સમગ્રમાંથી સઘન-વિવેચનશ્રેણી – અનંતરાય રાવળ/બટુભાઈનાં નાટકો – બટુભાઈ ઉમરવાડિયા: Difference between revisions

આમ કેમ બન્યું હશે? પોતાની પ્રતિભાની ખરી કદર કોઈએ બુઝી નહિ એવા કોઈ અસંતોષે ચીડવી તેમને લેખનવિમુખ બનાવ્યા હશે? જે બુદ્ધિચમકાર એમની પ્રગટ થયેલી કૃતિઓમાં દેખાય છે તે વધતાં તે એમને જગત પરની અશ્રદ્ધા, નૈરાશ્ય, કટુતા અને વિષાદની ગહરાઈમાં લઈ ગયો હશે? જગત અને શ્રીમુખની+ વૃત્તિએ એમનામાં જોર કર્યું હશે? ‘યુવાનને ક્યાં ખબર હોય છે કે જિંદગીના ભુલભુલામણા રસ્તા પર સંજોગોરૂપી અનેક બહારવટિયાઓ પ્રવાસીને અંતરાય કરતા છુયાયા હોય છે?’–એ ‘કમળના પત્રો’ની પ્રસ્તાવનાના શબ્દોમાં એનું કારણ છુપાયેલું પડ્યું હશે? મોટાભાઈની માનસિક બીમારીની આકસ્મિક કરુણ ઘટનાએ અને તેના આઘાતે ફેરવી નાખેલા જીવનક્રમે અને જીવનદૃષ્ટિએ એમનો જીવનરસ અને તેની સાથે સાહિત્યરસ પણ સમૂળો ઉડાડી દીધો હશે? બટુભાઈએ ક્યારેક અંતર ખોલ્યું હોત તો આ કરુણ ઘટનાનો કંઈક ખુલાસો મળત. ખગોળશાસ્ત્રીઓ કહે છે કે ચાલ્યા ગયેલા ધૂમકેતુ ભલે લાંબે ગાળે પણ ફરી ક્યારેક પાછા દેખા દેવા આવે છે. બટુભાઈ પણ ગુજરાતી સાહિત્યના ગગનપટમાં ક્યારેક પાછા દેખાત કે નહિ? એમને એમનો જૂનો સાહિત્યરસ તેમાં પાછો ખેંચી લાવત કે નહિ? કોણ જાણે! પણ હવે તો નિયતિના ચક્રે એક આંટો ફરી લીધો છે અને બટુભાઈ જ હવે નથિ, તો એવા તર્ક કર્યે શો ફાયદો? હવે તો તેઓ મૂકી ગયા છે તે પુસ્તકો પરથી જ તેમની સાહિત્યસેવાનું મૂલ્ય આંકવું રહ્યું.

આ નાટકોનો પ્રસંગ શાંતનુપુત્ર દેવવ્રત ગાંગેયની ભીષ્મપ્રતિજ્ઞાનો છે. અર્વાચીન ખંડકાવ્યના પહેલા ઉત્તમ સર્જક ‘કાન્ત’ને ખંડકાવ્ય માટે જેમ પૌરાણિક પ્રસંગો સૂઝ્યા, તેમ આપણા એકાંકી નાટકોના પહેલા લખનારને એકાંકી નાટક માટે ‘મહાભારત’નો પ્રસંગ લેવાનું મન થયું, એ હકીકત ધ્યાન ખેંચે તેવી છે. વૃદ્ધ પિતાના નવા પ્રેમ ખાતર રાજ્ય અને લગ્નસુખનો કાયમ માટે ત્યાગ કરવાની ગાંગેયની પ્રતિજ્ઞા જાતે જ અપૂર્વ છે. પણ કર્તાએ એની અપૂર્વતા વધુ ઉપસાવવા એમ કરવામાં ગાંગેયને પોતાના પ્રેમનો પણ ત્યાગ કરવો પડે છે એમ ગોઠવ્યું છે.* આ માટે તેમણે ગાંગેયના હૈયામાં મત્સ્યગંધાનું આકર્ષણ ઉગાડ્યું છે. એના પ્રેમના સાફલ્યની ઘડીએ જ એને તે શાંતનુની નવપ્રિયા હોવાની જાણ થાય અને એ કદી ન પરણવાની પ્રતિજ્ઞા લે એવી નાટ્યોચિત અણધારી પરિસ્થિતિ સરજી નાટકને કરુણાન્ત બનાવવાના આશયથી કર્તા મત્સ્યગંધાના બે વર્ષના તપની અને તેની બે શરતોની વાત યોજે છે. આમાં મહાભારતકથા કરતાં ફરે છે, પણ તે મહાભારતકારને નામંજૂર થાય એવો નથી. ગાંગેયની ઉદાત્તશીલતા અને એની ભીષ્મપ્રતિજ્ઞાને આથી આંચ આવતી નથી. ગાંગેય અને મત્સ્યગંધાના પ્રણયની સમાન્તરે તેમનાં સખા-સખી રોહિત અને મધુરીના પરસ્પરના આકર્ષણને ગોઠવી. પેલાંનો પ્રેમ ભવ્ય કરુણતામાં વીખરાઈ જાય ત્યારે આમનો પરિણયમાં પરિણમે, એવી નાટકમાં જરૂરી સુરેખા (comic relief) આણવા કર્તાએ કરેલી વસ્તુયોજના એમનો જ ઉમેરો છે.

નાટકનાં આદિ અને અંતમાં મૂકેલા પ્રાસ્તાવિક અને ઉપસંહાર એક પ્રયોગ લેખે ધ્યાન ખેંચે તેવાં છે. એમાં નાયકનાયિકાના અપૂર્વ આચરણને કર્તાની ભાષ્યાંજલિ છે.* એમાં પણ સૂચનકલાનો કર્તાએ ઉપયોગ કર્યો છે.

આ નાટકનાં વસ્તુ અને સમય પણ મધ્યકાલીન છે. વણજારાની પોઠ, ખુશાલને તથા વનાને થતી શિક્ષાનો પ્રકાર, રાધાનો સતી થવાનો નિશ્ચય, રજવાડી ખટપટ—આ સર્વ એની સાક્ષી પૂરે છે.*

જેમ ‘માલદેવી’માં તેમ અહીં નાયિકાના આલેખનમાં બટુભાઈની વિશિષ્ટતા રહેલી છે. બટુભાઈનાં સ્ત્રીપાત્રો પુરુષપાત્રો કરતાં વિશેષ તેજસ્વી અને આકર્ષક હોય છે, તેમ આ નાટકની નાયિકા પણ છે. કૌરવાર્ણવમગ્ના દ્રૌપદી જેવી પરિસ્થિતિમાં પહેલા પ્રવેશમાં તે મુકાય છે ત્યારથી અંત સુધીનું તેનું વર્તન કર્તાનાં ચશ્માંથી અને તેમણે મૂકેલાં સૂચનોની મદદથી જોશે તેને તેના વર્તનમાં નિર્બળતા, અસંગતિ, રાણીપદની હીન સ્પૃહા કે સત્તાલોભ, જેવાં શ્રી. રા. વિ. પાઠકને જણાયાં છે.’* તે જણાશે નહિ.

વસ્તુસંકલનાની દૃષ્ટિએ બટુભાઈનાં આ સંગ્રહનાં બીજાં નાટકો કરતાં કચાશ દાખવતું આ નાટક તેના વસ્તુની અને તેની પ્રેરક કલ્પનાની નવીનતાનું આકર્ષણ ઘણુંં ધરાવે છે. એ કલ્પના છે કોઈ ધન્ય પળે ક્ષણભર દેખા દઈ ગયેલા અપૂર્વ નારીસૌંર્યને જન્મજન્માંતરનો યાત્રી બની ઢૂંઢતા ઋષિકુમારની. એનાથી પ્રેરાઈને જ સ્વ. નરસિંહરાવે આ નાટકને તેનાં અન્ય સાથીઓ કરતાં ચડિયાતું અને ‘સુંદર ધ્વનિથી હૃદયને ગંભીર ચિંતનયુક્ત આનંદમાં સ્નાન કરાવવાના સામર્થ્યવાળું સમર્થ નાટક’૧ કહ્યું હતું.

નાટકનું નામકરણ સાર્થ છે. એની નાયિકા વસુ નથી, માલતી–મૃણાલ પણ નથી. એ છે માલતી–મૃણાલમાં એક એક વખતે પળ વાર ઝબકી પછી અલોપ થઈ જઈ, જગતકિશોરની સૌંદર્યપિપાસાની અણશમી વેદના વધારી મૂકી, આખરે તેનો દેહ પાડી નાખતી, પેલી અદૃશ્ય લોમહર્ષિણી—‘સૂક્ષ્મ, અલભ્ય છતાં છટકી જનારી સૌંદર્યની ભાવના—’_)x જ.

ત્રીજા અને ચોથા પ્રવેશની ખરી ખૂબી એના સંવાદમાં અને નરેશના હંસા માટેના અંદરના ઉમળકા અને છતાં બહારના ચીડિયાપણાના ચિત્રણમાં છે. પાંચમો પ્રવેશ હંસાનું શંકાનું વાદળ હટી જવારૂપી સુખદ અન્ત નરેશની નોંધપોથીને સાધન બનાવી સાધીલાવે છે. હંસા પોતાને થયેલા નરેશના સાચા પ્રેમના ભાનની પિછાણ, તેના પ્રત્યે સહાનુભૂતિથી પ્રેરાઈ તેને નરેશ જોડેના દાંપત્યમાંથી મુક્ત કરવાનો પ્રસ્તાવ મૂકતા ધીમન્તને કરે છે અને ધીમન્તને નરેશની નોંધપોથી વંચાવી તેનો ભ્રમ દૂર કરે છે.* એ નોંધપોથીમાં નરેશે કરેલા ‘હું એટલું જ...માફી આપે પણ’ (પૃ. ૧૭૪–૭૫) એ આત્મપૃથક્કરણમાં વણસવા જતા એના દાંપત્યના કારુણ્યનું કારણ છે. આ માનસશાસ્ત્રીય કોયડો નિત્યના સાદા સંસારજીવનમાંથી લીધેલા નાટ્યવસ્તુને કેટલું સ–સાર બનાવે છે.

આ નાટક આગળ સૂચવ્યું છે તેમ ‘લોમહર્ષિણી’માંના જગતકિશોર અને માલતીના જેવા જ કિસ્સાને નાટ્યવિષય બનાવે છે. આનો નાયક શ્રીમુખ એ જગતકિશોરનો ભાઈ છે. એના જેવા જ જ્ઞાની ઉદારચેતા સાધુ પુરુષ છે. એની સ્ત્રી શૈવાલિનીના વૃત્તિચાંચલ્ય અને ઉન્માર્ગગમનથી એનો મિત્ર સુબોધ આકળો થાય છે, પણ શ્રીમુખ નથી થતો. શૈવાલિનીની ચંચલતાને કુદરતી આકર્ષણના વેગ આગળ એની બિચારીની લાચારી માનવાની એની ઉદારતા જુઓ. શૈવાલિનીનો પતિદ્રોહ આંદળી માને આઘાત ન પહોંચે તેટલા ખાતર, તેમજ પણ્ય પાપની સામે નથી થતું એમાં જ પુણ્યનું ગૌરવ છે, એ માન્યતાથી. તે ચૂપચાપ સહી લે છે. એમાં આગલું કારણતેના પાત્રમાં એક નવો રંગ પૂરે છે. એની ઊંડી માતૃભક્તિની છાપ નાટક બહુ સુંદર પાડે છે. ત્રીજા પ્રવેશમાંની શ્રીમુખની આપવીતી એના જન્મ પરનો પડદો ઊંચકી શૈવાલિનીના અત્યારના વર્ણનના ખુલાસારૂપ પણ બને છે. ‘બલથી સૌન્દર્ય પ્રાપ્ત થતું નથી’* એ શૈવાલિનીના દ્રોહનું એણે આપેલું કારણ બટુભાઈનો એક પ્રિય વિચાર છે. કર્તાનાં બધાં એકાંકી નાટકોની જેમ આ નાટકના ચોથા પ્રવેશમાં નાટકની મુખ્ય ઘટના બને છે. જે માતાના વળગણથી જ પોતે સંસારમાં ટક્યો રહ્યો હતો તે ગુજરી જતાં શ્રીમુખ ગૃહત્યાગ કરે છે.૧ શૈવાલિની આવે છે, બધું સમજે છે, પણ મોડી પડે છે. આખરે પશ્ચાત્તાપમાં એ જાતને સળગાવે છે અને તેમ કરતાં મકાનને પણ, અને એ રીતે શ્રીમુખની ગૃહદાહની આગાહીની વાણી ખરી પડે છે!૨ એ ગૃહદાહ શ્રીમુખ–શૈવાલિનીના દાંપત્યવિનાશનું પ્રતીક જ છે. શ્રીમુખના મોંમાં ઘરને આગ લાગવાના આગાહીસૂચક શબ્દો મૂક્યા છે, તે જ રીતે તેની અંધ માતાના ‘રાત પડી ગઈ’ ને ‘એ શું રાત તૂટી પડી?’ એ શબ્દોમાં સાંકેતિક (symbolic) મર્મ કર્તાએ મૂક્યો છે–જોકે એ જરાક કૃત્રિમ લાગે છે–તે એમનું નાટ્યકૌશલ સૂચવે છે.

 

નોંધ