સમગ્રમાંથી સઘન-વિવેચનશ્રેણી – લાભશંકર પુરોહિત/મધ્યકાળની ધોળરચનાઓ : ઉપેક્ષિત પદ્યપરંપરા: Difference between revisions

ખ. {{Poem2Close}}

तद्रूपकाणामभिधानपूर्व छन्दोविदो मंगलमामन्ति ।। १॥</poem>'''}}

{{Poem2Open}}

{{center|*}}

{{Poem2Close}}

तद्वेदेव तदानेको धवलोऽपिभिधीयते ।।</poem>'''}}

{{Poem2Open}}

૧.

{{Poem2Close}}  

ઊભા તીરે શ્રીહળધરવીરરે, સારંગપાણિ રે

{{right|દયારામ}}</poem>'''}}

૨.

{{Poem2Close}}  

વ્હાલા, શો છે અમારલો દોષ, ના'વ્યા ફરીને રે !

{{right|મોરારસાહેબ}}</poem>'''}}

આગળ કહ્યું તેમ, ધોળ પદ-અર્થ ગુજરાતી કવિતાને એની પૂર્વપરંપરામાંથી જ સહજ વિરાસત રૂપે સાંપડ્યો. સાંપ્રદાયિક સ્પર્શ પૂર્વેની ધોળ રચનાઓ ભાવુક જનસમુદાયને સાંત્વન, સમાધાન અને સમારાધન આપવામાં મધ્યકાળનું સુલભ અને સમર્થ શબ્દસાધન હતી. સાંપ્રદાયિક અનન્યનિષ્ઠાની દૃઢાગ્રહી ધોળરચનાઓને મુકાબલે આ પ્રકારની સ્થિતિચુસ્ત શિસ્તથી અળગી રહીને ચાલતી ધોળરચનાઓમાં ભાવ અને ભક્તિ બંનેની મોકળાશભરેલી સાહજિકતાનો સ્પંદ અનુભવવા મળે. ભાવનું આલંબન તો એમાં પણ કૃષ્ણ વા રામ કે શિવનું જ હોય; પણ એની અભિવ્યક્તિ અને ચાલમાં લોકહૃદયની સરળ સહજતા હોવાની. આવી રચનાઓને પોતીકું કાવ્યસૌંદર્ય પણ ખરું. નમૂનાદાખલ થોડાક ધોળખંડકો જુઓ :

૧. {{Poem2Close}}

દીઠા હરિને મેં તો નીરખ્યા હરિને !  

ઝાંઝ પખવાજ વાજિંતર વાજે;  

૨.  

{{Poem2Close}}

જાદવરાય પરણ્યા રુખમણિ રે !

{{gap|6em}}*

૩.

{{Poem2Close}}  

હાલો જોવાને જાંયે

દુવારકામાં રણછોડરાય ડેરાં ચણાવે, ધરમની ધજાયું ચડાવે રે !  

૪.

{{Poem2Close}}  

મારે નત્ય ઊઠી દરશન થાય ! મોહન હાલ્યા મથુરામાં !  

તુલસી એક, બીજે ને ત્રીજે પાંદડે, એનાં પાંદડાં ક્રોડ બે ક્રોડ. મોહન...

બેત્રણ નમૂના રામભક્તિને ઉપલક્ષતા ધોળખંડકના મૂકું ? શરૂઆતમાં તો ઉપરના ધોળને જ અનુસરતી ગાનતરેહનો ખંડક :

૫.{{Poem2Close}}   

કહે રઘુનાથ/ પધારો પિયર ભણી !

વનમાં વાઘ, વરુ ને ઝાઝા વાંદરા / વનમાં મૈં મળે નર ને નાર ! કહે...  

૬.  

{{Poem2Close}}  

નિર્મળ વાણી ને શુદ્ધબુદ્ધ માગું જી.  

શિવરા મંડપ રચિયા જ્યારે ને તેડાવ્યા સૌ ભૂપ;  

ઋષિ સાથે રાઘવ આવિયા એનું મહામનોહર રૂપ</poem>'''}}

{{center|*}}

સ્વામી સૌ સંતની દાસ છું રઘુનાથજી રાખો પાસ.</poem>'''}}

{{center|*}}

૭.  

{{Poem2Close}}

મારો કોમળ બાલકિશોર, રઘુબા મારો ક્યાં રે રમે ?  

નથી નાનકડો લક્ષ્મણ સંગ, રઘુબા મારો ક્યાં રે રમે ?  

૧.

{{Poem2Close}}   

મૂકો મારગડો જાવા દ્યો કહું છું ક્યારની રે !  

અમને વાર ઘણેરી થાયે છે રે વિઠ્ઠલા રે, / દેખે લોકડિયાં ને જાય અમારી

૨. ઉપાડપંક્તિ/પંક્તિયુગ્મ પછી ટૂંકા લયખંડકોનાં ત્રણ આવર્તનને અંતે આરૌહાત્મક ચાલ પકડી, ધ્રુવખંડકનું સંધાન : આવી લયતરેહનો વ્યાપક ચાલ, મધ્યકાળની લાક્ષણિકતા છે.

{{Poem2Close}}  

મારે એકાદશીનું વ્રત કરવું છે/ મારે ધ્યાન હરિનું ધરવું છે/  

મારે પ્રભુપદમાં જઈ ઠરવું છે/ ધન્ય એકાદશી...

{{right|કલ્યાણરાય}}</poem>'''}}

વ્રજની રજમાં/ અહર્નિશ અમને સ્થિર કરીને થાપજો !/  

તમે મોટાં છો શ્રી મહારાણી/ તમે જીવ તણી કરુણા જાણી/  

શરણે લેજો અમને તાણી/

{{right|હરિદાસ}}</poem>'''}}

  છો દયાનિધિ/ દુઃખિયાં દાસલડાં પર રંચ દયા કરો.  

પિય અપની ઓર વિચારોને/ ભવસાગર પાર ઉતારોને/ દઈ દરશન તાપ નિવારોને

{{right|ફુલબાઈ}}</poem>'''}}

શું શોર કરે ? / જાતલડી તારી તું મંન વિચારને !  

તું તો જંગલ કાષ્ઠતણો કટકો/ રંગરસિયે દીધો રંગચટકો/

૩. ચરણયુગ્મકથી અન્વિત પદ્યએકમની પ્રલંબિત લયતરેહ છેક અર્વાચીનતા લગી પ્રયોજાતી જોવા મળે છે.

{{Poem2Close}}

{{right|નિજદાસ}}</poem>'''}}

{{right|દયારામ}}</poem>'''}}

{{right|શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર}}</poem>'''}}

તમ ચરણે અમ સદન સદૈવ સુહાય જો !

{{right|‘કાન્ત'}}</poem>'''}}