સમગ્રમાંથી સઘન-વિવેચનશ્રેણી – લાભશંકર પુરોહિત/ઔરંગઝેબની સંગીતશત્રુતા: Difference between revisions

{{Poem2Close}}

{{center|<nowiki>*</nowiki>}}

{{center|<nowiki>*</nowiki>}}

{{Poem2Open}}

'મુગલ બાદશાહોં કી હિંદી', ૪૬

આચાર્ય ચંદ્રબલિ પાંડે

‘ઔરંગઝેબ કા સંગીતપ્રેમ', લે. આચાર્ય બૃહસ્પતિ (ધર્મયુગ ૨૫ ઓક્ટો. ૧૯૫૮)

(૩) ‘ગમે તે કારણે ઔરંગઝેબે સંગીતનો નિષેધ કર્યો હોય, પણ એના દરબારમાંથી

એનો પૂર્ણતઃ બહિષ્કાર તો નહોતો થયો. એનો કાશ્મીરી સૂબેદાર ફરીદુલ્લા કટ્ટર મુસલમાન હતો. ઔરંગઝેબની ધાર્મિક નીતિનો એ સમર્થક હોવા છતાં સંગીતનો એ પ્રેમી હતો. ‘રાગદર્પણ' નામે એનો ગ્રંથ ખ્યાત છે. એ પરથી પણ માહિતી મળે છે કે ઔરંગઝેબના દરબારમાં ખુશહાલખાં સરસસેન, સુખીસેન વગેરે સંગીતકારો હતા.'

ટોડી ઉપરાંત, આશાવરી, ધનાશ્રી, માલશ્રી, શ્રીરાગમાં પણ ઔરંગઝેબની પ્રશસ્તિમાં ગીતગાન થતાં હોવાનું નોંધાયું છે.

બાબરના વિજયવિક્રમથી સ્થપાયેલી મોગલ સલ્તનત, એમના પૌત્ર અકબરના શાસનકાળ દરમ્યાન તો વિસ્તાર અને વિશ્વાસ - બન્ને પરત્વે દૃઢમૂલ બની રહી. ધાર્મિક ઉદારતા, રજપૂતો સાથેના સંબંધોની શરૂઆત, શાસનમાં સમ્માનપૂર્વક એ સરદારોની સામેલગીરી ઉપરાંત સંગીત, ચિત્ર વગેરે કળાઓને પણ શાહી દરબારમાં મળતાં થયેલાં માનપાનને કારણે અકબરની ગણના મધ્યકાળના ઈતિહાસમાં “મહાન સમ્રાટ” તરીકે થઈ. અકબરની કલાપ્રીતિને લીધે જ તાનસેન જેવા સંગીતજ્ઞને મોગલ દરબારમાં મોભાદાર સ્થાન મળ્યું. અકબર પછીના એના ઉત્તરાધિકારી બાદશાહો- જહાંગીર, શાહજહાંના શાસન સમયમાં પણ આ પરંપરા ચાલુ રહી. તાનસેનનો પુત્ર બિલાસખાં, પુત્રી સરસ્વતી તથા એના વંશજો પણ ઈસ્લામ અંગીકાર કરીને સંગીતના ક્ષેત્રે મોગલ દરબારની ખિદમત કરતાં રહ્યાં. ત્રણેક પેઢી લગીના સાતત્યને કારણે સંગીતકાર, મોગલ દરબારનો જાણે કે આવશ્યક હિસ્સો બની રહ્યા. આ વર્ગ માટે સંગીતની સાધના અને શાસક પ્રીત્યર્થે એની દરબારી પ્રસ્તુતિ : આટલા પૂરતી જ જીવનપ્રવૃત્તિ સીમિત રહ્યા કરી. શાહી ખજાનામાંથી માતબર દરમાયો ને પરવરિશ ઉપરાંત ભેટસોગાદ તરીકે વાડીવજીફાની આમદાની પણ એ રળતા રહ્યા. આને કારણે આ ગાયકવર્ગની જીવનશૈલીમાં પણ રાજસી વિલાસિતા, પ્રમાદ, ઉડાઉપણું, મસ્તીની ઓથે મદ્યપાન જેવા દુર્ગુણો ઘર કરે એ દેખીતું છે. અકબરથી શાહજહાં લગીના ત્રણેય બાદશાહોનાં શતોપરાંત વરસના અમલ દરમ્યાન આ વર્ગની નિતાન્ત રાજ્યનિર્ભરતાને પરિણામે આજીવિકાની નિશ્ચિતતા અને એશોઆરામની પુષ્કળતા - આ બન્ને વાનાં દરબારી ગાયકવર્ગને ઉત્તરોત્તર જાણે કે વારસામાં મળતાં રહ્યાં. એટલે સ્તો શાહી દરબાર બહારની દુનિયાની નહોતી એમની પાસે કશી સૂઝ કે નહોતી કોઈ દિશા. ઔરંગઝેબ જ્યારે સત્તાસ્થાને આવે છે ત્યારે શાહી દરબાર શોભાવતા સંગીતકારો, મોટે ભાગે આવી મનોદશામાં જીવતા હતા. અકબર, જહાંગીર ને શાહજહાંને મુકાબલે ધર્મની બાબતમાં ઔરંગઝેબ અતિચુસ્ત ઇસ્લામપરસ્ત હતો. એમનો અપ્તરંગી મિજાજ કે સંગીતનિષેધ માટેની શરિયતની કડક જોગવાઈ જેવાં કારણો, જોકે, સંગીતકારોને દરબારમાંથી તગડી મૂકવાના નિર્ણય પાછળ સંભવતઃ ન રહ્યાં હોય; કેમ કે જો એવું જ હોત તો એમની નિકટના સરદારો કે ખુદના પરિવારજનો માટેય સંગીતની બાબતમાં એવું જ કડક વલણ અપનાવ્યું હોત, પરંતુ એમની પુત્રી ઝેબુન્નિસા ને એમના જેવા જ ઈસ્લામના પાબંદ સરદાર ફરીદુલ્લાના સંગીતશોખને, આગળ નોંધ્યું છે તે મુજબ, નથી તો એમણે અટકાવ્યો કે નથી સજાપાત્ર ગણ્યો. એટલું જ નહિ, તેના દરબારી ગાયકોને, પુરસ્કાર રૂપે ઉત્સવના દિવસે બક્ષિસો પણ આપી છે. આ પરથી તો એવું તારણ નીકળી શકે કે સંગીતનિષેધનું એમનું વલણ સાર્વત્રિક નહિ, પણ શાહી દરબારમાં સંગીતને મળતા સ્થાન ને મહત્ત્વ પૂરતું સીમિત રહ્યું હોય. જો એમ હોય તો આવા નિર્ણય પાછળ અંગત અણગમો કે શરિયતની મનાઈ કરતાંય ગાયકો કે કલાવંતોની નીતિગત શિથિલતા પ્રત્યે રોષ ઉપરાંત વહીવટની દુરસ્તી ને શાસનમાં સાવધાનીને લગતી રાજનીતિની વિચક્ષણતા જ નિર્ણાયક ને પ્રભાવકારી નીવડી હોય એમ માનવું સયુક્તિક લાગશે.

{{Poem2Close}}

મુગલ સલ્તનતના રિયાસતી અમલમાં, વહીવટી કક્ષાએ મુલકી(civil) તેમ જ ફોજદારી (criminal) બાબતોમાં કેટલાક મામલાઓના આખરી ફેંસલાનો અખત્યાર ખુદ બાદશાહં સંભાળતા. આવા કોઈ મામલાની પતાવટ વેળા બાદશાહ પંડ, શાહી દરબારમાં સંગીતના અંગત શોખની રંજકતામાં તલ્લીન થઈ જાય અને એ કારણે શાસનની કામગીરીમાં બેધ્યાન બનીને કોઈ ગલતી કરી બેસે એવું ન સંભવે ? સંગીતની રસમાધુરીમાં ચકચૂર બાદશાહની અસાવધતાની પળે, શાહીમહોર (રાજમુદ્રા)નો ઉપયોગ કરીને કોઈ બનાવટને શાહી ફરમાનનો દરજ્જો અપાઈ જાય એવું ન બને? આવો કિસ્સો શાહજહાંના શાસનકાળ દરમ્યાન બન્યો હોવાનું નોંધાયું છે. કિસ્સો આમ બન્યો હતો :

મુગલ દરબારના શિરસ્તા મુજબ એક વાર શાહજહાંના શાહી દરબારમાં સંગીતકાર રાગિણી ટોડીનું મુગ્ધકર ગાન કરી રહ્યો હતો. શાહજહાંને પણ અતિપ્રિય ગાન રાગિણી ટોડીનું હતું. સ્વરમાધુરીમાં લેલીન બાદશાહની અસાવધતાની તક ઝડપીને પૂર્વગોઠવણ પ્રમાણે કોઈ દરબારી અમલદારે રાજમુદ્રાનો ઉપયોગ કરી પોતાના મળતિયા માટે શાહી ફરમાન મેળવી લીધું ! આ કિસ્સો જ્યારે બન્યો ત્યારે અન્ય શાહજાદાની સાથે ઔરંગઝેબ પણ શાહી દરબારમાં હાજર હતો (વહીવટી કે શાસકીય તાલીમના ભાગરૂપે શાહી દરબારમાં હાજરી આપવાનું શાહજાદાઓ માટે આવશ્યક હતું). ઔરંગઝેબની ચકોર દૃષ્ટિએ બાદશાહની સંગીતપ્રીતિને કારણે શાસનમાં પેસી જતી શિથિલતા કે ગફલતને તરત નોંધી લીધી. કોઈ પણ શાસનકર્તાનો અંગત શોખ એના કર્તવ્યપાલનમાં કેટલો અનર્થકારી નીવડે અને વહીવટને વણસાવી શકે એનું મૂર્ત ઉદાહરણ આ કિસ્સામાં એમને સાંપડ્યું. યુવા વયે શાહજાદા તરીકે જે બનાવના સાક્ષી બનવાને કારણે જ એમને આ બોધ લાધ્યો. એનું અનુપાલન પોતે શહેનશાહ બન્યાની પ્રથમ ક્ષણથી જ અમલમાં આણ્યું ! અને એમ શાહી દરબારમાંથી સંગીતકળાને વિદાય સાંપડી સદાને માટે. આ પરથી તો એવું તારણ નીકળે કે સંગીતને શાહી દરબારમાંથી કાયમી સ્વરવટો આપવાની ઘટના પાછળ ઔરંગઝેબનો આંધળો સંગીતદ્વેષ કે ધર્મપરક પ્રતિબદ્ધતા નહિ, પણ સંગીતકારોની - એટલે કે એમના સ્વરયોગની — રોજબરોજની હાજરી, કહો કે દખલગીરીથી રાજ્યવહીવટને મુક્ત કરી, શાસનમાં શાણપણ અને દુરસ્તી આણવાની, શાસક તરીકેની, એની દાનત કારણરૂપ હતી. એટલે સ્તો સંગીતબંધીના શાહી ફરમાન પછી જનાજો લઈને નીકળનારા ગાયકોને એણે જે વ્યંગભરી ચીમકી આપી છે એમાંય શાહી દરબારમાં ન સાંભળી શકાય એટલે ઊંડે એને દફનાવવાની સલાહ આપી ! દુભાયેલા દેખાવકારો માટે તો સંગીત જીવનરસ અને જીવનવૃત્તિ - બન્ને હોવાને કારણે જ, શરિયતને અમાન્ય સંગીતપ્રવૃત્તિ છાંડી દેવા બાદશાહ તરીકે એમણે કોઈ હુકમ કર્યો નથી એટલું જ નહિ, રહેમ દાખવીને એ સૌને જતા પણ કર્યા! અન્યથા ત્રણ ત્રણ ભાઈઓની નિર્દય હત્યા તથા પિતાને કેદ કરીને સલ્તનતની તાજપોશી પામનાર ઔરંગઝેબ ગાદીનશીન થયો તો ખુતબો પઢાયાની પળે, આવાં અપશુકન આચરવાનું દુઃસાહસ કરનારાને જ જનાજાની સાથે જીવતા દફનાવી દેવાનો હુકમ કરતાં ન અચકાયો હોત !*

{{Poem2Close}}

{{center|<nowiki>*</nowiki>}}

{{Poem2Open}}

એ વાત તો સ્વીકારવી જ રહી કે અહીં ચર્ચાવિષય ઘટનાની તથ્યપરકતા તો ઇતિહાસસમ્મત છે જ, કહો કે ઈતિહાસનો દાર્શનિક પુરાવો એની તરફેણમાં છે; પરંતુ એ ઘટના પાછળના ઈરાદાને તો સાંયોગિક પુરાવાનું જ સમર્થન છે. તો એવા આશયનિષ્કર્ષની, ઐતિહાસિક પદ્ધતિએ કેવી ને કેટલી સ્વીકાર્યતા? - આ પ્રશ્ન થવાનો. શાહજહાંના દરબારમાંના સંગીતપ્રસંગ વિશે ઇતિહાસનું મૌન, એ બનાવના ઈનકારરૂપ ગણાય ? મુગલ દરબારમાં બાદશાહની મુનસુફી જ સર્વેસર્વા ગણાય એવી સમજવાળા ઇતિહાસવિદ્દ્ન એવો પ્રસંગ નોંધ લેવા જેવો ન લાગ્યો હોય એવું ન બને ? એ વેળા જેની હાજરી હતી એ શાહજાદા ઔરંગઝેબના મનમાં એવા વ્યવહારની ગંભીરતા તીવ્રતાથી ઊપસી હોય એ તો માની શકાય એમ છે. ઈતિહાસમાંની તથ્યપરકતા પણ આખરે તો ઇતિહાસકારની ખુદની આત્મલક્ષી તથ્યગ્રાહ્યતાને રજૂ કરનારી હોવાની. વળી, કોઈ ઐતિહાસિક ઘટનાનું નકરું તથ્ય એના સકલ આંતરમર્મોને ઉદ્ઘાટિત ન કરી શકે; એને ઉકેલવા માટે તો ઘટનાની સાંદર્ભિક ને સાંયોગિક ઉપસ્થિતિઓ (situations)ના પ્રદેશમાં પણ ગતિ થવી જોઈએ. કેવળ તથ્ય-પ્રતિપાદનમાં જ ઇતિહાસનું કામ પૂરું થતું નથી; તથ્ય-પૂર્વ ને તથ્ય-અપર સાથેનો સમજણભર્યો અનુબંધ તથ્યના પૂર્ણ ને સમ્યક ઇતિહાસબોધની અપેક્ષા સંતોષી શકે. આવી વિદ્યાસંગત ઇતિહાસદૃષ્ટિના મેળમાં રહે તે પ્રકારે અહીં ઐતિહાસિક પ્રકરણના અર્થઘટનની સંભાવના વિચારી છે.

{{Poem2Close}}