત્ત્વની) થાપણ રૂપે સ્થાપી દેજો... ઊંચી દીવાલો બહુ બહુ રોકીને રંજાડતી ઊભી છે! આ રંજાડ બાહ્યાભ્યંતર છે –

ટેકરીની ટોચ પર બાંધ્યા મુકામ

એમાં રોજ રોજ કારમા દુકાળ,

અહીં ખીણ બાજુ ખેંચે છે ઢાળ

એક ઊંચી દીવાલ અને આપણે.

ભાવાર્થ સંકુલ આવી અભિવ્યક્તિ સંજુ વાળાને, નજીકના પુરોગામી ગીત કવિઓથી જુદા પાડે છે અને સમકાલીનોમાં નોખા દેખાડે છે. અંત્યાનુપ્રાસોની અર્થપૂર્ણતા પર ભાવકોની નજર જવી જોઈએ.

જીવતરના તાપ-તપારા અને માયાને નામે આંટીઘૂંટીઓની માર્મિક અભિવ્યક્તિ સંજુ વાળાને સહજ છે. જુઓઃ

હોય જો કપાસ એને ખાંતે ખાંતે કાંતીએ

ને કમખો વણીને કાંઈ પહેરીએ,

ઝીણા નખ થકી કેટલાંક વહેરીએ

છાતીની મોઝાર મ્હોરી શાખ રે...’

હોવાપણાની ડાળી તો છાતીમાં જ વધતી રહે ને પીડતી પણ રહે છે. ઋતુઓ – વ્યથાપીડાની – તો એને ય આવે છે.

લયને લયના કેફ સંદર્ભે નહિ પ્રયોજતાં લયને ભાવાર્થનું રસાયન રચવા માટે યોજવાની નેમ ઉપકારક બની છે. વળી કવિનું આ વલણ એમને રમેશ પારેખ વગેરેની લય યોજનાઓથી પણ અળગા રાખે છે ને નિજી દિશામાં દોરે છે. મુખડા-અંતરાની સંરચનાઓનું વૈવિધ્ય પણ સંજુ વાળાની પોતાની દિશાની ગીત-આરાધના જ સૂચવે છે. પ્રણયની બાબતમાં નાયક નાયિકાની આરત કે એષણા પમાય છે પણ ત્યાં ય છેવટે વાત તો તત્ત્વ-સત્ત્વ તરફનો ઝુકાવ ધારે છે. વિનોદ જોશીમાં કાવ્યપૂર્ણ રંગદર્શી છટાઓ ઘણી છે. સંજુ વાળા એ દિશામાં પણ જવાનું ટાળે છે. અનેક પુરોગામીઓમાં ગળચટા ભાવોનું ભીનું ભીનું વર્ણન આવે છે. સંજુ વાળા એવી સંવેદનાઓને ઉચિત રીતે જ તડકે નાખે છે. કુટુંબમાં જે ભજન પરંપરા હતી એનો વારસો એમને સંયમિત રાખીને સંકેતાત્મક રચનાઓ કરવા તરફ વાળવામાં સફળ થયો છે એમ પમાશે. અહીં ક્યારેક તો સરળતા અને પ્રવાહિતાની આકર્ષક ઉપસ્થિતિ મળે છે ને એમાં ય વળી સંકેતો ભળતાં પ્રગટતી ભાવસંકુલતા ભાવકને ન્યાલ કરી દે છે. જુઓઃ

હજુ પવનમાં ભેજ વહે છે, હજુ ઢાળ છે લીલા,

હજુ પ્રભાતે સ્વર ઊઘડતા તુલસી ક્યારો સીંચી

અહીં સરળતા પણ સહજ આસ્વાદ્ય કવિતા બને છે.

રાજેશ પંડ્યાની કવિતામાં આ દાયકાની સાંપ્રત પરિસ્થિતિઓ ઝિલાઈ છે. એમણે વર્તમાનના જખમોને વિષાદ તથા કરુણાથી વર્ણવવા તાક્યું છે. ‘નિર્જન’ રચનામાં એ પમાય છે. એમની ઘણી અછાંદસ રચનાઓમાં સમકાલીન જીવન સંદર્ભો પ્રત્યાયનક્ષમ રીતે અભિવ્યક્તિ પામ્યા છે. અહીં એમની ‘નિર્જન’ રચનાના થોડા અંશો જોઈશુંઃ

કોઈ આવતું જતું નથી

આ છેડાથી પેલા છેડા સુધી

‘સુવર્ણ મૃગ’ જેવી લયબદ્ધ દીર્ઘરચના એમની કવિતાનું નવું સ્થિત્યંતર સૂચવે છે. એ નિસબત તથા ઉત્સાહથી અને નોખું લખનારા કવિ વર્તાયા છે. રાજેશ મીથ લઈને વર્તમાનના અર્થસંદર્ભોમાં એને પ્રયોજે છે. આથી એની સંકુલતા વધુ આસ્વાદ્ય બને છે. ‘ધરતીકંપ’, વૃક્ષો તથા ન્યૂન થતી આવતી માણસાઈ અને સંકુચિત થતાં જીવનમૂલ્યો વચ્ચે માંડ જીવતા માણસની કવિતા આ કવિનું આકર્ષક સ્થિત્યંતર બને છે.

હું ચૂપચાપ પસાર થતી હોઉં છું/ આ બજારમાં ચિરકાલીન અવાજો વચ્ચેથી/ ત્યારે/ સતત એમ લાગ્યા કરે છે કે/ હું અને આ અવાજ /ક્યારેય મરતાં નથી.

જ્યારે જ્યારે મંદિરમાં જાઉં છું ત્યારે

કોઈ જાદુઈ જનાવર જેવું શરીર છે તારું