પોત્તાનો ઓરડો/પ્રકરણ ૪: Difference between revisions

{{Poem2Close}}

{{Block center|<poem>ખોટા કાયદાઓને કારણે

નિસર્ગને મૂર્ખ બનાવતું

આપવામાં આવે છે શિક્ષણ.

ધબકતા થવાની આશા</poem>}}

{{Poem2Open}}

{{Poem2Close}}

{{Block center|<poem>

આ સાથે પુરુષે સ્ત્રીના પાવિત્ર્ય પર મૂકેલ ભારની ચર્ચાનો પ્રારંભ થાય છે. આ બધી બાબતોની સ્ત્રીના ઘડતર પર થતી અસરની ચર્ચા પણ પ્રારંભાય છે. આ વિષય પર ગર્ટન કે ન્યુનહમનો કોઈ વિદ્યાર્થી શોધનિબંધ લખી શકે. હીરાના ઝળહળાટ સાથે સ્કૉટલૅન્ડના નબીરાઓ સાથે પ્રથમ હરોળમાં શોભતાં લેડી ડૂડલી આ વિષયનાં એક ઉદાહરણરૂપે ખપ લાગે તેમ છે. હમણાં થોડા વખત પર જ એમનું મૃત્યુ થયું. તેમની મૃત્યુનોંધમાં ધ ટાઈમ્સે લખ્યું “એમના પતિ લોર્ડ ડૂડલી બહુવિધ પ્રતિભા ધરાવતા, પ્રશિષ્ટ સજ્જન હતા. ઉદાર અને સ્નેહાળ પણ ખરા. પણ અમુક બાબતોમાં તે તરંગી અને જિદ્દી હતા. જેમકે શિકાર કરવા માટે દૂર જંગલોમાં જતી વખતે પણ તે પોતાની પત્ની પાની સુધ્ધાં ઢંકાય તેવા લાંબા ડ્રેસ પહેરે તેવો આગ્રહ રાખતા. વળી તેને હીરા-ઝવેરાતથી લદાયેલ રાખવાનો પણ તેમને તેટલો જ શોખ હતો. ફક્ત જવાબદારી સિવાય અન્ય દરેકેદરેક વસ્તુ તેમણે પોતાની પત્નીને આપેલી. લૉર્ડ ડૂડલીને લકવો થતાં તેમનાં શેષ વર્ષોમાં લેડી ડૂડલીએ તેમની ઘણી સેવા કરેલી અને પોતાના પતિની જમીન-જાયદાદનું કુશળ રીતે સંચાલન કરેલું.”  

એફરા બ્હેનની વાત પર પાછાં આવીએ. તેણે સાબિત કરી બતાવ્યું કે કલમને જોરે આજીવિકા રળી શકાય છે - હા એમ કરવા જતાં સ્ત્રીએ કહેવાતા નારીગુણોની આહુતિ જરૂર આપવી પડે. પણ તેનો અભિગમ વહેવારુ હતો. પતિના અકાળ મૃત્યુ કે કુટુંબ પર અચાનક આવી પડેલ આપત્તિકાળે સ્ત્રી કલમને સહારે જીવી શકે તે વાત તેણે સાબિત કરી આપી. અને ત્યાર બાદ અઢારમી સદીની ઘણીબધી સ્ત્રીઓએ પોતાના વ્યક્તિગત ખર્ચ માટે પોતાની આવકને લેખન દ્વારા, અનુવાદ દ્વારા, વાહિયાત નવલકથાઓ દ્વારા વધારવાનો પ્રયત્ન કર્યો. અઢારમી સદીમાં અચાનક બિલાડીના ટોપની જેમ સ્ત્રી-લેખિકાઓ ફૂટી નીકળી, તે જોતાં લેખન સાથેના પૈસાના સંબંધને અવગણી ન શકાય. જે કામ મફત થાય ત્યારે બકવાસ લાગતું હોય. તે જ કામ માટે પૈસો આપવો પડે ત્યારે તે મહત્ત્વ ધારણ કરે છે. આમ અઢારમી સદીના અંત ભાગમાં એક પરિવર્તન આવ્યું. જો મારે ઇતિહાસ લખવાનો હોય તો હું આ પરિવર્તનને ‘વૉર ઑફ રોઝિઝ’ કરતાં વધુ મહત્ત્વ આપું. આ પરિવર્તન હતું મધ્યમ વર્ગીય સ્ત્રીઓનું લેખન ક્ષેત્રે પદાર્પણ કરવું. જો પ્રાઈડ ઍન્ડ પ્રેજ્યુડિસ, વીલેટ, મિડલમાર્ચ અથવા વુધરિંગ હાઇટ્સ આપણે મન મહત્ત્વપૂર્ણ હોય તો સ્ત્રીઓએ કરેલ આવો પ્રારંભ કેટલોબધો મહત્ત્વપૂર્ણ હતો તે હું આ કલાકના વ્યાખ્યાનમાં ચર્ચી શકું તેમ નથી. જેમ શેક્સપિયર માર્લો વગર કે માર્લો ચોસર વગર કલ્પવો અશક્ય છે તેમ પ્રારંભકાળની આ લેખિકાઓ વગર જેન ઑસ્ટિન, એમિલી બ્રોન્ટી, જોર્જ એલિયટની કલ્પના પણ ન થઈ શકે. આ મહાન લેખિકાઓની પૂર્વગામી સ્ત્રીઓએ તેમના માટે રસ્તો તૈયાર કર્યો. મારે મતે કોઈ પણ પ્રશિષ્ટ કૃતિ કોઈ એક વ્યક્તિની દેણગી નથી હોતી; તે દેણગી હોય છે એક આખી પરંપરાની, એક આખા સમાજની. એક વ્યક્તિની કલમ કે અવાજ સમગ્ર પરંપરાની અભિવ્યક્તિ બની જતાં હોય છે. આ માટે જોર્જ એલિયટે ફ્રેની બર્નીની કબર પર જઈને શ્રદ્ધાસુમન ચઢાવવાં જોઈએ. વહેલી ઊઠી ગ્રીક ભણી શકાય તે માટે પોતાના પલંગને પાયે ઘંટ બાંધી સૂઈ જનાર એલિઝા કાર્ટરની કબર પર જોર્જ એલિયટે ફૂલ ચઢાવવાં જોઈએ. અને બધી લેખિકાઓએ ભેગાં મળીને વેસ્ટમિન્સ્ટર એબીમાં સૂતેલ એફરા બ્હેનની કબર પર ફૂલ ચઢાવવાં જોઈએ. એક બ્હેન જ એ સ્ત્રી કે જેણે પછીની પેઢીની સ્ત્રીઓને પોતાની જાતને વ્યક્ત કરવાનો અધિકાર મેળવી આપ્યો. આ જ એ સ્ત્રી કે જે મારા પહેલાં તમને કહી ગઈ – તમારી બુદ્ધિથી વર્ષે પાંચસો પાઉન્ડ કમાઓ.

“એ કહેવું જ વ્યર્થ છે કે માણસે સંતોષી હોવું જોઈએ. તેમણે શાન્તિમાં સંતોષ શોધવો જોઈએ. તેમને તો ધમધમતું જીવન જોઈએ. મારા કરતાંય વધુ શાન્ત જીવનમાં ઘણા લોકો સપડાયેલ હોય છે પણ તેઓ અંદરખાને આ શાન્તિ વિરુદ્ધ રોષથી ખળભળતા હોય છે. ધરતીના પટ પર કોણ જાણે કેટલા લોકોનાં મન ક્રાન્તિના વિચારથી ઊભરાઈ રહ્યા છે. સામાન્ય રીતે સ્ત્રીઓ શાંત મનાતી હોય છે. પણ પુરુષોની જેમ સ્ત્રીઓને પણ સંવેદન હોય છે. તેમના ભાઈઓની જેમ તેમને પણ પોતાની શક્તિઓની અભિવ્યક્તિ માટે પ્રવૃત્તિ જોઈએ છે પણ તેઓનાં જીવન કડક નિયમો, બંધનો અને મર્યાદાઓથી ઘેરાયેલ હોય છે. આ ઘેરામાં જીવીજીવીને તે બંધિયાર પાણીની જેમ વાસી બની જાય છે. આથી મનુષ્ય (પુરુષ) તેમને રસોડામાં પુડિંગ બનાવવા સુધી, દીવાનખાનામાં બેસી સ્વેટર ગૂંથવા સુધી, પિયાનો વગાડવા સુધી, કે પછી ભરત ભરવા સુધી, સીમિત કરી દે તે તેમના પક્ષે સંકુચિતપણાની નિશાની છે. સ્ત્રી માટે ઉચિત શિક્ષણ કરતાં વધુ શિક્ષણની ઇચ્છા રાખનાર સ્ત્રીની ઇચ્છાઓ પર ઠંડું પાણી રેડી દેનાર પુરુષ અન્યાયપૂર્ણ જ કહેવાશે.”

“એકાંતમાં આવા વિચારોની વચ્ચે ગ્રેસ પુલના અટ્ટહાસનો અવાજ મને અવારનવાર સંભળાતો.”

હા, આમાંની એક, જૉર્જ એલિયટ, આ બધાં બંધનોમાંથી મુક્ત થઈ શકેલી. પણ એની એ મુક્તિએ એલિયેટને સેન્ટ જ્હોન વુડ ગામના એક બંગલા સુધી જ સીમિત કરી દીધેલી. જગતના બહિષ્કારના પડછાયા તળે તેણે આ બંગલામાં સુરક્ષા શોધી લીધી હતી. “મારે એ સ્પષ્ટ કરી દેવું છે.” એલિયટે લખેલું “કે જે મને મળવા માગે છે તેને માટે જ મારાં બારણાં ખુલ્લાં છે. જેને મારી પડી નથી તેની મારે જરૂર નથી.” સમાજની દૃષ્ટિએ એક પરણેલા પુરુષ સાથે રહીને તે મહાન પાપ કરી રહી હતી. આવી પાપિણીને મળીને અન્ય સ્ત્રીઓ પણ બગડે તે સમાજને ન પરવડે. સમાજના નીતિનિયમોને ધ્યાનમાં રાખી સમાજજીવનથી છેડો ફાડી લેવો વધુ સારો. આ જ સમય દરમિયાન યુરોપના બીજે છેડે એક યુવાન પુરુષ મનફાવે તેમ સ્વચ્છંદીપણે જીવી રહ્યો હતો. જિપ્સી સ્ત્રી સાથે રહેવામાં એને બાધ ન હતો. ન હતો બાધ કો’ક ઉચ્ચ કુળની પરણીતા સાથે સંબંધ બાંધવામાં. આમ, નિર્બંધ જીવન જીવીને તે જીવનના વિવિધ અનુભવો આત્મસાત્ કરી રહ્યો હતો કે જે તેની કલમમાં અદ્ભુત બળ પૂરી શકે તેમ હતા. પ્રિઓરી ગામમાં પરણેલ સ્ત્રી સાથે રહેવાના ટૉલ્સ્ટૉયના નિર્ણયે તેને “સમાજજીવનથી છેડો ફાડી લેવા” પ્રેર્યો ન હતો. તે મનફાવે તેમ જીવ્યો અને તેમ છતાં નીતિમત્તાનાં મૂલ્યોથી ભરપૂર વૉર ઍન્ડ પીસ આપી શક્યો.

નવલકથા-લેખન અને તેના પર લેખકના સેક્સના પ્રભાવ વિશે સહેજ ઊંડાણમાં વિચારીએ. આંખ બંધ કરીને સમગ્ર નવલકથાને ધ્યાનમાં રાખી વિચારીએ. નવલકથા જાણે સમાજનું દર્પણ ન હોય તેમ લાગે. ગમે તેટલાં વિવિધ ‘સ્ટ્રક્ચર’ હોય - કો’ક વાર ચોરસ તો કો’ક વાર પેગોડા જેવું; કો’ક વાર નક્કર કોન્સ્ટન્ટીનોપલના સેન્ટ સોફિયા કેથેડ્રલના ગુંબજ જેવું, તો કોઈ વાર અન્ય કોઈ – નવલકથા મગજ પર પોતાના ‘સ્ટ્રક્ચર’નો એક વિશેષ પ્રભાવ મૂકતી જતી હોય છે. દરેકેદરેક નવલકથાનો ઘાટ તેમાંની કોઈક વિશેષ અનુભૂતિ સાથે જોડાયેલો હોય છે. આ ઘાટ એક પછી એક મુકાતી ઈંટથી ઊભો થતો નથી; એ તો ઊભો થાય છે એક પછી એક પ્રગટતાં પાત્રોથી, અને તેથી જ નવલકથામાં પરસ્પર-વિરોધી તત્ત્વો જોડાયાં હોય તેમ લાગ્યા કરે. વિરોધાભાસી વૃત્તિઓનું ખેંચાણ તેને વધુ રસપ્રદ બનાવી દે છે. ઘણી વાર મનગમતાં પાત્રોનો નવલકથાના ઘાટને ધ્યાનમાં રાખતાં અંત લાવવો પડે. આવાં વિરોધાભાસી તત્ત્વો છતાં નવલકથાને પકડી રાખનાર તત્ત્વ કદાચ તેનું સુગ્રથિતપણું હોય છે. તેને લેખકના વ્યક્તિગત જીવન કે વર્તન સાથે કોઈ લેવાદેવા હોતી નથી.

નવલકથાના સંદર્ભમાં ‘સુગ્રથિતપણું’ - શબ્દનો અર્થ હું જીવનસત્ય વાચક સુધી પહોંચાડવાની આવડત એમ કરું છું. જ્યારે વાચક એમ બોલી ઊઠે કે મેં લોકોને આ પાત્રોની જેમ જીવતા જોયા નથી પણ તે [નવલકથાકારે] મને ખાત્રી કરાવી કે આમ જ જીવી શકાય. આપણા બધામાં નવલકથાકારના સાતત્યને મૂલવવાની આવડત છે. અથવા તો અજંપાની ક્ષણોમાં પ્રકૃતિ પોતાની શંકાઓનું ચિત્રણ અદૃશ્ય શાહી દ્વારા મનુષ્યના મગજની દીવાલો પર કરે છે જેને લેખક જ ફક્ત સમર્થન આપી શકે છે. મનુષ્યના મગજની દીવાલો પર પ્રકૃતિ દ્વારા ચિત્રિત અદૃશ્ય રેખાંકનોને નવલકથાકાર જાણે પોતાની વિલક્ષણ પ્રતિભાના અજવાળામાં લાવી દૃશ્ય બનાવી દે છે. અને જ્યારે તે રેખાંકનોને આ પ્રકારે પ્રકાશમાં લાવે છે ત્યારે જોનારાઓ રોમાંચિત થઈ ઊઠે છે. મને આ વાતની જાણ છે. એટલું જ નહીં મેં હંમેશ આવો અનુભવ ઝંખ્યો છે. આવી ક્ષણે ઉત્સાહથી થનગની ઊઠવું સ્વાભાવિક છે. પુસ્તક બંધ કરતાં જાણે કો’ક અત્યંત મૂલ્યવાન ખજાનો સંભાળીને મૂકી રહ્યાં હોઈએ તેવી અનુભૂતિ પણ એટલી જ સહજ. એ પુસ્તકમાં વાચકને માટે હરહંમેશનું ફરી-ફરીને પાછાં આવવાનું આમંત્રણ હોય છે. વૉર એન્ડ પીસ સ્વસ્થાને પાછું મૂકતાં હું આ પ્રમાણે વિચારી રહી. આંજી દે તેવાં ભભકદાર વાક્યો, ફકરાઓ, સરસ મઝાનું કથાનક છતાં ઘણી વાર નવલકથા પાછી પડી જતી હોય તેમ લાગે. જાણે કોઈક એક બિંદુ પર આવીને તે થંભી જતી હોય તેમ લાગે. લેખક ફરીફરીને પાછલા ફકરા વાંચે પણ જાણે કશું ય બરાબર થતું હોય તેમ ન લાગે. ક્યાંય સમગ્રતા ન લાગે અને ત્યારે નિરાશા જન્મે. લેખકને પોતાને મુઝારો થાય. ‘આ નવલકથાનું હવે શું કરવું’ તે બબડે.

નવલકથા જો જીવનની આરસી હોય તો તેનાં મૂલ્યોની સમકાલીન જીવનનાં મૂલ્યો સાથે લેવાદેવા હોવાની અને સ્ત્રીજાત માટેનાં મૂલ્યો પુરુષજાત માટેનાં મૂલ્યો કરતાં હરહંમેશ ભિન્ન રહ્યાં છે, તે એક સત્ય છે. બંને જાતિ માટે મૂલ્યો ભલે ભિન્ન ભિન્ન હોય પરંતુ પુરુષજાતનાં મૂલ્યોનું જ મહત્ત્વ હોય છે. જેમ કે ફૂટબૉલ કે રમતગમતની વાત મહત્ત્વપૂર્ણ ગણાય. પણ ફેશનપરસ્તી કે કપડાં વિષયક વાતચીત વાહિયાત. આ મૂલ્યો જીવનમાંથી સીધેસીધાં સાહિત્યમાં આવતાં હોય છે. યુદ્ધની ચર્ચા કરતા પુસ્તકને વિવેચકો મહત્ત્વપૂર્ણ કહેશે પણ દીવાનખાનામાં બેઠેલી સ્ત્રીની મનોદશાની વાત કરતા પુસ્તકને વાહિયાત કહેશે. આમ દરેકેદરેક નાનામાં નાની બાબતમાં મૂલ્યમાં પ્રવર્તતા ભેદની વાત જ આવીને ઊભી રહે છે. અને આમ ઓગણીસમી સદીના પ્રારંભે સ્ત્રી દ્વારા લખાયેલ સમગ્ર નવલકથાઓ સહેજ ઊતરતી કક્ષાના મગજની પેદાશ હોય તેવી માન્યતા પ્રવર્તતી. એવું મગજ કે જેને મૂલવવા તેની સરખામણી સતત પુરુષના મગજ સાથે, તેની યોગ્યતા સાથે, કરવી ઘટે. લેખિકાઓનો પણ ટકી રહેવા માટે આ બધું સહન કર્યા વગર છૂટકો ન હતો. તેઓ પણ પોતે ‘ફક્ત એક સ્ત્રી’ છે કે પછી પોતે સ્ત્રી છે તોય ‘લગભગ પુરુષ જેટલી જ સારી છે, તેમ વિધાનો કર્યા કરતી. સ્ત્રીલેખનના વિવેચનને આ સ્ત્રીઓ પોતપોતાના વ્યક્તિત્વને અનુકૂળ એ રીતે – કોઈક ખૂબ ગુસ્સાથી તો કોઈક નરમાશથી – લેતી. એ બધી સ્ત્રીઓના લેખનના કેન્દ્રમાં જ ખોટ હતી. આમ વિચારતાં મેં આજુબાજુ ફેલાયેલી સ્ત્રીઓની નવલકથાઓ પર નજર કરી. વધુ પાકી ગયેલ સેકન્ડ ગ્રેડ સફરજનની જેમ આ બધી નવલકથાઓ પણ સેકન્ડ હેન્ડ પુસ્તકોની દુકાનો શોભાવતી હતી. તેમના કેન્દ્રમાં રહેલ નબળાઈએ તેમને બગાડી નાખી હતી. એ નબળાઈ હતી આ લેખિકાઓનું અન્ય લોકો પાસેથી ઉધાર લીધેલ મૂલ્યોનાં ત્રાજવાંથી પોતાની જાતને તોલવું.

એમ છતાં આવા નકારાત્મક વિવેચનની અસર સ્ત્રીઓના લેખન પર થઈ તો ખરી જ. પણ આ અવળી અસર અન્ય તકલીફો કરતાં સહ્ય હતી. એ વખતની લેખિકાઓની મોટામાં મોટી તકલીફ હતી સ્ત્રી લેખન-પરંપરાનો અભાવ. તેમને તેમના લેખનમાં આગળની કોઈ પરંપરા મદદ કરી શકે તેમ ન હતી. સ્ત્રીઓ ભૂતકાળનો વિચાર પોતાની મા અને દાદીના માધ્યમથી કરતી હોય છે. અને એમની મા અને દાદીઓએ તેમના માટે કોઈ લેખન-પરંપરા સર્જી ન હતી. લેમ્બ, બ્રોન, થૅકરે, ન્યુમન, સ્ટર્ન, ડિકન્સ જેવા પુરુષ-લેખકોને આનંદ માટે વાંચી શકાય, તેમની પાસેથી એકાદ યુક્તિ શીખી શકાય, પરંતુ તેમનું સમગ્ર અનુકરણ સ્ત્રીઓને અનુકૂળ ન આવે. પુરુષોના મગજની ગતિ, તેની છલાંગો, સ્ત્રીના મગજ કરતાં સાવ ભિન્ન હોય છે. અને તેથી જ પુરુષ લેખકોમાંથી સ્ત્રીને ઝાઝું શીખવા ન જ મળે. સમકાલીન પુરુષ-લેખકોની જેમ આ લેખિકાઓ માટે કોઈ રેડી-મેડ વાક્યો તૈયાર ન હતાં. જ્યારે કે ઓગણીસમી સદીના આરંભકાળમાં લખતા પુરુષ-લેખકો માટે આવાં અગણિત રેડીમેડ વાક્યો હતાં. જેમકે “એમના કામનો વૈભવ, તેમની ચર્ચાનો વિજય હતો, પણ તેની સભાનતા તેમને અટકાવવા માટે નહીં, પરંતુ આગળ વધારવા માટે હતી. કલા, સત્ય અને સૌંદર્યનો અંતહીન પીછો કરવો તે જ તેમના જીવનનું ચરમ આનંદપ્રેરક કાર્ય હતું. સફળતા મહેનતની પ્રેરક હોય છે અને ટેવ સફળતાને પચાવવામાં મદદ કરે છે.” આ પુરુષની કલમનું વાક્ય છે. આ વાક્ય જહોનસન, ગીબન કે અન્ય કોઈ પણ પુરુષનું હોઈ શકે. પણ આ વાક્ય સ્ત્રીના ઉપયોગ માટે તદ્દન નકામું સાબિત થાય. શાર્લોટ બ્રોન્ટી જેવી યોગ્ય લેખિકા પણ આ શસ્ત્રનો ઉપયોગ ન કરી શકે. તેથી જ જેન ઑસ્ટિન જેવી લેખિકા પોતાને અનુકૂળ વાક્યો ઘડે છે અને પોતે તૈયાર કરેલ ગદ્યશૈલીથી ક્યાંય ચલિત થતી નથી. શાર્લોટ કરતાં ઓછી સર્જનાત્મક શક્તિ હોવા છતાં ઑસ્ટિન તેના કરતાં ઘણું વધુ કહી જાય છે. પરંપરાના આ અભાવની અસર સ્ત્રીઓના લેખન પર ખાસ્સી થઈ. અને વળી નવલકથા એક વાક્યના અંતને બીજાના પ્રારંભથી જોડી દેવાથી બનતી નથી; તે તો બને છે વાક્યોની ગૂંથણીથી, કલ્પનાની મદદથી બનતા એક વિશાળ ગુંબજની જેમ. અને આ ઘાટનો ઉપયોગ પણ પુરુષજાતે પોતાની જરૂરિયાત માટે કર્યો છે. એવું માનવાને કોઈ કારણ નથી કે મહાકાવ્ય કે કાવ્યનાટકનું સ્વરૂપ સ્ત્રીને વધુ અનુકૂળ આવત એને તે એટલું જ અનુકૂળ આવત, જેટલું તેને વાક્યનું ગુંફન અનુકૂળ આવે છે. પણ તે સાહિત્યમાં પગ માંડે તે પહેલાં સાહિત્યનાં બધાં જ સ્વરૂપો બરડ થઈ ચૂક્યાં હતાં. ફક્ત નવલકથા જ એક એવું સ્વરૂપ હતું જે હજુ ઘડાઈ રહ્યું હતું. તે હજુ સ્ત્રીના કોમળ હાથે ઘડાઈ શકે તેવું કુમળું હતું. અને તેથી જ કદાચ સ્ત્રીએ આ સાહિત્ય-સ્વરૂપને અપનાવ્યું. અને તેમ છતાં આજેય એવું ન કહી શકાય કે આ સ્વરૂપ તેના હાથ માટે જ બરાબર છે. ભવિષ્યમાં તે પદ્ય, પદ્યનાટક કે મહાકાવ્ય કયું સ્વરૂપ અપનાવશે તે તો સમય જ બતાવશે.

મારા વિચારોએ આ સાથે નવી દિશા પકડી.

{{Poem2Close}}