અનુક્રમ/(કૃતિનું) શીલ અને શૈલી: Difference between revisions

આમ તો, આ વાર્તાની શૈલી તે વાતચીતની શૈલી છે, અને વાતચીત આકર્ષક ક્યારે બને એ વિશે લેખક સભાન છે, વાતચીતની આકર્ષકતાનું ધોરણ લેખક નવલકથામાં એક સ્થળે હળવેથી સરકાવી પણ દે છે : “વાતચીત – શબ્દેશબ્દે અર્થો-અનર્થોના ફુવારા ફૂટતા હોય, વ્યંજનાઓની વણઝાર ચાલતી હોય, અલંકારોની આતશબાજી આંખોને આંજી નાખતી હોય ત્યારે તે આકર્ષક બને.” આશ્વાસક વાત એ છે કે અર્થો-અનર્થોના ફુવારા અને અલંકારોની આતશબાજી પાસેથી લેખક પોતાની વાતને આકર્ષક બનાવવા ઉપરાંતનું પણ કામ લઈ શક્યા છે.

આખી નવલકથામાં હળવાશની હવા વ્યાપેલી છે. આ હવા જ્માવવામાં શબ્દનો નવીન સંદર્ભમાં પ્રયોગ —

અલંકારનું વૈચિત્ર્ય –  

અને વર્ણનની વિલક્ષણ છટા —

અર્વાચીનાએ પોતાની ડાયરીમાં પાછળથી નોંધ્યું તે પ્રમાણે આ સ્મિતમાં આટલા મુદ્દાઓ હતા. શરમ, આતુરતા, રમૂજ (બહુ ઓછી), લોહીનું દબાણ (ખૂબ!) અને સ્નેહ....

“પણ... પણ મારે તેમની સાથે ન પરણવું હોય તો પણ...”  

અને વસ્તુના તંતુને બેહદ ખેંચી જઈ કરેલી અત્યુકિત —

“ઓ બા! ચંદ્રાબા!” એણે પોતાનાં પચ્ચીસેય વર્ષ અને સર્વે ઉપાધિઓ બાજુ પર મૂકી દીધાં : “ઓ બા!!”

જ્યાં સડકોએ લોરેન્સ વાંચેલો હોય, પટાવાળો રાજકારણ અને સર્વોદયની અસરો ઝીલતો હોય, ત્યાં બુદ્ધિલક્ષી વિનોદ કે વિનોદી બુદ્ધિવ્યાપાર, ચબરાકિયાં, માર્મિક હળવી ટકોર આપણી ‘મનની આંખે’ ટકરાયા કરે જ —

સ્થૂળ શબ્દચમત્કારનો સહારો હાસ્ય નિપજાવવામાં લેખક ભાગ્યે જ લે છે – “રેડિયો, રિક્ષાઓ, રમખાણો – એ તેમના જીવનના ચઢતા-ઊતરતા સૂરો છે. સિનેમા એ તેમની સમાધિ છે...” ‘વિષય’ શબ્દ પર લેખકે કરેલો સસ્તો શ્લેષ પણ આ કૃતિમાં વિરલ છે. પણ શૈલીના ઉપર-કથ્યા વિલક્ષણ અંશો આ નવલકથામાં ડગલેપગલે એટલા તો અથડાયા કરે છે કે પહેલી દૃષ્ટિએ તો આપણે સાહિત્યના કોઈ અજાયબ-ઘરમાં આવી પડ્યા હોઈએ એવો ભાવ થાય છે, નવલકથા અવાસ્તવિકતાની આબોહવામાં જ ઊછરતી હોય એવું લાગે છે, અને ઝીણવટથી જોતાં કથાના અને શૈલીના લાક્ષણિક અંશોની રચનામાં રહેલી કૃત્રિમતા અને સભાનપૂર્વકતા અછતી રહેતી નથી. અવારનવાર આવતી અનર્થલીલા ચાતુર્યના ચકલા સિવાય બીજું કોઈ નિશાન તાકતી લાગે છે ખરી?

આટલું જ હોત તો તો લેખકની શૈલીને એક જાતનો ‘વાગ્વિલાસ’ અને એમની કથાને રમૂજી ટૂચકાઓનો સંગ્રહ સહેલાઈથી ગણી શકાત, પરંતુ આશ્ચર્ય અને આકર્ષકતાની સીમા ઓળંગીને લેખકની શૈલી અવારનવાર કંઈક ઊંચાં નવાં નિશાન તાકે છે અને વીંધે છે પણ ખરી; બહુધા પાત્રોના મનોભાવોને અને વ્યક્તિત્વને વ્યંજિત કરવા માટે, પદાર્થો અને પરિસ્થિતિઓ પર નવીન પ્રકાશ ફેંકવા માટે, કોઈ જીવનમર્મનું ઉદ્‌ઘાટન કરવા માટે શૈલીના વિલક્ષણ અંશોને લેખક પ્રયોજે છે. થોડાં ઉદાહરણો —

અહીં અર્વાચીનાનું મન પ્રોફેસરને મળવા ઉલ્લસી રહ્યું છે તેનું સૂચન થઈ જાય છે.

માફીનું ‘દિવ્ય રહસ્ય’ ન સમજનાર અને એને એક વ્યવહારુ આપ-લેની વસ્તુ ગણનાર જીવનદૃષ્ટિ, નકામું કામ માથે પડ્યાનો કંટાળો અને કામ પતાવવાની ઉતાવળ — આ બધું અહીં વ્યક્ત થઈ ઊઠે છે.

આ ચન્દ્રના મનનો એક ખૂણો કંઈક અંશે ટેક્સી સ્ટેન્ડ જેવો હતો. કોઈ ને કોઈ છોકરીની માનસિક પ્રતિમા ત્યાં પડી જ રહેતી.

અહીં ફર્નિચરના આક્રમક, પ્રદર્શનશીલ, અહમહમિકાખોર વ્યક્તિત્વને લેખકે ઠીક ઉપસાવ્યું છે, પણ એને સાહેબના મનના ફર્નિચર જેટલું જ ‘અભિજાત’ કહેવાનો શો અર્થ? ફર્નિચરના જે વ્યક્તિત્વનું વર્ણન અહીં કરવામાં આવ્યું છે તે ‘અભિજાત’ તો નથી જ અને ‘અભિજાત’ શબ્દ વક્રતાથી પ્રયોજાયેલો માનીએ તો પણ ધૂર્જટિનું વ્યક્તિત્વ ફર્નિચરના અહીં વર્ણવેલા વ્યક્તિત્વ સાથે કંઈ મેળ ધરાવતું હોય એવું લાગતું નથી.

પણ લેખકની શૈલીની પરિપક્વતા અનુભવો અને અવસ્થાઓનાં એમણે કરેલાં કેટલાંક લાક્ષણિક વર્ણનોમાં દેખાય છે. પાત્રના માનસમાં ચાલતા ગૂઢ વ્યાપારોને મૂર્ત કરતી એમની આ આગવી વર્ણનપદ્ધતિ છે :

<center> '''૩''' </center>

આ શૈલીમાં વસ્તુનું કાઠું કેવું ઘડાયું છે?